Ο Φίλιππος Ηλιού, ιστορικός του βιβλίου, των κοινωνικών κινημάτων και των συλλογικών συνειδήσεων, διέγραψε μια πλούσια και γόνιμη τροχιά από τα χρόνια της Κατοχής, όταν βρέθηκε με κοντά παντελόνια στην ΕΠΟΝ, έως την καμπή του 21ου αιώνα. Πρωτοστάτησε σε πολλές επιστημονικές συλλογικές προσπάθειες, μεταξύ άλλων στο Κέντρο Μαρξιστικών Μελετών και Ερευνών (1965–1967), στο Ιστορικό Αρχείο Ελληνικής Νεολαίας (1983–1989), στο περιοδικό Τα Ιστορικά (1983 και εξής), στα Αρχεία Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας (1992 και εξής). Ευρύτατο στάθηκε το ριπίδι των ενδιαφερόντων και των μελετών του: από το προεπαναστατικό ιδεολογικό τοπίο και τις πολυποίκιλες ρήξεις του, τον Διαφωτισμό και τον Αντιδιαφωτισμό, τον Αδαμάντιο Κοραή, τον Χριστόδουλο Παμπλέκη, τα συγχωροχάρτια και τους νεομάρτυρες, την ελληνική βιβλιογραφία από την εμφάνιση της τυπογραφίας ως και τον 19ο αιώνα, τις αγγελίες βιβλίων και τους συνδρομητές, μέχρι εμβληματικούς διανοούμενους του 20ού αιώνα, όπως τον Δημήτρη Γληνό ή τον Κ. Θ. Δημαρά, την ιστορία του Εμφυλίου και την εμπλοκή του ΚΚΕ.
Επιμένοντας στο όραμα της ανανεωτικής Αριστεράς έως την ύστατη στιγμή, με πολύτροπη πολιτική και κοινωνική παρουσία, ο Φίλιππος Ηλιού σφράγισε ανεξίτηλα τους ανθρώπους και τους θεσμούς με τους οποίους συνεργάστηκε. Υπήρξε κατεξοχήν πολίτης-ιστορικός, με καίριες και ριζοσπαστικές παρεμβάσεις σε ζητήματα που ταλάνισαν την εποχή του — ενδεικτικά ας αναφερθεί η καταστροφή των φακέλων κοινωνικών φρονημάτων, ο εθνικισμός και το Μακεδονικό. Αντιπαρατέθηκε ωστόσο με το έργο του στην αντίληψη που θέλει την ιστορία θεραπαινίδα σκοπιμοτήτων —ο ίδιος άλλωστε εισήγαγε τον όρο «ιδεολογική χρήση της ιστορίας»— και υπηρέτησε την επιστήμη του με την επιμονή και την ασέβεια που θεωρούσε ότι της αρμόζει.
Συντονιζόμενος με το συλλεκτικό πάθος του Μάνου Χαριτάτου, ο οποίος παράλληλα συγκροτούσε τη μεγαλύτερη συλλογή ελληνικών εντύπων του 19ου αιώνα, ο Φίλιππος Ηλιού εν έτει 1986 έστησε στο πλαίσιο του ΕΛΙΑ το Βιβλιολογικό Εργαστήρι, προκειμένου να στεγάσει τα πολυπληθή και φιλόδοξα βιβλιολογικά του σχέδια. Καρπός αυτής της συνέργειας υπήρξε ανάμεσα σε άλλα πολλά η Ελληνική βιβλιογραφία του 19ου αιώνα: Ο μνημειώδης πρώτος τόμος κυκλοφόρησε το 1998 και καταδεικνύει το είδος της ιστορίας του βιβλίου που ιδεάστηκε ο συντάκτης της, η οποία κατατείνει στην κοινωνική ιστορία της παιδείας. Η βιβλιογραφία στη δική του οπτική και πρακτική δεν είναι αυτοσκοπός, αλλά εργαλείο για να μελετηθεί το βιβλίο στο σταυροδρόμι παραγωγής και πρόσληψης και για να αναδειχθεί το έντυπο στις πολλαπλές διαστάσεις του: ως φορέας ιδεών και ως εμπόρευμα, ως μέσο αναπαραγωγής των ιδεολογικών συστημάτων και ως όργανο ανατροπής.
Παρότι η εργογραφία του Φίλιππου Ηλιού είναι εκτενής, η τελειοθηρία του εμπόδισε τη δημοσίευση πολλών από τα σχεδιαζόμενα έργα του, ορισμένα από τα οποία εκδόθηκαν ή δρομολογήθηκε η ολοκλήρωσή τους μετά τον θάνατό του. Το Βιβλιολογικό Εργαστήρι που φέρει έκτοτε το όνομα του ιδρυτή του, με την επιστημονική ευθύνη της Πόπης Πολέμη, συνεργάτριας του Φίλιππου Ηλιού, έχει αναλάβει τη συνέχιση του εγχειρήματος στο πεδίο της βιβλιογραφίας, των συνδρομητών και των συναφών ζητημάτων. Έως το 2006 το Βιβλιολογικό Εργαστήρι «Φίλιππος Ηλιού» φιλοξενήθηκε στο ΕΛΙΑ, μεταξύ 2006 και 2017 ευεργετήθηκε από την πλαισίωση του Μουσείου Μπενάκη, ενώ από το 2017 έχει ενταχθεί στην Εθνική Βιβλιοθήκη. Tα βιβλιολογικά κατάλοιπα του Φίλιππου Ηλιού έχουν αξιοποιηθεί εμπλουτιζόμενα από το ερευνητικό έργο του Εργαστηριού: Εκτίθενται στον διαδικτυακό του κόμβο, και σειρά τόμων έχει κυκλοφορήσει ως συνέκδοση του ΕΛΙΑ/ΜΙΕΤ με το Μουσείο Μπενάκη, φορείς με τους οποίους το Εργαστήρι συνεχίζει τη γόνιμη συνεργασία.
Πόπη Πολέμη
