Ο καθηγητής Γεώργιος Θ. Ζώρας (Πύργος Ηλείας, 1908 – Αθήνα, 1982)[1] ασχολήθηκε, στις μελέτες και στο πολυετές διδακτικό του έργο στο Πανεπιστήμιο Αθηνών (β΄ έδρα της Μεσαιωνικής και Νεότερης Ελληνικής Φιλολογίας, 1942–1968) και το Πανεπιστήμιο Ρώμης (Νεοελληνική Γλώσσα και Λογοτεχνία, 1931–1940, 1956–1979), με πληθώρα θεμάτων της λογοτεχνικής παραγωγής που εκτείνεται από την ύστερη βυζαντινή περίοδο έως τον 20ό αιώνα. Κατέλιπε πλουσιότατο συγγραφικό έργο[2] και υπήρξε μία από τις προσωπικότητες που σφράγισαν τη θεμελίωση και εξέλιξη της επιστήμης της Νεοελληνικής Φιλολογίας. Ιδιαίτερα σημαντική ήταν η συμβολή του στην άνθιση των νεοελληνικών σπουδών στην Ιταλία με τη δημιουργία ευρέος κύκλου μαθητών.
Η δημώδης βυζαντινή ποίηση (Διγενής Ακρίτας, Σπανέας κ.ά.) και τα βυζαντινά μυθιστορήματα (Αφήγησις Λιβίστρου και Ροδάμνης κ.ά.), τα χρονικά (Μανασσή, Λεόντιου Μαχαιρά κ.ά.), η κρητική λογοτεχνία (Στάθης, Απόκοπος κ.ά.) και η νεοελληνική λογοτεχνία αποτελούν μερικές μόνο από τις θεματικές στις οποίες εντρύφησε, ως μελετητής, ως εκδότης έργων, αλλά και ως εισηγητής δεκάδων διδακτορικών διατριβών στο Πανεπιστήμιο. Παράλληλα ασχολήθηκε με θέματα ιστορικά και δημοσιεύσεις εγγράφων της περιόδου της Επανάστασης του 1821 που προέρχονταν από το Αρχείο του Βατικανού και το Αρχείο της Χάγης.[3]
«Αφήγησις Λιβίστρου και Ροδάμνης», χφ Λέιντεν, Bibliotheek der Rijksuniversiteit, Scaligeranus 55, φ. 62r
Πηγή: «Αφήγησις Λιβίστρου και Ροδάμνης. Κριτική έκδοση της διασκευής α» (ΒΝΒ 9),
έκδ. Π. Α. Αγαπητός, Αθήνα: ΜΙΕΤ, 2006, εικ. 4.
Για το χειρόγραφο, βλ. συλλογή μικροταινιών Ζώρα στο ΙΠΑ/ΜΙΕΤ.
Βασική επιδίωξη του Ζώρα στη μακρόχρονη πανεπιστημιακή, ερευνητική και συγγραφική του πορεία υπήρξε η έκδοση ανέκδοτων λογοτεχνικών κειμένων με αφετηρία τις χειρόγραφες πηγές:[4]
«Θρήνος της Υπεραγίας Θεοτόκου», χφ. Αθων. 4655: Ιβήρων 535, φ. 279v, στ. 1–20. Πηγή: «Θρήνος της Υπεραγίας Θεοτόκου» (BNB 8), έκδ. W. F. Bakker, Αθήνα: MIET, 2005, εικ. 4. Για το χειρόγραφο, βλ. συλλογή μικροταινιών Ζώρα στο ΙΠΑ / ΜΙΕΤ.
