Τυπογραφία-Χαρακτική
Κάθε εποχή έβαλε τη σφραγίδα της στο βιβλίο, «το δικό της ex-libris». Ο Κεφαλληνός στη μελέτη του Τυπογραφία-Χαρακτική σκιαγραφεί με άμεσο, άλλοτε εύθυμο, άλλοτε ποιητικό ή αιχμηρό ύφος, τα χαρακτηριστικά του βιβλίου και την παράλληλη εξέλιξη της χαρακτικής από τον 15ο αι., της αρχετυπίας, έως την κυριαρχία της τεχνητής παραγωγής και της φωτογραφίας τον 19ο αι., που υποσκέλισαν τη δημιουργικότητα του χαράκτη. «Ευλογημένη εξορία» τη χαρακτηρίζει, η οποία επέτρεψε την αναγέννηση της χαρακτικής τέχνης και τη γόνιμη επανασύνδεσή της με την παράδοση της τυπογραφίας για τη δημιουργία ωραίων βιβλίων.
Το δοκίμιό του πρωτοτυπώθηκε το 1933 στο περιοδικό Νέα Εστία[1] και επανεκδόθηκε το 1991.[2] Αποτελεί το μοναδικό δημοσίευμά του μετά την εγκατάστασή του στην Ελλάδα (1930).
Η διδασκαλία της Τέχνης του Βιβλίου στο Εργαστήριο Χαρακτικής
Το 1939 εγκαινίασε στο Εργαστήριο Χαρακτικής τη διδασκαλία της Τέχνης του Βιβλίου: Ποια η αρχή της τυπογραφίας; Τι ίσχυε πριν από αυτήν; Πώς ήξερε η ανθρωπότητα από τα παλιά ήδη χρόνια να αφήνει το αποτύπωμά της, «να κάμνει ένα αχνάρι»; Ποιες οι πρώτες ύλες; Πώς ξεχωρίζουμε την ποιότητα των χαρτιών; Σε τι διαφέρουν μεταξύ τους το «σατινέ», το «σπυρωτό», το «κουσέ» χαρτί; Πότε το σχήμα ενός βιβλίου είναι «in-folio» και πότε «in-quarto»;
Αυτά και άλλα ζητήματα, που άπτονται της ιστορίας, της τεχνικής της κατασκευής (τυπογραφικά στοιχεία, στοιχειοθεσία, σελιδοποίηση) και της αισθητικής αρτιότητας του βιβλίου (εξώφυλλα, τίτλοι, κοσμήματα), πραγματεύτηκε ο Κεφαλληνός στις παραδόσεις του, που διατηρήθηκαν ως σημειώσεις από τους μαθητές του. Τη θεωρία ακολουθούσε η πρακτική άσκηση των σπουδαστών με την κατασκευή ενός βιβλίου, που το παρουσίαζαν αποφοιτώντας από τη σχολή.
Υπόδειγμα βιβλίου της μαθήτριάς του Βάσως Κατράκη (1940)
Ο Κεφαλληνός για το βιβλίο
«Δεν υπάρχουν παρά ωραία βιβλία ―λίγα βέβαια, όπως όλα τα ωραία― και άπειρα άσχημα, όσο κι αν είναι πολυτελή».
Για τις πολυτελείς εκδόσεις: «Όταν, για να βγει ένα τέτοιο βιβλίο, βάλουμε όλη μας την καρδιά εμείς, ή ο εκδότης, ή ο τυπογράφος, τότες δε βγάζουμε ένα βιβλίο σε πολυτελή έκδοση, κάνουμε απλώς τυπογραφία, όπως ξέρανε να τυπώνουνε πέντε αιώνων τυπογράφοι … Ό,τι γινότανε άλλοτε με ειλικρίνεια και αγάπη, αν ξαναγίνει σήμερα, είναι πολυτέλεια».
«Mer Océane» (1922): το πρώτο βιβλίο που εικονογραφεί ο Γ. Κεφαλληνός
Καλλιτεχνική επιμέλεια βιβλίων
Εικονογράφησε το πρώτο του βιβλίο στο Παρίσι το 1921–1922 (Joseph Rivière, Mer Océane). Το 1924 κυκλοφόρησε το δεύτερο βιβλίο που φιλοτέχνησε, έργο του Ανατόλ Φράνς (Sur la pierre blanche). Το 1926 εργάστηκε για μια εικονογραφημένη έκδοση των Σκλάβων πολιορκημένων του Κώστα Βάρναλη, που όμως δεν πραγματοποιήθηκε για οικονομικούς λόγους. Κέρδισε το πρώτο βραβείο της Εταιρείας Φιλοτέχνων για τα εξής βιβλία που επιμελήθηκε: Παντελής Πρεβελάκης, Ο θάνατος του Μεδίκου (1939) και Ζαχαρίας Παπαντωνίου, Το παγώνι (1946).
