Το 1931 εμφανίζεται στην καμπάνια της Coca Cola η φιγούρα του Santa Claus, ενός ευτραφούς, καλοκάγαθου, γενειοφόρου γεράκου, σχεδιασμένη από τον Haddon Sundblom.[i] Η εικόνα αυτή όμως αντλεί τα χαρακτηριστικά της από την εικονογράφηση του τεύχους της 3ης Ιανουαρίου του 1863 του Harper’s Weekly, φιλοτεχνημένη από τον Thomas Nast. Η ίδια εικόνα άλλωστε χρησιμοποιείται στα εξώφυλλα του δημοφιλούς περιοδικού Puck στις αρχές του 20ού αιώνα. Όλα αυτά συμβαίνουν στη Βόρεια Αμερική. Ποια είναι όμως η ιστορία πίσω από αυτές τις εικόνες και πώς φτάνει να γίνει παγκόσμιο κεκτημένο;
Εικονογράφηση του Haddon Sundblom για την Coca Cola, π. 1931
Εικονογράφηση του Thomas Nast για το Harper’s Weekly, 1863
Εξώφυλλο του περιοδικού Puck, 1901
Η ιστορία ξεκινά αρκετούς αιώνες πριν στη Βόρεια Ευρώπη, στο λιμάνι του Άμστερνταμ, εκεί όπου, κατά τη γιορτή του Sinter Klaas, δηλαδή του Αγίου Νικολάου, προστάτη των ναυτικών και της πόλης, οι ναυτικοί συνήθιζαν να αγοράζουν δώρα για τους δικούς τους και ιδίως για τα παιδιά. Στην Αμερική, και συγκεκριμένα στο Νέο Άμστερνταμ, που αργότερα θα μετονομαστεί σε Νέα Υόρκη, η ισχυρή παρουσία Ολλανδών και η συνύπαρξη με τους Άγγλους και άλλους Βορειοευρωπαίους θα έχουν ως αποτέλεσμα τη σύγκλιση δύο παραδόσεων, του Ζίντερ Κλάας και του Πατέρα των Χριστουγέννων, καθώς στην Αγγλία, τη Γαλλία, τη Γερμανία και στις σκανδιναβικές χώρες η μυθική μορφή που συνδεόταν με την προσφορά δώρων τις ημέρες εκείνες ήταν ένας «Πατέρας (πνεύμα) των Χριστουγέννων».[ii]
Σχέδιο του Νέου Άμστερνταμ (σημ. Μανχάταν), 1660 [Biblioteca Medicea-Laurenziana, Φλωρεντία]
Ίσως οι ρίζες της ισχυρής κοινής παράδοσης γύρω από τον Άγιο Νικόλαο να πρέπει να εντοπιστούν χρονικά στο 1809, όταν ο άγιος παρουσιάζεται ως προστάτης της Νέας Υόρκης στο έργο του W. Irwing History of New York.[iii] Τον Δεκέμβριο του 1810 εικόνες του αγίου διαμοιράζονται από τη New-York Historical Society, που επίσης τον τιμά ως προστάτη άγιο. Μια όχι ασήμαντη λεπτομέρεια είναι ότι η προώθηση της λατρείας του Αγίου Νικολάου είχε ξεκινήσει στα τέλη του προηγούμενου αιώνα, όταν οι πατριώτες Αμερικανοί συγκρότησαν μια ομάδα με την ονομασία «Sons of Saint Nicholas», κατ’ αντιδιαστολή προς τους φιλοβρετανούς Αμερικανούς, που τιμούσαν τον Άγιο Γεώργιο, προστάτη της Μεγάλης Βρετανίας.[iv] Το 1823 σε ένα δημοφιλές ποίημα του Clement Clarke Moore, με τίτλο «A visit from St. Nicholas», θα διαμορφωθεί περαιτέρω η πασίγνωστη εικόνα του Santa.[v]
Knickerbocker’s History of the New York from the Beginning of the World to the End of the Dutch Dynasty, τ. 1, Νέα Υόρκη 1809. Σελίδα τίτλου
Φυλλάδιο που διανεμήθηκε τον Δεκέμβριο του 1806 από τη New-York Historical Society για την προώθηση της λατρείας του Αγίου Νικολάου
