Το Πασχάλιον χρονικόν, χρονογράφημα που περιλαμβάνει την ιστορία από τη δημιουργία του κόσμου ως τον 7ο αιώνα, σύμφωνα με τον τρόπο της χριστιανικής χρονογραφίας, αποδίδει στον Μεγάλο Κωνσταντίνο την αρχή της μέτρησης των ινδικτιώνων.[1] Ωστόσο, όπως έχει δείξει η σχετική έρευνα, η μέτρηση του έτους κατά ινδικτιώνες έχει την αφετηρία της πολύ νωρίτερα. Ήδη έναν αιώνα περίπου πιο πριν, οικονομικά προβλήματα στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία επέβαλαν την ανάγκη εσόδων για τη διατήρηση του στρατού.[2] Αυτή επιτεύχθηκε κατ’ αρχάς με έκτακτο φόρο επί της παραγωγής σιτηρών, ο οποίος ανακοινωνόταν (indictio [ἰνδικτιών ή ἐπινέμησις] = δήλωση, ανακοίνωση) μετά τη συγκομιδή τους, δηλαδή την περίοδο του Σεπτεμβρίου. Φαίνεται ότι ο Διοκλητιανός ήταν ο πρώτος που κανονικοποίησε το φόρο αυτό, ορίζοντας πενταετή κύκλο επαναπροσδιορισμού του το 287 περίπου (ως epigrapae).[3] Κατά πάσα πιθανότατα ο αυτοκράτορας Λικίνιος (263–325), στην Ανατολή και συγκεκριμένα στη Μικρά Ασία (Βιθυνία), ήταν ο πρώτος που επέβαλε τον 15ετή κύκλο με αρχή την 23η Σεπτεμβρίου, ημέρα γενεθλίων (die natalis) του Αυγούστου. Αυτό συνέβη μάλλον το 312. Το 324, όταν ο Μέγας Κωνσταντίνος επιβλήθηκε ως μονοκράτορας σε Ανατολή και Δύση, διατήρησε την πρακτική αυτή. Επομένως ήταν φυσικό να του αποδοθεί από τη χριστιανική χρονογραφία η θέσπιση του τρόπου μέτρησης των ετήσιων κύκλων. Αργότερα, στα μέσα του 6ου αιώνα, ο Ιουστινιανός επέβαλε την καθολική μέτρηση του χρόνου με ινδικτιώνες στην αυτοκρατορία.[4]
Εικόνα 1: Chronicon Paschale, τ. 1, εκδ. B. G. Niebuhr, Βόννη 1832, 687.
Ως όρος, οι ινδικτιώνες, που ήταν κύκλοι 5ετείς στην αρχή και 15ετείς αργότερα, κατέληξαν να χρησιμοποιούνται για τα έτη που αποτελούσαν τους κύκλους αυτούς. Η συνήθης απόδοσή τους στις πηγές ακολουθεί π.χ. τον εξής τύπο: «εν χρόνοις η΄ ινδ(ικτιώνος)» ή απλώς «η΄ ινδ(ικτιώνος)», χωρίς συνήθως να καθορίζεται ο αριθμός του κύκλου (της κυριολεκτικής ινδικτιώνος), αλλά το έτος μέσα στον κύκλο, το οποίο μάλιστα ήταν δυνατόν να οριστεί με τη βοήθεια άλλων στοιχείων (ύπατοι, αυτοκράτορες κλπ.). Συνεκδοχικά το ίδιο το έτος ταυτίστηκε σταδακά με τον όρο «ίνδικτος/ινδικτιών».
