Βενετία Χατζοπούλου

Προσεγγίζοντας τους πολλούς: δημώδης πεζός λόγος για την «Αμαρτωλών σωτηρία»

Τα χρόνια που ακολούθησαν την Άλωση έως το β΄ μισό του 16ου αιώνα χαρακτηρίστηκαν από την απουσία οποιασδήποτε μορφής οργανωμένης εκπαίδευσης, σημαδεύτηκαν από πνευματική αδράνεια, έκαναν αισθητή την απαιδευσία των Ελλήνων στον υπό οθωμανική κυριαρχία ελληνικό χώρο. Για όσους Έλληνες ανησυχούσαν ακόμη για την παιδεία των ομοεθνών τους, η ανάγκη χρήσης της κοινής, δημώδους γλώσσας, ως μέσο προσέγγισης, αλλά και διαπαιδαγώγησης των πολλών, έγινε σταδιακά συνειδητή. Μεταξύ αυτών συγκαταλέγεται ο μοναχός Αγάπιος Λάνδος ο Κρής (περ. 1595–1656/7). Με μόρφωση, ανήσυχος και ανεξάρτητος χαρακτήρας, περιηγήθηκε πολλές περιοχές της ηπειρωτικής και νησιωτικής Ελλάδας, όπου έδρασε ως ιεροκήρυκας, ενώ παράλληλα ανέπτυξε πλούσια συγγραφική δράση. Οδεύοντας προς τον Δεκαπενταύγουστο, με αφορμή ένα πρόσφατα ταυτισμένο παλαιό έντυπο της Συλλογής Παπακώστα στο Ιστορικό και Παλαιογραφικό Αρχείο ΜΙΕΤ και μια νέα έκδοση του ΜΙΕΤ, θα αναφερθούμε στο έργο του ως ενός από τους παραγωγικότερους εκφραστές του δημώδους πεζού λόγου.

Γιάννης Κεφαλληνός, «Περί Τυπογραφίας»

Ο χαράκτης Γιάννης Κεφαλληνός γεννήθηκε στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου στις 12 Ιουλίου 1894. Ξεκίνησε σπουδές μηχανικού στη Γάνδη, τις οποίες εγκατέλειψε νωρίς για να αφιερωθεί στη ζωγραφική. Σπούδασε Καλές Τέχνες στο Παρίσι και το 1931 διορίστηκε καθηγητής στην Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών στην Αθήνα, όπου δημιούργησε το Εργαστήριο Χαρακτικής. Στο τελευταίο έτος σπουδών οι μαθητές διδάσκονταν την εφαρμογή της χαρακτικής στην τυπογραφία και τη διακόσμηση του βιβλίου. «Έργο επιμέλειας, υπομονής και αγάπης, κάθε φορά και νέο, σειράς τεχνιτών που όλοι ―σχεδόν άγνωστοι― στάθηκαν αντάξιοι της ανθρωπότητας», το τυπωμένο βιβλίο «καθρεφτίζει τις τάσεις και τις αμφιβολίες όλων των εποχών».

Ιωάννου Χρυσοστόμου, Μαργαρίται. Οι εκδόσεις Σάρου / Βόρτολι (1730, 1755)

«Ὁ παρὼν βίος, τουτέστιν ἡ παροῦσα μας ζωή, Πανήγυρις λέγεται … Ὅσοι λοιπὸν εἰς ταύτην τὴν τοῦ βίου Πανήγυριν εὑρισκόμεσθαν, τουτέστι τῆς ζωῆς, ἀς κάμωμεν νὰ ἀγοράσωμεν τὰ πλέον πολυτίμητα τῶν πραγμάτων … ἰδοὺ ὁποῦ εὑρίσκομεν τοὺς Μαργαρίτας τοῦ ἐν ἁγίοις πατρὸς ἡμῶν Ἰωάννου τοῦ Χρυσοστόμου». Λόγοι παραινετικοί Ιωάννου του Χρυσοστόμου σε δύο βενετικές εκδόσεις του 18ου αιώνα (ΙΠΑ / ΜΙΕΤ, Συλλογές εντύπων).