«Ο καθηγητής της νεοελληνικής λογοτεχνίας εις το Πανεπιστήμιον της Ρώμης κ. Γεώργιος Ζώρας εκδίδει ανέκδοτον μέχρι τούδε παραλλαγήν του γνωστού διδακτικού ποιήματος του Μαρίνου Φαλιέρου, σωζομένην εις τον κώδικα C 46 της Biblioteca Vallicelliana της Ρώμης», σημειώνει ο Ε. Κριαράς σε βιβλιοκρισία του.[5] Η έκδοση του στιχουργήματος Ιστορία και όνειρον του ίδιου Κρητικού ποιητή βασίστηκε στον βατικανό ελληνικό κώδικα 1563,[6] ενώ η συνοπτική διήγηση της ζωής και των πολεμικών κατορθωμάτων του Καρόλου Ε΄, αυτοκράτορα της Γερμανίας, από τον Ιωάννη Αξαγιώλη (16ος αι.) στηρίχτηκε σε άλλο χειρόγραφο της ίδιας βιβλιοθήκης (Vat. gr. 1624).[7] Για την έκδοση του γνωστού βυζαντινού στιχουργήματος Ιστορία του Πτωχολέοντος υιοθετήθηκε η ανέκδοτη παραλλαγή του κώδικα Νεαπόλεως III.Aa.9.[8] Τα παραπάνω αποτελούν μερικά μόνο παραδείγματα έκδοσης κειμένων από τον Ζώρα, ενώ ενδεικτικό στοιχείο της σπουδαιότητας που ο ίδιος απέδιδε στη μελέτη και αξιοποίηση των χειρογράφων συνιστά η ακριβής καταγραφή της χειρόγραφης πηγής στον τίτλο πολλών δημοσιευμάτων του.
Δημοσίευμα του Γ. Ζώρα: «Ανέκδοτον “Ποίημα του ευγενεστάτου άρχοντος μισέρ Μαρή Φαλιέρου”», Επιθεώρησις ελληνοϊταλικής πνευματικής επικοινωνίας, έτ. 3 [1940], 13–30.
Η συλλογή μικροταινιών του Γεωργίου Θ. Ζώρα όχι μόνον αντανακλά το χρονικό εύρος και την ποικιλία των θεμάτων που τον απασχόλησαν, αλλά επιβεβαιώνει και συμπληρώνει καθοριστικά τη γνώση μας για τη μέθοδο εργασίας που ακολούθησε, με τη συστηματική προσφυγή στην εξέταση των χειρόγραφων πηγών: Όσα εκδεδομένα έργα αναφέρθηκαν παραπάνω περιλαμβάνονται στις μικροταινίες που κατείχε και μελέτησε ο Ζώρας, όπως και πολλά ακόμη κείμενα των θεματικών κατηγοριών που πραγματεύθηκε στο διδακτικό και εκδοτικό του έργο. Κυριαρχούν τα έμμετρα βυζαντινά και μεταβυζαντινά έργα:[9] μεταξύ άλλων ο Σπανέας, χρονικά (Άλωση Κωνσταντινουπόλεως), νεοελληνικά θρησκευτικά αλφαβητάρια, αλλά και νεότερα κείμενα, όπως εκείνα των κωδίκων του Κάλβου στις Βιβλιοθήκες της Μπολόνια (Biblioteca dell’Archiginnasio)[10] και του Βατικανού (κώδικες Ferrajoli). Πρόσφατα ταυτίστηκε επίσης αρχειακό υλικό των πρώτων επαναστατικών χρόνων από το Archivio Storico di Propaganda Fide (Βατικανό).
Από το διδακτικό έργο του Γ. Θ. Ζώρα: Περί δημοτικής ποιήσεως κατά τας παραδόσεις του καθηγητού κ. Γ. Ζώρα, Αθήνα 1954 (βλ. Βιβλιοθήκη ΙΠΑ / ΜΙΕΤ).
Οι μικροταινίες της συλλογής Γεωργίου Θ. Ζώρα εντάχθηκαν στο Αρχείο μικροταινιών ΙΠΑ / ΜΙΕΤ κατόπιν δωρεάς του γιου του, καθηγητή κ. Γεράσιμου Ζώρα. Αξίζει εδώ να μνημονευθεί η άριστη σχέση που μαρτυρείται ότι υπήρχε μεταξύ του Γεωργίου Ζώρα και του ιδρυτή του Ιστορικού και Παλαιογραφικού Αρχείου του ΜΙΕΤ Λίνου Πολίτη.[11]
Οι μικροταινίες περιέχουν είτε πλήρη χειρόγραφα, είτε ορισμένα μόνο κείμενα επιλεκτικά. Προέρχονται από συλλογές ελληνικών (κυρίως αθωνικών) και άλλων ευρωπαϊκών βιβλιοθηκών. Αρκετά από τα χειρόγραφα αυτά δεν διατίθενται ακόμη σήμερα ψηφιοποιημένα στο διαδίκτυο. Στη συλλογή μικροταινιών περιλαμβάνονται επίσης ορισμένα παλαίτυπα σχετιζόμενα αφενός με την ενασχόληση του Ζώρα με τη λογοτεχνία της Κρήτης και τις πηγές της (Βασιλεύς ο Ρωδολίνος, Lo Isach)[12] και αφετέρου με τις καλβικές του μελέτες (Η Λύρα, Βιβλίον των δημοσίων προσευχών κ.ά.).