Ένα χαρακτηριστικό που συνδέει τα διάφορα νήματα της εξέλιξης της εικόνας του αγίου μέσα στο χρόνο είναι ο βασικός του ρόλος, δηλαδή η παράδοση των δώρων, ιδίως στα μικρά παιδιά. Αυτό ακριβώς είναι το σημείο όπου συναντώνται οι δύο παραδόσεις, του Αγίου Νικολάου και του Πατέρα των Χριστουγέννων. Η μεν πρώτη αναπτύσσεται ιδιαίτερα στη ρωμαιοκαθολική Ευρώπη, η δεύτερη, προερχόμενη κυρίως από προχριστιανικές παραδόσεις της Κεντρικής Ευρώπης, συνδέθηκε εκ των υστέρων με τα Χριστούγεννα, με σκοπό προφανώς την ανασημασιοδότησή της στο πλαίσιο της χριστιανικής θρησκείας. Κατά τη Μεταρρύθμιση οι πιστοί του νέου δόγματος, στην προσπάθειά τους να αποδεσμευτούν από τις ρωμαιοκαθολικές παραδόσεις, επιχείρησαν παράλληλα να αποσυνδέσουν την παράδοση των δώρων από την παραμονή της γιορτής του Αγίου Νικολάου και να τη συνδέσουν με τα Χριστούγεννα. Σε αυτό το σημείο η παράδοση για τον επίσκοπο των Μύρων της Λυκίας Νικόλαο (4ος αιώνας) συνδυάστηκε με τις χριστουγεννιάτικες παραδόσεις των λαών της Κεντρικής και Βόρειας Ευρώπης, που με τη σειρά τους είχαν προκύψει από μια σύνδεση των προχριστιανικών παραδόσεων με τα Χριστούγεννα στη φιγούρα του «Πατέρα των Χριστουγέννων».
Ο Άγιος Νικόλαος, σύμφωνα με την αγιολογική παράδοση, ήταν επίσκοπος της πόλης των Μύρων στη Λυκία της Μικράς Ασίας. Ωστόσο η παράδοση αυτή αποτέλεσε αντικείμενο κριτικής από τον 18ο αιώνα, μετά τη δημοσίευση του Βίου του Νικολάου της Σιών, ενός ηγουμένου της ίδιας περιοχής, που συντέθηκε τον 7ο αιώνα. Η κριτική που ασκήθηκε, στο πλαίσιο αυτής της δημοσίευσης, από τον Niccolò Falcone, επίσκοπο της Santa Severina, συνοψιζόταν στα εξής κύρια σημεία: Ο Νικόλαος ήταν ηγούμενος της Μονής της Σιών, στη Λυκία, και αργότερα επίσκοπος Πινάρων.[vi] Όταν πέθανε, το λείψανό του μεταφέρθηκε από τα άσημα Πίναρα στην πρωτεύουσα της επαρχίας, τα Μύρα. Εκεί, με το πέρασμα του χρόνου, έγινε γνωστός ως Νικόλαος Μύρων, και δημιουργήθηκε μια νέα παράδοση που υποστήριζε τη νέα υπόστασή του. Ωστόσο η υπόθεση αυτή έγινε με τη σειρά της επίσης αντικείμενο κριτικής, η οποία βασιζόταν σε τεκμήρια που αποδείκνυαν την ύπαρξη ενός επισκόπου Μύρων της Λυκίας με ιδιαίτερη φήμη και ξεχωριστή παράδοση.[vii]
Nicolaus Falconius (Niccolò Falcone), Sancti confessoris pontificis et celeberrimi thaumaturgi Nicolai acta primigenia nuper detecta, et eruta ex unico, et veteri codice membranaceo vaticano, Neapoli MDCCLI. Σελίδα τίτλου
Τον 20ό αιώνα δύο σπουδαίοι ερευνητές, ο Gustav Anrich,[viii] στην αρχή του αιώνα, και ο Gerardo Cioffari,[ix] στο τέλος του, επιχείρησαν, κατόπιν ευρύτατης και λεπτομερούς έρευνας, να διαμορφώσουν μια μετριοπαθή άποψη, που μάλλον υποστηρίζει την ιστορική παρουσία του Νικολάου ως επισκόπου στα Μύρα της Λυκίας και την ενδεχόμενη σύμφυρση στοιχείων του βίου του με εκείνον του Νικολάου της Σιών.