Από τα νεανικά του χρόνια ο Κεφαλληνός επιθυμούσε έντονα την ίδρυση ενός μικρού τυπογραφείου όπου θα τυπώνονταν τα βιβλία που θα φιλοτεχνούσε ο ίδιος ― τολμηρό σχέδιο, που οι οικονομικές του δυνάμεις δεν του επέτρεψαν ποτέ να υλοποιήσει. Διατήρησε ωστόσο πάντοτε άρρηκτους τους δεσμούς ανάμεσα στη δραστηριότητά του ως χαράκτη και στην τέχνη του βιβλίου και, πέραν όσων εντύπων επιμελήθηκε ο ίδιος καλλιτεχνικά και κυκλοφόρησαν, προετοίμασε σχέδια και για άλλα, που παρέμειναν όμως ανολοκλήρωτα (Ομήρου Οδύσσεια· Θεοκρίτου Θύρσις κ.ά.).
Βενετία Χατζοπούλου
ΙΠΑ/ΜΙΕΤ
Το δοκίμιο του Γιάννη Κεφαλληνού Περί τυπογραφίας, ανάτυπο του 1991 για τις ανάγκες του σεμιναρίου βιβλιολογίας. Διαθέσιμο σε ψηφιακή μορφή εδώ
[1] Τχ. 145, 1 Ιανουαρίου 1933, 41–44. Αναδημοσίευση στο τχ. 742, 1 Ιουνίου 1933, 831–834 (Αφιέρωμα στον Κεφαλληνό).
[2] Γιάννης Κεφαλληνός, Αλληλογραφία (1913–1952), Κείμενα, συγκέντρωση-φιλολογική επιμέλεια Ε. Χ. Κάσδαγλης, Αθήνα: ΜΙΕΤ, 1991, 229–235.
Βιβλιογραφία:
• Ε. Χ. Κάσδαγλης, Γιάννης Κεφαλληνός, ο χαράκτης, Αθήνα: ΜΙΕΤ, 1991.
• Κεφαλληνός. Χαρακτική. Τέχνη του βιβλίου / σχέδια, Αθήνα: ΜΙΕΤ, 1993 (κατάλογος έκθεσης, όπου περιλαμβάνεται και κατάλογος των βιβλίων και των λευκωμάτων που επιμελήθηκε, σ. 47–57).
Σχετικές εκδόσεις:
Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης
Ο Γιάννης Κεφαλληνός (1894-1957) γεννήθηκε στην Αλεξάνδρεια από αστική οικογένεια με κεφαλλονίτικες και χιώτικες ρίζες. Λαμπρός μαθητής, με επιδόσεις στα Μαθηματικά, ανακάλυψε πολύ νωρίς την καλλιτεχνική του κλίση καί, παρά τις αντιρρήσεις των γονέων του, σπούδασε Ιστορία της Τέχνης και ζωγραφική στη Γαλλία, όπου έζησε αρκετά χρόνια.
Επιστρέφει στην Ελλάδα το 1930, για να εκλεγεί καθηγητής στη Σχολή Καλών Τεχνών ένα χρόνο αργότερα, και οργανώνει το Εργαστήριο Χαρακτικής τελειοποιώντας την τεχνική αυτή. Η τέχνη του βιβλίου τον απασχόλησε ιδιαίτερα, τόσο στη Γαλλία όσο και στην Ελλάδα, ενώ συνεργάστηκε και με τα Ελληνικά Ταχυδρομεία (1950-54) φιλοτεχνώντας γραμματόσημα που απέσπασαν διεθνείς διακρίσεις.
Ουδέποτε ενδιαφέρθηκε να προβάλει τη δουλειά του, δικαιώνοντας έτσι το χαρακτηρισμό «ο Σιωπηλός», που του έδωσε ο Π. Πρεβελάκης στη νεκρολογία του. Μόνο δύο ολοκληρωμένες εργασίες του δέχτηκε να παρουσιάσει στο κοινό: Το Παγώνι (1946) και τις Δέκα Λευκές Ληκύθους (1956).