Ἡ Λύρα. ᾨδαὶ Α. Κάλβου Ἰωαννίδου τοῦ Ζακυνθίου, Γενεύη 1824. (βλ. Συλλογή Μικροταινιών Ζώρα στο ΙΠΑ / ΜΙΕΤ)
Έκδοση των ιταλικών έργων του Κάλβου από τον Γεώργιο Θ. Ζώρα (Ρώμη 1938), καθώς και η κριτική του Κώστα Καιροφύλλα γι’ αυτήν την έκδοση στο Le Messager d’Athènes 15.5.1938 (Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών, Γεννάδειος Βιβλιοθήκη).
Η συλλογή Ζώρα είναι διαθέσιμη στους ερευνητές για επιτόπια μελέτη στο ΙΠΑ / ΜΙΕΤ, ενώ, στο πλαίσιο καλών πρακτικών διατήρησης του υλικού, σημαντικός αριθμός μικροταινιών έχει ήδη ψηφιοποιηθεί.
Κατάλογος περιεχομένων των μικροταινιών της συλλογής Ζώρα
Επιλογή βιβλιογραφίας για τον Γεώργιο Θ. Ζώρα:
• Β. Αποστολίδου, Η λογοτεχνία στο Πανεπιστήμιο. Η συγκρότηση της επιστήμης της Νεοελληνικής Φιλολογίας (1942–1982), Αθήνα 2022, 163–181.
• Β. Αποστολίδου, «Γεώργιος Ζώρας και Λίνος Πολίτης: Οι περιορισμοί του πανεπιστημιακού θεσμού και το συμβολικό κεφάλαιο της Νεοελληνικής Φιλολογίας», στο Κ. Α. Δημάδης (επιμ.), Συνέχειες, ασυνέχειες, ρήξεις στον ελληνικό κόσμο (1204-2014): οικονομία, κοινωνία, ιστορία, λογοτεχνία. Πρακτικά Ε΄ Ευρωπαϊκού Συνεδρίου Νεοελληνικών Σπουδών, Θεσσαλονίκη, 2–5 Οκτωβρίου 2014, τ. Β΄, Αθήνα: Ευρωπαϊκή Εταιρεία Νεοελληνικών Σπουδών, 2015, 143–158 (https://www.eens.org/EENS_congresses/2014/apostolidou_venetia.pdf).
• Π. Δ. Μαστροδημήτρης, «Γεώργιος Θ. Ζώρας (Πύργος 1908–Αθήνα 13.6.1982)», Επιστημονική Επετηρίς της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών 28 (1979–1985), 631–634.
• Π. Δ. Μαστροδημήτρης, «Γεώργιος Θ. Ζώρας (1908–1982)», Παρνασσός 25.1 (1983) [Τιμητικός τόμος εις μνήμην Γεωργίου Θ. Ζώρα], 18–36.
Δρ. Βενετία Χατζοπούλου
ΙΠΑ / ΜΙΕΤ
Σημ.: Ο συνάδελφος κ. Θανάσης Ζάχος μού επέστησε την προσοχή στη συγκεκριμένη συλλογή μικροταινιών, έκανε την πρώτη ηλεκτρονική καταγραφή και συνεργάστηκε στο αρχικό στάδιο της τακτοποίησής τους. Τον ευχαριστώ.
[1] Βιογραφικά και εργογραφικά στοιχεία για τον Γ. Θ. Ζώρα: Μαστροδημήτρης· Αποστολίδου, Η λογοτεχνία, 164–174.
[2] Γ. Θ. Ζώρας, Αναγραφή δημοσιευμάτων 1931–1967, Αθήνα 1968.
[3] Γ. Θ. Ζώρας, Έγγραφα του αρχείου Βατικανού περί της Ελληνικής Επαναστάσεως, τ. Α΄–Β΄, Αθήνα: Ακαδημία Αθηνών, 1979, 1986. Έγγραφα του Αρχείου Χάγης περί της Ελληνικής Επαναστάσεως (Μνημεία της Ελληνικής Ιστορίας, 11), έκδ. Γεώργιος Ζώρας, επιμ. Γεράσιμος Ζώρας, Αθήνα: Ακαδημία Αθηνών, 1991.