Gustav Anrich, Hagios Nikolaos. Der heilige Nikolaos in der griechischen Kirche. Texte und Untersuchungen, τ. 1: Texte, Λιψία 1913. Σελίδα τίτλου
Γεγονός είναι ότι στο μεταξύ, μέσα από ποικίλες ιστορικές περιστάσεις, ο Νικόλαος των Μύρων είχε καταστεί ένας δημοφιλέστατος άγιος για τις χριστιανικές κοινωνίες σε Ανατολή και Δύση. Ο πρώτος σημαντικός σταθμός υπήρξε η ανασύσταση του βυζαντινού στόλου τον 7ο/8ο αιώνα.[x] Τα πληρώματα των βυζαντινών πλοίων τότε προέρχονταν από τα παράλια της Λυκίας, και έτσι ο τιμώμενος στην περιοχή αυτή Άγιος Νικόλαος απέκτησε φήμη κι εκτός των συνόρων της Λυκίας, όχι μόνο στην Ανατολή, αλλά και στη Δύση.
ΙΠΑ/ΜΙΕΤ, Παλαίτυπα/Σπάνια, αρ. 123–124, Stephanus Antonius Morcelli, Μηνολόγιον τῶν Ευαγγελίων Ἑορταστικῶν, sive Kalendarium Ecclesiae Constantinopolitanae, τ. 2, Ρώμη 1788, σ. 164
Η παράδοση αυτή διαμορφώθηκε κυρίως με ιστορίες θαυμάτων που σχετίζονταν με τη θάλασσα. Τον 10ο αιώνα ο Συμεών ο Μεταφραστής περιέλαβε στο Μηνολόγιό του και το βίο του Αγίου Νικολάου, παγιώνοντας τα χαρακτηριστικά αυτής της παράδοσης.[xi] Αργότερα, τον 11ο αιώνα, όταν η περιοχή της Λυκίας υποκύπτει, μαζί με την υπόλοιπη Μικρά Ασία, στους μουσουλμάνους κατακτητές, ναυτικοί από το Μπάρι της Ιταλίας παίρνουν ένα μεγάλο μέρος του λειψάνου του αγίου, που φυλασσόταν στον μητροπολιτικό ναό των Μύρων, και το μεταφέρουν στην πόλη τους, όπου βρίσκεται μέχρι και σήμερα.[xii] Τον Μάιο τιμάται η μεταφορά αυτή ως ανακομιδή των λειψάνων του· τμήμα της ακολουθίας σώζεται σε σπάραγμα χειρογράφου που φυλάσσεται στο ΙΠΑ/ΜΙΕΤ.
Ο ναός του Αγίου Νικολάου στο Μπάρι
ΙΠΑ/ΜΙΕΤ, Χειρόγραφα, αρ. 53
Το ίδιο πράττουν τον 13ο αιώνα Βενετοί ναυτικοί για τα υπόλοιπα τμήματα του λειψάνου, που είχαν μείνει στα Μύρα, μεταφέροντάς τα στο Lido, όπου επίσης βρίσκονται μέχρι σήμερα.[xiii]
Εν αντιθέσει προς τις περιπέτειες που επιφύλασσε στην ιστορία του Αγίου Νικολάου η κριτική επιστήμη στη Δύση, η παράδοση στην Ανατολή έμεινε σταθερή και δεν αμφισβητήθηκε ποτέ. Γύρω στα μέσα του 16ου αιώνα ο Υποδιάκονος Δαμασκηνός θα περιλάβει το βίο του Νικολάου στο Θησαυρόν του, ένα βιβλίο που γνώρισε ευρεία διάδοση μεταξύ των ελληνορθόδοξων αναγνωστών.[xiv] Αργότερα ο Μάξιμος Μαργούνιος συμπεριέλαβε το ίδιο κείμενο στη δική του έκδοση βίων αγίων στην καθομιλουμένη (αντίτυπο του βιβλίου αυτού φυλάσσεται στο ΙΠΑ/ΜΙΕΤ).[xv]