Η σχέση του Κεφαλληνού με τους μαθητές του δεν ήταν ποτέ τυπική: ενδιαφερόταν και τους φρόντιζε σαν πατέρας. Η έμφυτη καλοσύνη του (οι συγγενείς τον αποκαλούσαν «Καλογιάννη») και το αίσθημα της αλληλεγγύης και της δικαιοσύνης τον ωθούσαν στην υπεράσπιση των αδυνάτων και της ειρήνης. Το 1954 εκλέγεται διευθυντής της ΑΣΚΤ, θέση που θα τη διατηρήσει μέχρι το θάνατό του. Υπό την ηγεσία του η Σχολή θα ενδιαφερθεί και θα πάρει θέση σε ζητήματα πολιτισμού, ελευθερίας ή ανθρωπίνων δικαιωμάτων —ζητήματα που τον απασχολούσαν πάντα αφού θεωρούσε τη ζωή πρωταρχική αξία χωρίς ιδεολογικούς δογματισμούς: αντιρρησίας συνείδησης κατά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και τη Μικρασιατική Εκστρατεία, φιλοτέχνησε με τους μαθητές του αφίσες που εμψύχωναν τον λαό κατά τον πόλεμο του ’40 και υποστήριξε τον αγώνα της Κύπρου εναντίον της αγγλικής κατοχής.
Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης
Ο τόμος αυτός αποτελείται από δυο κυρίως μέρη: την αλληλογραφία του Γιάννη Κεφαλληνού (1913-1952) και τα κείμενα που συνέγραψε (όλα σχετικά με την Ιστορία της Τέχνης και τη διδασκαλία της Χαρακτικής).
Η αλληλογραφία δεν είναι εξαντλητική. Από τα πολυάριθμα γράμματα που πρέπει να έγραψε ο Κεφαλληνός δημοσιεύονται εδώ 142: όλα όσα βρέθηκαν, ύστερα από επίπονες έρευνες, στα χέρια δικών του και φίλων του.
Ο Κεφαλληνός άρχισε τη συγγραφική του εργασία στην Αλεξάνδρεια, κατά το διάστημα της αναγκαστικής παραμονής του εκεί όσο διαρκούσε ο πόλεμος (1914-1918), και ύστερα τη συνέχισε στο Παρίσι, ώσπου διακόπηκε η έκδοση του περιοδικού Γράμματα (1921), του οποίου υπήρξε στενός συνεργάτης.
Η ορθογραφία όλων των κειμένων και η στίξη —συχνά παραπλανητική— συμμορφώθηκαν με την τρέχουσα πρακτική (με τις απαραίτητες φιλολογικές αποκαταστάσεις, που επισημαίνονται επακριβώς). Και τούτο όχι μονάχα για τη διευκόλυνση του αναγνώστη, ούτε γιατί κείμενα που εκτείνονται σε περίπου τέσσερις δεκαετίες δεν μπορούν να υπακούσουν σε κανέναν κανόνα· αλλά κυρίως γιατί έτσι θα έμεναν αναγκαστικά πολλές λανθασμένες γραφές, οφειλόμενες σε άγνοια ή απροσεξία, ή και σε τυπογραφικά αβλεπτήματα στα κείμενα που δημοσιεύτηκαν.
Μια τελευταία επισήμανση για τον αναγνώστη: ο τόμος αυτός των κειμένων και της αλληλογραφίας του καλλιτέχνη, όσο και αν είναι αυτοτελής (γι’ αυτό και προτάσσεται σύντομο χρονολόγιο της ζωής του), δεν πρέπει να αποσυσχετιστεί από τη βιογραφία του, όπου ο ενδιαφερόμενος μπορεί να προστρέξει για κάθε λογής πληροφορία.
Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης
Ο Γιάννης Κεφαλληνός (1894-1957) ήταν διακεκριμένος Έλληνας χαράκτης, σχεδιαστής βιβλίων και καθηγητής στην Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών της Αθήνας. Ο Κεφαλληνός, «ο σιωπηλός» όπως τον αποκάλεσε ο Παντελής Πρεβελάκης και «ο Καλογιάννης» όπως τον αποκαλούσαν οι δικοί του, δεν φρόντισε για την προβολή του έργου του. Τα δημιουργήματά του είναι διάσπαρτα εδώ και εκεί, κυρίως σε βιβλία που σχεδίασε και εικονογράφησε. Σήμερα το έργο του Κεφαλληνού, το οποίο διακρίνεται για την αρτιότητά του και τον πρωτοποριακό του δυναμισμό, είναι πλέον γνωστό χάρη στις άοκνες προσπάθειες του Εμμανουήλ Χ. Κάσδαγλη, ο οποίος επιμελήθηκε και την παρούσα έκδοση.