Ολιγόφυλλα και τα δύο χειρόγραφα (18 και 20 φύλλα αντίστοιχα), εντάσσονται στην κατηγορία των προσκυνηματικών οδηγών. Ακέφαλο και κολοβό το χειρόγραφο της Αθήνας, δεν αποκαλύπτει από ποιον ούτε πότε αντιγράφτηκε. Το κενό της γνώσης έρχεται να καλύψει το προσκυνητάριο στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού, που διασώζει τόσο το όνομα του αντιγραφέα όσο και τη χρονολογία αντιγραφής του: Το χειρόγραφο αυτό αντιγράφτηκε από κάποιον ιερομόναχο Διονύσιο στις 10 Αυγούστου 1695.
Γραμμένα με την ίδια όρθια, ευμεγέθη, εμπλουτισμένη με συμπλέγματα και συντομογραφίες γραφή, τα δύο τεκμήρια εμφανίζουν χαρακτηριστική ομοιότητα μεταξύ τους: Το περιεχόμενό τους ταυτίζεται, με μικρές μόνο διαφορές στο κείμενο (προσθήκη μιας λέξης ή φράσης, ή αντικατάστασή της από άλλη) και την ορθογραφία του. Και τα δύο χειρόγραφα φέρουν πλούσια εικονογράφηση, με παραστάσεις που απεικονίζουν τα ίδια μνημεία, κάνοντας χρήση των ίδιων μοτίβων, με μικρές μόνο διαφοροποιήσεις ως προς την επιλογή των χρωμάτων και ελασσόνων διακοσμητικών στοιχείων. Γίνεται σποραδική χρήση χρυσού στην εικονογράφηση, ενώ ερυθρόγραφοι τίτλοι και πρωτογράμματα κοσμούν τους δύο κώδικες, που, βάσει των παραπάνω ομοιοτήτων, θα πρέπει να αντιγράφτηκαν σε σχετικά μικρή χρονική απόσταση μεταξύ τους. Με αφετηρία τη χρονολογία αντιγραφής του ελληνικού κώδ. Princeton 31 (έτος 1695), τοποθετούμε την αντιγραφή του κώδ. ΙΠΑ/ΜΙΕΤ, Συλλογή Πέζαρου, 53 σε κοντινή περίοδο, κατά την τελευταία δεκαετία του 17ου αιώνα (ή στις αρχές του επόμενου).
Από το χειρόγραφο της Συλλογής Πέζαρου φαίνεται πως εξέπεσαν δύο φύλλα από την αρχή και δύο ακόμη από το τέλος του κώδικα. Από την άλλη το χειρόγραφο στο Πρίνστον μοιάζει να στερείται ενός μόνο φύλλου —μετά το 1ο φύλλο του χειρογράφου—, και είναι σημαντικό πως διασώζει μικρογραφίες που δεν υπάρχουν πλέον στον κώδικα των Αθηνών: τους ναούς του Αγίου Γεωργίου στη Λύδδα και στη Ρέμλη, το λιμάνι της Ιόππης (Γιάφας).
Ο αντιγραφέας, ιερομόναχος Διονύσιος, δεν αντιγράφει ούτε εικονογραφεί μηχανικά το ένα χειρόγραφο από το άλλο: Υπάρχουν διαφορές στη σελιδοποίηση του κειμένου, ενώ μία από τις μικρογραφίες, η λίμνη Τιβεριάδα αναπαρίσταται διαφορετικά στα δύο προσκυνητάρια, στοιχείο που αποδεικνύει την επιθυμία του αντιγραφέα/μικρογράφου να προσδώσει ένα ιδιαίτερο χαρακτηριστικό στο καθένα από τα χειρόγραφά του.
Τα δίδυμα αυτά προσκυνητάρια, που η αντιγραφή τους από τον ίδιο γραφέα επισημάνθηκε για πρώτη φορά στον ηλεκτρονικό κατάλογο της Βιβλιοθήκης του Πανεπιστημίου Πρίνστον, είναι αντιγραμμένα κατά πάσα πιθανότητα για εμπορικούς σκοπούς και αποτελούν, χάρη στην καλλιγραφία και την ποιότητα της εικονογράφησής τους, έξοχα δείγματα λαϊκότροπης τέχνης του 17ου αιώνα.
Πρωτοπαρουσιάστηκαν μαζί, συνοδευόμενα από πρόσθετο φωτογραφικό υλικό, στο ιστολόγιο του Consortium of European Research Libraries (https://www.cerl.org/) στις 26 Δεκεμβρίου 2023: https://cerlblog.wordpress.com/2023/12/26/illustrated-proskynetaria-to-the-holy-land-two-greek-manuscript-pilgrimage-guidebooks/.
Μέρος των δεκαοκτώ 15σύλλαβων στίχων που επισημαίνονται στο τέλος του κειμένου αρκετών Προσκυνηταρίων και τους οποίους διασώζει επίσης ο κώδικας στο Πανεπιστήμιο Πρίνστον. Ακολουθούνται από το βιβλιογραφικό σημείωμα του ιερομονάχου Διονυσίου: «1695 ἐν μηνὶ Αὐγούστου 10. Χεὶρ Διονυσίου ἱερομονάχου» Princeton Greek MS 31 (Courtesy of Princeton University Library)
Φωτογραφίες τίτλου: Η Αγία Σιών (στους κώδικες ΙΠΑ/ΜΙΕΤ, Συλλογή Πέζαρου, 53 και Princeton Greek MS 31 [Courtesy of Princeton University Library])
Ευχαριστώ ιδιαιτέρως τη Βιβλιοθήκη του Πανεπιστημίου Πρίνστον για τη διευκόλυνση της μελέτης μου με την αποστολή του κώδ. Princeton Greek MS 31 σε ψηφιοποιημένη μορφή. Ψηφιακό αντίγραφο του χειρογράφου βρίσκεται πλέον αναρτημένο στον ηλεκτρονικό κατάλογο της Βιβλιοθήκης του Πανεπιστημίου (βλ. παραπάνω).
Βενετία Χατζοπούλου
ΙΠΑ/ΜΙΕΤ