Προσκυνητάρια Αγίων Τόπων: μια ιδιαίτερη κατηγορία χειρογράφων

Πώς περιηγούνταν άραγε τους Αγίους Τόπους οι ευλαβείς προσκυνητές την εποχή που δεν υπήρχαν ακόμη ταξιδιωτικοί οδηγοί με χάρτες και ιλουστρασιόν εικόνες, smartphones, videos και blogs με λεπτομερείς περιγραφές για να κατευθύνουν την επίσκεψή τους; Με αφορμή μια παρουσίαση για τα προσκυνητάρια των Αγίων Τόπων στο πρόσφατο ερευνητικό εργαστήριο του ΙΠΑ / ΜΙΕΤ με τίτλο «Θάλασσα Ευσεβείας. Προσκυνηματικές πρακτικές στην Ανατολική Μεσόγειο, 17ος – 19ος αι.», σας προσκαλούμε να εξερευνήσουμε μαζί την ιδιαίτερη αυτή κατηγορία χειρογράφων και να ξεφυλλίσουμε ένα ξεχωριστό προσκυνητάριο της συλλογής ΙΠΑ / ΜΙΕΤ, που χάρη στην πλούσια εικονογράφησή του θα μας ταξιδέψει νοερά στα ιερότερα μνημεία της χριστιανοσύνης και θα οδηγήσει τα βήματά μας στις διαδρομές αυτού του μοναδικού αυτού στη ζωή ενός πιστού ταξιδιού.

«Τῷ Θεῷ δὲ πάντα δυνατὰ τὰ τοῖς ἀνθρώποις ἀνέφικτα». Μνήμη τῆς ἁγίας μεγαλομάρτυρος Εἰρήνης «μηνὶ τῷ αὐτῷ Ε΄»

Σήμερα, ημέρα μνήμης της αγίας μεγαλομάρτυρος Ειρήνης ανατρέχουμε σε χειρόγραφες και έντυπες πηγές του βίου και του μαρτυρίου της, ανακαλούμε στοιχεία της υμνολογικής και λατρευτικής της παράδοσης και υπενθυμίζουμε τη σημασία ενός εμβληματικού ναού αφιερωμένου στη μνήμη της, που βρίσκεται στο ιστορικό κέντρο της Αθήνας, στην οδό Αιόλου, αποτέλεσε τον πρώτο μητροπολιτικό ναό της νέας πρωτεύουσας του ελληνικού κράτους και συνδέθηκε με ιστορικά γεγονότα του 19ου κυρίως αιώνα.

«Διὰ τὸ ἄπειρον τῆς ἑλληνικῆς διαλέκτου». Ο Γρηγόριος Ε´ μεταφράζει στη νεοελληνική: «Οι περί ιερωσύνης λόγοι» του Ιωάννου Χρυσοστόμου και άλλα έργα

Ο Γρηγόριος Ε΄ (κατά κόσμον Γεώργιος Αγγελόπουλος) από τη Δημητσάνα (1746) αναρρήθηκε τρεις φορές στον πατριαρχικό θρόνο Κωνσταντινουπόλεως προτού βρει μαρτυρικό θάνατο στις 10 Απριλίου 1821, ανήμερα του Πάσχα. Σήμερα, ημέρα μνήμης του, μια παλαίτυπη έκδοση του ΙΠΑ / ΜΙΕΤ, που περιλαμβάνει τους «Περί ιερωσύνης λόγους» του Ιωάννου Χρυσοστόμου, μας δίνει την αφορμή να αναδείξουμε μια λιγότερο γνωστή πτυχή της δραστηριότητάς του, αυτή της μετάφρασης έργων στη νεοελληνική γλώσσα, την οποία εγκαινίασε ο Γρηγόριος όσο ήταν ακόμη αρχιδιάκονος Σμύρνης (1783) και συνέχισε όταν έγινε πατριάρχης.

Γεώργιος Θ. Ζώρας: η συλλογή μικροταινιών του στο Ιστορικό και Παλαιογραφικό Αρχείο (ΙΠΑ) του ΜΙΕΤ

Ο Γεώργιος Θ. Ζώρας (1908–1982) υπήρξε τακτικός καθηγητής της Μεσαιωνικής και Νεότερης Ελληνικής Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών (1942–1968). Κατέλιπε πλουσιότατη συγγραφική παραγωγή και συνέβαλε αποφασιστικά στην εδραίωση της επιστήμης της Νεοελληνικής Φιλολογίας τον 20ό αιώνα. Βασικό μέλημά του υπήρξε η έκδοση ανέκδοτων δημωδών έργων της βυζαντινής και μεταβυζαντινής γραμματείας. Άριστη ήταν η σχέση του με τον καθ. Λίνο Πολίτη. Στο Ιστορικό και Παλαιογραφικό Αρχείο (ΙΠΑ) του ΜΙΕΤ εντάχθηκε η συλλογή μικροταινιών του (χειρογράφων, παλαιτύπων, αρχειακού υλικού), που καταδεικνύει ως μέθοδο εργασίας του Γ. Θ. Ζώρα τη συστηματική προσφυγή στη μελέτη των πηγών (δωρεά κ. Γεράσιμου Ζώρα).