Βίοι αγίων εκ της ελληνικής γλώττης, ήτοι εκ των Συναξαρίων μεταφρασθέντες, παρά Μαξίμου Επισκόπου Κυθήρων εις κοινήν ωφέλειαν. Παρά Νικολάω Γλυκεί ᾳχπε΄. [ΙΠΑ/ΜΙΕΤ, Παλαίτυπα/Σπάνια, αρ. 268]
Τον ίδιο αιώνα συντίθεται από το Μοσχόλεο Θεολογίτη ένας έμμετρος Βίος του αγίου και μεγάλου Νικολάου, ο οποίος εκδόθηκε από τον καθηγητή Στέφανο Κακλαμάνη στις εκδόσεις του ΜΙΕΤ,[xvi] ενώ στις αρχές του 18ου αιώνα τυπώνεται ένας πανηγυρικός λόγος προς τιμήν του αγίου από τον Ράδουλο, γιο του Ιωάννη Βασσαράβα Μπραγκοβάνου.[xvii] Τα κείμενα αυτά, που γνωρίζουν ευρύτατη διάδοση, περιλαμβάνουν όλα τα βασικά στοιχεία της παράδοσης, πέρα από κάθε αμφισβήτηση. Η συμπερίληψη του βίου και στο Συναξαριστή του Νικοδήμου του Αγιορείτη τον 19ο αιώνα παγιώνει αυτή την παράδοση.[xviii]
«Λόγος πανηγυρικός εις τον εν Ιεράρχαις Θαυματουργόν Μέγαν Νικόλαον, προσφωνηθείς τω αιωνίου μνήμης Πρέδα Βραγκοβάνω, παρά Ραδούλου του αυτού απογόνου, υιού δε του γαληνοτάτου Ηγεμόνος Ουγκροβλαχίας, Κυρίου, Κυρίου Ιωάννου Κωνσταντίνου Βασσαράβα Βραγκοβάνου. Και τυπωθείς εν τη αγιωτάτη επισκοπή Ρημνίκου, παρά Μιχαήλ Υποδιακόνου του Ιστφανόβιτζ, εν έτει ᾳψς΄ [1706]».
Μεταξύ των ιστοριών που συνθέτουν το βίο του Αγίου Νικολάου συγκαταλέγεται κι ένα επεισόδιο που τον συνέδεσε με την προστασία των παιδιών. Πρόκειται για την ιστορία της προικοδότησης των τριών κοριτσιών, παιδιών ενός φτωχού κατοίκου των Μύρων, ο οποίος, αδυνατώντας να τις προικοδοτήσει, σκόπευε να τις εξωθήσει στην πορνεία.[xix] Μια ακόμα ιστορία, που αποτελεί μεταγενέστερη προσθήκη, αφορά τη σωτηρία τριών μικρών παιδιών από το θάνατο στα χέρια ενός κρεοπώλη. Η ιστορία χάρισε στον ήδη δημοφιλή για τους ναυτικούς άγιο την ιδιότητα του προστάτη των παιδιών.[xx] Γι’ αυτόν το λόγο σε ολόκληρο τον ρωμαιοκαθολικό κόσμο επικράτησε η παράδοση να προσφέρονται δώρα στα παιδιά την παραμονή της γιορτής του αγίου, την 5η Δεκεμβρίου.
Ειδικά στην Ελλάδα μια επιπλέον παράδοση ήρθε να προστεθεί στις προϋπάρχουσες, δημιουργώντας μια ακόμη διαφορετική εκδοχή, μόνο ελληνική: αυτή του Αγίου Νικολάου/Santa Claus – Αϊ-Βασίλη. Δεν είναι εδώ ο χώρος για να επεκταθούμε πάνω σε αυτό το θέμα. Αρκεί απλώς να αναφέρουμε ότι η ελληνορθόδοξη παράδοση της ανταλλαγής δώρων την Πρωτοχρονιά συνδέθηκε με τον τιμώμενο την ίδια μέρα Μέγα Βασίλειο, ο οποίος με την πάροδο του χρόνου ταυτίστηκε με τη φιγούρα του Santa Claus, που κυριαρχεί ως «κομιστής δώρων» στον δυτικό κόσμο, ιδίως από τον 20ό αιώνα και εξής.