Η Εκκλησία, που ακολούθησε τη θριαμβευτική πορεία του Μεγάλου Κωνσταντίνου ως την επικράτηση, υιοθέτησε φυσικά την αρχή του έτους, ενσωματώνοντάς τη στο λειτουργικό της έτος ως αρχή του. Μάλιστα, όπως παρατηρεί ο V. Grumel, αρκετές μαρτυρίες επιβεβαιώνουν το γεγονός ότι ως αρχή του εκκλησιαστικού έτους θεωρήθηκε η 23η Σεπτεμβρίου και συνδυάστηκε με την εορτή της Σύλληψης του Προδρόμου, η οποία, ακολουθώντας τον ημερολογιακό υπολογισμό των θεμελιωδών ημέρων της Εκκλησίας, υπολογίστηκε, με βάση τη Γέννηση του Χριστού (25 Δεκ.), έξι μήνες από τον Ευαγγελισμό (25 Μαρ.), άρα στα τέλη του Σεπτέμβρη.[5]
Εικόνα 2: V. Grumel, Traite d’études byzantines, τ. 1: La Chronologie, Παρίσι 1958 [Bιβλιοθήκη ΙΠΑ/ΜΙΕΤ]
Ενώ όμως, με βάση τον ρωμαϊκό τρόπο μέτρησης των ημέρων (την 8η από τις καλένδες [αρχές] του Οκτώβρη), θα έπρεπε να αποδοθεί στις 24 Σεπτέμβρη, για να καλύψει προφανώς τη γιορτή της γέννησης του Αυγούστου και την αρχή του έτους, αποδόθηκε τελικά στις 23 Σεπτέμβρη, όπως φαίνεται στο Κωνσταντινοπουλιτικό Συναξάριο που εξέδωσε ο Delehaye.[6] Όπως αναφέραμε σε προηγούμενη ανάρτησή μας, ο ετήσιος ημερολογιακός κύκλος που διαρθρώνεται με βάση τις ανθρώπινες δραστηριότητες (εργασία, οικονομία, πολιτική) δεν μπορούσε παρά να συνδυαστεί και με τον θρησκευτικό τελετουργικό κύκλο, ο οποίος έτσι επένδυσε κάθε πτυχή του πρώτου με ένα νόημα που απέρρεε από τη χριστιανική θεολογική κοσμοαντίληψη, μια αντίληψη χαρακτηριστικά προνεωτερική.[7]
Εικόνα 3: Synaxarium Ecclesiae Constantinopolitanae, έκδ. H. Delehaye, Βρυξέλλες 1902, στ. 71–74.
Μέσα σε ενάμιση περίπου αιώνα (terminus post quem: 462), για λόγους ομοιομορφίας και καλύτερου υπολογισμού, η αρχή του έτους μετατοπίστηκε στην 1η ημέρα του μήνα Σεπτέμβρη. Η Εκκλησία υιοθέτησε την αλλαγή, δημιουργώντας ξεχωριστή ακολουθία για την ημέρα, με σκοπό την αίτηση και απόδοση ευλογίας στον ανθρώπινο χρόνο, που πολιτικά ξεκινούσε τον ετήσιο κύκλο του την ημέρα αυτή.[8]
Σε ένα ακέφαλο χειρόγραφο Μηναίο του 15ου αιώνα από τη συλλογή του ΙΠΑ/ΜΙΕΤ (Χειρόγραφα, Συλλογή Πέζαρου, αρ. 11) μπορούμε να διακρίνουμε, στην αρχή, μέρος της ακολουθίας που σχετίζεται με την αρχή της ινδίκτου.
Εικόνα 4: ΙΠΑ/ΜΙΕΤ, Χειρόγραφα, Συλλογή Πέζαρου, αρ. 11, φ. 1r.
Για την ακολουθία της ημέρας και τις σχετικές ευχές μαρτυρά στα τέλη του 19ου / αρχές του 20ού αιώνα και η επιστολή του Edwin Freshfield, ο οποίος τους αποδίδει αρχαιότητα μεγαλύτερη της εποχής των σωζώμενων χειρογράφων που τις τεκμηριώνουν.[9] Αυτό επιβεβαιώνει και το Μηνολόγιο που εξέδωσε το 1788 ο Stephano Morcelli,[10] του οποίου αντίτυπο φυλάσσεται επίσης στο ΙΠΑ/ΜΙΕΤ (Παλαίτυπα/Σπάνια, αρ. 123).
Εικόνα 5: Stephanus Antonius Morcelli, Μηνολόγιον τῶν Εὐαγγελίων ἑορταστικόν, sive Kalendarium Ecclesiae Constantinopolitanae, τ. 1, Ρώμη 1788, 17.
Η σχετική εκκλησιαστική ακολουθία, αποτελούμενη, όπως όλες οι λατρευτικές τελετές, από αγιογραφικά αναγνώσματα, ευχές και ύμνους, συνιστούσε ένα πλήρες τελετουργικό που απέδιδε νόημα στις ανθρώπινες πράξεις βάσει της χριστιανικής θεολογίας. Η αισθητική στις τελετουργικές αυτές ενότητες αποτελεί φυσικά ένα εκ των ων ουκ άνευ στοιχείο, όπως φαίνεται κι από τη μουσική απόδοση των ύμνων, που μας παραδίδεται στα μεταβυζαντινά μουσικά χειρόγραφα. Σε ένα από αυτά που φυλάσσεται στις συλλογές του ΙΠΑ/ΜΙΕΤ (Χειρόγραφα, Συλλογή Πέζαρου, αρ. 15, φ. 786v–787r) βρίσκουμε τη μουσική σύνθεση του κοινωνικού της ημέρας, δηλαδή του ποιήματος που ψάλλεται κατά τη διάρκεια της θείας μετάληψης. Σε αυτές τις συνθέσεις, που είναι σχετικά μεγάλες σε διάρκεια, ώστε να μπορούν να καλύψουν το χρόνο κατά τον οποίο οι πιστοί προσέρχονται να μεταλάβουν, οι στίχοι «Εὐλόγησον τόν στέφανον τοῦ ἐνιαυτοῦ τῆς χρηστότητός σου, Κύριε» επενδύονται με ιδιαίτερη τέχνη από γνωστούς μελουργούς, όπως ο Πέτρος ο Βυζάντιος (π. 1770–1808), ο οποίος αναφέρεται ως συνθέτης στο χειρόγραφό μας.