[4] Πβ. Μαστροδημήτρης, Παρνασσός, 19.
[5] Ε. Κριαράς, Βιβλιοκρισία: Γ. Ζώρα, Ανέκδοτον «ποίημα του ευγενεστάτου άρχοντος μισέρ Μαρή Φαλιέρου» (Επιθεώρησις ελληνοϊταλικής πνευματικής επικοινωνίας, έτ. 3 [1940], 13–30), Επετηρίς του Μεσαιωνικού Αρχείου 1 (1939), 141. Για το ίδιο έργο, βλ. Γ. Θ. Ζώρας, «Ο ποιητής Μαρίνος Φαλιέρος. 2. Λόγοι διδακτικοί», Κρητικά Χρονικά 2 (1948), 213–234.
[6] Γ. Θ. Ζώρας, «Μαρίνου Φαλιέρου, Ιστορία και όνειρον (κατά τον Βατικανόν ελληνικόν κώδικα 1563)», Επιστημονική Επετηρίς της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών 12 (1961–1962), 168–206.
[7] Γ. Θ. Ζώρας, Ιωάννου Αξαγιώλου, Διήγησις συνοπτική Καρόλου του Ε΄ (κατά τον Βατικανόν ελληνικόν κώδικα 1624) (Σπουδαστήριον Βυζαντινής και Νεοελληνικής Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών, 39), Αθήνα 1964.
[8] Γ. Θ. Ζώρας, «Ιστορία του Πτωχολέοντος (κατά ανέκδοτον παραλλαγήν του νεαπολιτικού κώδικος III.Αα.9)», Επετηρίς Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών 28 (1958), 413–443.
[9] Πβ. Γ. Θ. Ζώρας (επιμ.), Βυζαντινή ποίησις (Βασική Βιβλιοθήκη Αετού, 1), Αθήνα 1956.
[10] Βλ. Γ. Θ. Ζώρας, Ανδρέου Κάλβου, Α) Θεοφράστου Μετάφρασις, Β) Αγνώστου Τραγῳδίας Μονόλογοι, Αθήναι 1969.
[11] Αποστολίδου, Η λογοτεχνία, 180, σημ. 45.
[12] Βλ. Γ. Θ. Ζώρας, Περί τας πηγάς της «Θυσίας του Αβραάμ», Αθήνα 1945.
Φωτογραφία τίτλου:
Γεώργιος Ζώρας. Φιλόλογος νεοελληνιστής, καθηγητής πανεπιστημίου. Ελαιογραφία (Πανεπιστήμιο Αθηνών).
Πηγή: Παγκόσμιο Βιογραφικό Λεξικό, τ. 4, Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών, 1985, 31.
Σχετικές εκδόσεις:
Ακαδημία Αθηνών
Η Ολλανδία, σημαίνουσα εμπορική δύναμις δρώσα από αιώνων και εις την Ανατολικήν Μεσόγειον, διετήρει προξενεία εις νευραλγικά σημεία του εμπορίου των χωρών με τας οποίας συνηλλάσετο και συστηματικόν δίκτυον πληροφοριών περί των πολιτικών, πολεμικών και άλλων γεγονότων και εξελίξεων εις τας χώρας αυτάς, ιδία δε εις καιρούς πολεμικών αναστατώσεων, όπως η περίοδος της Ελληνικής Επαναστάσεως. Τα έγγραφα λοιπόν των Γενικών Αρχείων της Χάγης, τα οποία συγκέντρωσε, χάρις εις την πρόθυμον και γενναιόδωρον συνδρομήν του εν Χάγη εφόρου των Γενικών Αρχείων της Ολλανδίας και γνωστού μελετητού της νεωτέρας ελληνικής ιστορίας κ. B. J. Slot, και εξέδωκεν ο Γεώργιος Ζώρας, προερχόμενα εκ των σπουδαιοτέρων ολλανδικών προξενείων του ελληνικού χώρου, ήτοι των Αθηνών (ημερολόγιον και αλληλογραφία του αυτόθι Ολλανδού Προξένου), των Πατρών, της Σύρου, αλλά και εξ αυτής της εν Κωνσταντινουπόλει ολλανδικής πρεσβείας, περιέχουν αφθόνους ειδήσεις αδιαμφισβητήτου αξιοπιστίας και σπουδαιότητος. (Από το βιβλίο)