Στην ιστορία της διαμόρφωσης, ανάπτυξης και μετασχηματισμού της παράδοσης του Αγίου Νικολάου μπορούμε να παρακολουθήσουμε την ενδιαφέρουσα συμπλοκή των ιστοριών και των θρύλων με τη ζωή των ανθρώπων, καθώς και τη στενή σχέση των παραδόσεων με τις εκάστοτε ιστορικές περιστάσεις. Η περίπτωση του Αγίου Νικολάου είναι χαρακτηριστική: Ένας τοπικά δημοφιλής επίσκοπος καθίσταται ευρύτατα γνωστός χάρη στα πλοία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, αποκτά καθολική φήμη μέσω της μεταφοράς του λειψάνου του στην Ιταλία, συνδέεται με διάφορες ευρωπαϊκές χριστιανικές (ή και προχριστιανικές) παραδόσεις γύρω από τις γιορτές των Χριστουγέννων, ακολουθώντας τις πολιτικοθρησκευτικές συγκρούσεις του 16ου/17ου αιώνα, φτάνει στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού και συγκεκριμένα στη Νέα Υόρκη, όπου θα λειτουργήσει ως σύμβολο ενότητας και αυτοπροσδιορισμού, συμβάλλοντας στη διαμόρφωση της αμερικανικής ταυτότητας, και από εκεί, μέσα από μια διαφημιστική καμπάνια, θα καταστεί παγκόσμιο κτήμα, υπεράνω θρησκευτικών και εθνικών διαφορών. Στην Ελλάδα οι συνεχείς και ποικίλες μεταμορφώσεις κορυφώνονται, πολύ χαρακτηριστικά, στην ταύτιση της μορφής του Santa Claus/Αγίου Νικολάου με τον Άγιο Βασίλειο. Η περιπέτεια των παραδόσεων του Αγίου Νικολάου αναδεικνύει ακριβώς αυτή τη δυναμική των αφηγήσεων, των ιστοριών, εν προκειμένω των αγιολογικών παραδόσεων, τον τρόπο που αυτές διασταυρώνονται με την ανθρώπινη ιστορία σε κάθε επίπεδο.
Συλλογές ΕΛΙΑ/ΜΙΕΤ, 3K00.134
Φωτογραφία εξωφύλλου: Συλλογές ΕΛΙΑ/ΜΙΕΤ, EPH.10.04.034
Σταύρος Γριμάνης, ΙΠΑ/ΜΙΕΤ
[i] Haddon Sundblom / Barbara Fahs Charles / J. R. Taylor, Dream of Santa. Haddon Sundblom’s Advertising Paintings for Christmas, 1931–1964, Νέα Υόρκη 1992.
[ii] Για την Αγγλία, βλ. Ronald Hutton, The Stations of the Sun. A History of the Ritual Year, Οξφόρδη / Νέα Υόρκη 1996, 112 κ.ε. Για τη Γαλλία, βλ. Viara Timtcheva, Le Mythe du Père Noël: Origines et évolution, Παρίσι 2006. Για τη σύνδεση γερμανικών παραδόσεων με τον «Πατέρα των Χριστουγέννων», βλ. Hilda R. Ellis Davidson, «Scandinavian Folklore in Britain», Journal of the Folklore Institute 7:2/3 (1970) [Special Issue: The Anglo-American Folklore Conference], 177–186, ιδίως 182–183.
[iii] «Thus, having quietly settled themselves down, and provided for their own comfort, they bethought themselves of testifying their gratitude to the great and good St. Nicholas, for his protecting care in guiding them to this delectable abode. To this end they built a fair and goodly chapel within the fort, which they consecrated to his name; whereupon he immediately took the town of New Amsterdam under his peculiar patronage, and he has ever since been, and I devoutly hope will ever be, the tutelar saint of this excellent city». Knickerbocker’s History of the New York from the Beginning of the World to the End of the Dutch Dynasty, τ. 1, Νέα Υόρκη 1869, 171 (α΄ έκδ. 1809).
[iv] Charles W. Jones, «Knickerbocker Santa Claus», The New-York Historical Society Quarterly, 38/4 (1954),357–383.
[v] Adam C. English, «St. Nicholas to Santa Claus», στο Timothy Larsen (επιμ.), The Oxford Handbook of Christmas, Οξφόρδη 2020, 252–264, ιδίως 257 κ.ε. Πρβλ. και C. W. Jones, Saint Nicholas of Myra, Bari and Manhattan. Biography of a legend, Σικάγο / Λονδίνο 1978.
[vi] Nicolaus Falconius (Niccolò Falcone), Sancti confessoris pontificis et celeberrimi thaumaturgi Nicolai acta primigenia nuper detecta, et eruta ex unico, et veteri codice membranaceo vaticano, Neapoli MDCCLI [1751].