Εικόνα 6: ΙΠΑ/ΜΙΕΤ, Χειρόγραφα, Συλλογή Πέζαρου, αρ. 15, φ. 786v–787r.
Αν και με το πέρασμα του χρόνου επικράτησε πλέον παντού ως αρχή του έτους η 1η Ιανουαρίου, η Εκκλησία διατηρεί στο καλενδάριο την ανάμνηση της 1ης Σεπτεμβρίου ως Πρωτοχρονιάς. Το 1701 ο λόγιος φιλόσοφος και θεολόγος, Σεβαστός Κυμινήτης (1630–1702), ο οποίος έδρασε κυρίως στις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες, εξέδωσε ένα βιβλίο με τον τίτλο Εορτολόγιον, αντίτυπο του οποίου διαθέτει το ΙΠΑ/ΜΙΕΤ στις συλλογές του (Παλαίτυπα/Σπάνια, αρ. 5).[11]
Εικόνα 7: ΙΠΑ/ΜΙΕΤ, Παλαίτυπα / Σπάνια, αρ. 5.
Σε αυτό, εξηγώντας ζητήματα χρονολογίας, προσπαθεί να συνταιριάξει το επιστημονικό πνεύμα της εποχής του με τις θρησκευτικές παραδόσεις. Στο τρίτο τμήμα του βιβλίου (σ. 173 κ.ε., ιδίως σ. 241), όπου μεταξύ άλλων αναφέρεται και στους 15ετείς κύκλους των ινδικτιώνων, χρησιμοποιεί τον Βλάσταρη και τον Ψελλό για την ερμηνεία της χρονικής διαίρεσης. Στο πρώτο τμήμα όμως, ως απάντηση στο ερώτημα «Ποσαχῶς ἡ ἀρχὴ καὶ τὸ τέλος θεωρεῖται τοῦ χρόνου» (σ. 104 κ.ε.), σημειώνει: «διότι ὁ Σεπτέμβριος μὴν τῶν παρελθόντων κόπων ὡς ἐπὶ τὸ πολὺ τοὺς καρποὺς συγκλείει καὶ ταῖς ἀποθήκαις ἐναποτίθησι καὶ τῶν ἐπιόντων πόνων ἀπάρχεται καὶ τῶν μισθῶν καὶ τῶν ἐπακτῶν καὶ τῶν κήνσεων, ὑπὲρ μὲν τοῦ παρελθόντος ἐλευθεροῖ ὑπὲρ δὲ τοῦ ἐπιόντος φροντίζειν καὶ κοπιᾶν ὑποτίθησι, τοῦτο γὰρ δηλεῖ καὶ τὸ τοῦ Σεπτεμβρίου ὄνομα, διὰ τοῦτο καὶ ἀρχὴ τῆς χρονικῆς ἐπινεμήσεως λέγεται» (σ. 107).
Σήμερα ο κύκλος των δραστηριοτήτων μας σε πολλά πεδία, όπως στο ακαδημαϊκό, φαίνεται κατά κάποιον τρόπο να συνεχίζει την ίδια παράδοση. Ίσως είναι σύμπτωση, ίσως όμως και όχι, ότι σε ένα χειρόγραφο ημερολόγιο του 19ου αιώνα που διατηρείται στο ΙΠΑ/ΜΙΕΤ ο κάτοχος και συγγραφέας ξεκινά τις καταγραφές του επίσης την 1η Σεπτεμβρίου του 1878 (ΙΠΑ/ΜΙΕΤ, Χειρόγραφα, Συλλογή Πεζάρου, αρ. 45).