Ηλίας Μηνιάτης, «Διδαχαὶ εἰς τὴν Ἁγίαν καὶ Μεγάλην Τεσσαρακοστήν»: η πρώτη έκδοση Βενετίας (1716) στη Συλλογή Παπακώστα ΙΠΑ / ΜΙΕΤ

Σήμερα, Ε΄ Κυριακή των Νηστειών, στρέφουμε την προσοχή μας στον Κεφαλλονίτη Ηλία Μηνιάτη (1669–1714), επίσκοπο Καλαβρύτων και Κερνίκης, τον σπουδαιότερο ίσως εκκλησιαστικό ρήτορα της περιόδου της Τουρκοκρατίας. Ο Ηλίας Μηνιάτης έφυγε από τη ζωή σε νεαρή ηλικία (45 ετών), αφήνοντας στον πατέρα του, πρωτοπαπά Φραγκίσκο, το βαρύ χρέος της συγκέντρωσης και δημοσίευσης του πλούσιου κηρυκτικού του έργου μέσα από τα χειρόγραφα κατάλοιπά του. Το 1716, δύο χρόνια μόλις μετά το θάνατο του Ηλία Μηνιάτη, δημοσιεύτηκε στη Βενετία, σε επιμέλεια του πατέρα του, η 1η έκδοση του έργου του «Διδαχαὶ εἰς τὴν Ἁγίαν καὶ Μεγάλην Τεσσαρακοστήν, καὶ εἰς ἄλλας ἐπισήμους ἑορτάς, μετὰ καί τινων πανηγυρικῶν λόγων» που σημείωσε μεγάλη επιτυχία, επηρέασε τους ομότεχνούς του και επανεκδόθηκε έκτοτε κατ’ επανάληψη. Τρεις διαφορετικές ομιλίες αφιερωμένες στη σημερινή Κυριακή περιλαμβάνονται στην εν λόγω σπάνια έκδοση, αντίτυπο της οποίας φυλάσσεται στη συλλογή εντύπων Παπακώστα που απόκειται στο Ιστορικό και Παλαιογραφικό Αρχείο του ΜΙΕΤ και παρουσιάζεται εδώ για πρώτη φορά.

Η Εἰσαγωγὴ Λογικῆς του Γεωργίου Σουγδουρή μέσα από τεκμήρια της Συλλογής Χειρογράφων Πέζαρου στο ΙΠΑ/ΜΙΕΤ

Τιμώντας την παγκόσμια ημέρα Φιλοσοφίας για το έτος 2022, παρουσιάζουμε δύο χειρόγραφα της Συλλογής Πέζαρου στο ΙΠΑ/ΜΙΕΤ με την Εἰσαγωγή Λογικῆς του Γεωργίου Σουγδουρή και υπενθυμίζουμε τη σημασία του έργου για τη σπουδή της φιλοσοφίας στην εκπαίδευση κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας. Ο Γεώργιος Σουγδουρής, ηπειρώτης λόγιος από τα Ιωάννινα (μέσα 17ου αι.-1725), ερμήνευσε και δίδαξε το αριστοτελικό έργο. Η Εἰσαγωγή Λογικῆς είναι ένα προπαρασκευαστικό στη σπουδή των επιστημών και της φιλοσοφίας εγχειρίδιο που συνέταξε χάριν των μαθητών του. Ένα ‘προπύλαιον’ της φιλοσοφίας που διαδόθηκε ευρύτατα στα σχολεία του υπόδουλου Ελληνισμού τον 18ο αιώνα, αντιγράφτηκε σε μεγάλο αριθμό χειρογράφων που σώζονται ακόμη σήμερα και τυπώθηκε για πρώτη φορά στη Βιέννη το 1792 με επιμέλεια του γιαννιώτη Αθανασίου Ψαλίδα, δαπάνῃ του Κυπρίου Ιωάννη Καρατζά, ενός εκ των συντρόφων του Ρήγα, για την ωφέλεια του Γένους.

Η Συλλογή Παλαιτύπων και Σπανίων Εκδόσεων του Ιωάννη Πέζαρου στο ΙΠΑ/ΜΙΕΤ

Ένα τμήμα της τρέχουσας Έκθεσης του ΜΙΕΤ στο Παλαιό Χρηματιστήριο της Αθήνας (Πεσμαζόγλου 1) είναι αφιερωμένο στη Βιβλιοθήκη του Δασκάλου Ιωάννη Πέζαρου και παρουσιάζει στους επισκέπτες ορισμένα από τα Παλαίτυπα και Σπάνια έντυπα της Συλλογής του. Με την αφορμή αυτή, παραθέτουμε παρακάτω μία συνοπτική επισκόπηση του περιεχομένου της Συλλογής Εντύπων Πέζαρου.