[vii] Nicolaus Putignani, Vindiciae vitae et gestorum S. Thaumaturgi Nicolai Archiepiscopi Myrensis secundum acta antiqua et vulgata. Et animardversiones in acta primigenia Falconiana nuper inventa, et typis excusa, An. MDCCLI, Neapoli MDCCLIII [1753]. Πρβλ. G. S. Assemani, Kalendaria Ecclesiae Universae, Romae MDCCLV [1755], τ. VI, 414–430.
[viii] Gustav Anrich, Hagios Nikolaos. Der heilige Nikolaos in der griechischen Kirche. Texte und Untersuchungen, τ. 1: Texte, Λιψία 1913· τ. 2: Prolegomena, Untersuchungen, Indices, Λιψία 1917.
[ix] Gerardo Cioffari, O.P., S. Nicola nella critica storica, Μπάρι 1987.
[x] Eleonora Kountoura-Galake, «The cult of the Saint Nicholas of Lycia and the Birth of Byzantine martitime tradition», στο Ελεονώρα Κουντούρα-Γαλάκη (επιμ.), Οι ήρωες της Ορθόδοξης Εκκλησίας. Οι νέοι άγιοι, 8ος–16ος αιώνας (Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών / Ινστιτούτο Βυζαντινών Ερευνών, Διεθνή Συμπόσια, 15), Αθήνα 2003, 91–106.
[xi] Συμεών Μεταφραστής, Βίος και Πολιτεία του Οσίου Πατρός ημών Νικολάου, PG, 116, 317–356.
[xii] Για τη μεταφορά και τη λατρεία του στην Ιταλία, βλ. Karl Meisen, Nikolauskult und Nikolausbrauch im Abendlande. Eine kultgeographische-volkskundliche Untersuchung (Forschungen zur Volkskunde, 9–12), Düsseldorf 1931, 94 κ.ε.
[xiii] Χρύσα Μαλτέζου / Ενρίκο Μορίνι / Αγαθάγγελος επ.Φαναρίου, Ιερά λείψανα αγίων της καθ’ ημάς Ανατολής στη Βενετία, Αθήνα 2005, 269–279.
[xiv] Θησαυρός Δαμασκηνού, υποδιακόνου και Στουδίτου του Θεσσαλονικέως, μετά της προσθήκης εν τω τέλει και ετέρων επτά Λόγων ψυχοφελεστάτων και της εξηγήσεως του Πάτερ ημών, Ενετίησι 1751, 293–314.
[xv] Βίοι αγίων εκ της ελληνικής γλώττης, ήτοι εκ των Συναξαρίων μεταφρασθέντες, παρά Μαξίμου Επισκόπου Κυθήρων εις κοινήν ωφέλειαν. Παρά Νικολάω Γλυκεί ᾳχπε΄. Απόκειται στο Ιστορικό και Παλαιογραφικό Αρχείο του ΜΙΕΤ (ΙΠΑ/ΜΙΕΤ, Παλαίτυπα/Σπάνια, αρ. 268).
[xvi] Μοσχόλεος Θεολογίτης, Βίος του αγίου και μεγάλου Νικολάου, επιμ. Σέφανος Κακλαμάνης, Αθήνα 2000.
[xvii] Λόγος πανηγυρικός εις τον εν Ιεράρχαις Θαυματουργόν Μέγαν Νικόλαον, προσφωνηθείς τω αιωνίου μνήμης Πρέδα Βραγκοβάνω, παρά Ραδούλου του αυτού απογόνου, υιού δε του γαληνοτάτου Ηγεμόνος Ουγκροβλαχίας, Κυρίου, Κυρίου Ιωάννου Κωνσταντίνου Βασσαράβα Βραγκοβάνου. Και τυπωθείς εν τη αγιωτάτη επισκοπή Ρημνίκου, παρά Μιχαήλ Υποδιακόνου του Ιστφανόβιτζ, εν έτει ᾳψς΄ [1706].
[xviii] Νικόδημος Αγιορείτης, Συναξαριστής των δώδεκα μηνών του ενιαυτού, τ. 1, Βενετία 1819, 335–337.
[xix] Για το επεισόδιο, βλ. Συμεών Μεταφραστής, ό.π., 321d–323a και Anrich, ό.π., τ. 1, 239.5–242.23. Πρβλ. English, ό.π., 252–254.
[xx] Η ιστορία προέκυψε από τη σύγχυση στοιχείων ενός παλαιότερου επεισοδίου του βίου του που σχετιζόταν με τη σωτηρία τριών αθώων καταδίκων, βλ. Jones, ό.π., 128–140.