Όπως δεν ήταν τυχαία η επιλογή του Σεπτεμβρίου ως αρχής του ετήσιου κύκλου από τους Ρωμαίους, αλλά συνδυαζόταν με τις ανθρώπινες δραστηριότητες, έτσι και τώρα φαίνεται πως οι δραστηριότητες αυτές ορίζουν και πάλι, κατά κάποιον τρόπο, την απαρχή του έτους μετά το καλοκαίρι και την ανάπαυλα από ορισμένες δραστηριότητες που αυτό επιβάλλει. Η Εκκλησία, κατεξοχήν συντηρητικός οργανισμός, παραμένοντας πιστή σε παραδόσεις που με το πέρασμα του χρόνου έχαναν κάποτε το αρχικό τους νόημα, ίσως ξανασυναντιέται εδώ με τους ρυθμούς που οργανώνουν τον σύγχρονο κοινωνικό βίο.
Καλή αρχή της ινδίκτου λοιπόν!
Εικόνα τίτλου: ΙΠΑ/ΜΙΕΤ, Χειρόγραφα, Συλλογή Πέζαρου, αρ. 11, φ. 2r: «Ἐπέστη ἡ εἴσοδος τοῦ ἐνιαυτοῦ»
Σταύρος Γριμάνης, ΙΠΑ/ΜΙΕΤ
[1] Chronicon Paschale, τ. 1, εκδ. B. G. Niebuhr, Βόννη 1832, 687. Πρβλ. Alden A. Mosshammern, The Easter Computus and the Origins of the Christian Era, Οξφόρδη 2018, 278–316 («The Chronicon Paschale and the Origins of the Byzantine Era»).
[2] Βλ. λ. «Indiction», Encyclopedia Britannica, https://www.britannica.com/topic/indiction. (24 Αυγούστου 2023)
[3] P. R. Coleman-Norton, Roman State and Christian Church. A Collection of Legal Documents to AD 535, τ. 2, Eugene, Oregon 2018, 725, σημ. 9. Πρβλ. L. Depuydt, «AD 297 as the beginning of the first Indiction Cycle», Bulletin of the American Society of Papyrologists 24/3–4 (1987), 137–139, όπου όμως αποδίδεται η αρχή στο 297.
[4] Constitutiones 4.21: De fide instrumentorum et amissione eorum et antapochis faciendis et de his quae sine scriptura fieri possunt; Novellae 47, 73. Βλ. R. S. Bagnall / K. A. Worp, Chronological Systems of Byzantine Egypt, Leiden / Boston 2004, 4.
[5] V. Grumel, «Indiction byzantine et νέον ἔτος», Revue des études byzantines 12 (1954), 133–143. Πρβλ. V. Grumel, Traite d’études byzantines, τ. 1: La Chronologie, Παρίσι 1958, 193 κ.ε.
[6] Synaxarium Ecclesiae Constantinopolitanae, έκδ. H. Delehaye, Βρυξέλλες 1902, στ. 71–74, όπου στην αναφορά στο υπόμνημα φαίνεται σε δεύτερη γραφή: «Τὸ νέον ἔτος καὶ ἡ σύλληψις…».
[7] «Η γιορτή της Γέννησης του Προδρόμου, το θερινό ηλιοστάσιο και οι παραδόσεις του»
[8] Y. E. Meimaris / K. Kritikakou / P. Bougia, Chronological Systems in Roman-Byzantine Palestine and Arabia. Τhe Evidence of the Dated Greek Inscriptions, Αθήνα 1992, 33.
[9] Βλ. την παρουσίαση και ανάλυσή της στο Α. Ε. Κοπάσης, «Η τελετή της Ινδικτιώνος εις το Πορφυρούν κιόνιον επί Βυζαντινών», Νέα Σιών 5 (1907), 353–360.
[10] Stephanus Antonius Morcelli, Μηνολόγιον τῶν Εὐαγγελίων ἑορταστικόν, sive Kalendarium Ecclesiae Constantinopolitanae, τ. 1, Ρώμη 1788, 17 και 102.
[11] Ἑορτολόγιον ἐν ᾧ περί τινων ζητημάτων προλαμβανομένων. Περὶ ἀκριβοῦς χρονολογίας. Περὶ πασῶν τῶν ἑορτῶν. Πονηθέν παρά Σεβαστοῦ Κυμινήτου, καὶ νῦν πρῶτον τυπωθέν, παρὰ Ἀνθίμῳ Ἱερομονάχῳ ἐξ Ἰβηρίας, διορθωθὲν δέ, παρὰ Ἰγνατίου τοῦ Φυτιάνου. Ἐν τῇ μονῇ τοῦ Συναγώβου. ᾳψά.
