Ο Μπουζιάνης κατέχει μια εξέχουσα θέση ανάμεσα στους μεγαλύτερους Έλληνες εικαστικούς, αλλά και ανάμεσα στους δασκάλους της ευρωπαϊκής ζωγραφικής του 20ού αιώνα. Τα γράμματά του προς τον γκαλερίστα του στη Λιψία Χάινριχ Μπάρχφελντ αποτελούν μοναδικό χρονικό των σχέσεών του με έναν έμπορο έργων τέχνης και ταυτόχρονα καλλιεργημένο πνευματικό άνθρωπο, έναν στοχαστή, που θαύμαζε απεριόριστα τον ζωγράφο. Πέρα από τις συνεννοήσεις για τις τρέχουσες συναλλαγές τους, αναπτύσσεται στην αλληλογραφία τους ένας πνευματικός διάλογος, που δίνει την ευκαιρία στον Μπουζιάνη να ανοίξει τη σκέψη και την ψυχή του και να εκφράσει τον εσωτερικό του κόσμο.
Στο παρακάτω απόσπασμα ο Μπουζιάνης τοποθετείται απέναντι σε ένα ζήτημα που τον απασχολεί ουσιαστικά και δεν είναι άλλο από την ίδια την τέχνη. Συγκεκριμένα, επιχειρεί να σκιαγραφήσει και να εξηγήσει στον συνομιλητή του, μεταξύ άλλων, την προσωπική του θέση γύρω από το θέμα των καλλιτεχνικών σχολών, που τις βρίσκει αποκομμένες από το βίωμα και αδυνατεί να τις συνδέσει με την επίπονη διαδικασία παραγωγής ενός γνήσιου καλλιτεχνικού έργου.
Αθήνα, 21.12.1947
Αγαπητέ μου κύριε Μπάρχφελντ,
[…] Και τώρα λίγα λόγια για την τοποθέτησή μου απέναντι στην τέχνη. Αυτή εκφράζεται βέβαια στη δουλειά μου, αλλά καταλαβαίνω γιατί μου τη ζητάτε —και έχετε δίκιο—, θα προσπαθήσω λοιπόν. Όμως πώς μπορεί κανείς να μιλήσει για το θέμα αυτό; Εκείνο που μπορώ να πω είναι ότι το έργο τέχνης μπορεί να είναι γνήσιο μόνο όταν έχει ποιότητα, και, για να έχει ποιότητα, πρέπει να είναι ώριμο από τεχνική πλευρά, δηλαδή «χειροτεχνική», και ταυτόχρονα να στέκεται ψηλά σε σχέση με την πνευματική-ψυχική πλευρά. Να έχει δηλαδή ξεπηδήσει, να έχει γεννηθεί από μια εσωτερική ανάγκη — με αυτά θα τα ’λεγε κανείς όλα. Οι σχολές είναι μόνο ονομασίες για να ξεχωρίζουν μεταξύ τους. Όπως και στους ανθρώπους τα ονόματα […], όλοι τα έχουν, αλλά μεταξύ τους υπάρχουν και καλοί και κακοί, άλλοι που δεν λένε τίποτα και άλλοι που είναι μεγαλοφυΐες, δηλαδή άνθρωποι με ποιότητα και άλλοι χωρίς. Το ίδιο ισχύει και για τους καλλιτέχνες. Μπορούν να είναι ιμπρεσιονιστές, ή εξπρεσιονιστές, ή νατουραλιστές, ή οτιδήποτε άλλο, ό,τι θέλουν. Πολλοί από αυτούς μπορεί να είναι σημαντικοί, άλλοι όχι, ή να είναι μετριότητες, ή κακοί. Η σχολή δεν πρέπει να παίζει κανένα ρόλο, όπως ακριβώς κανένα ρόλο δεν παίζει και το θέμα σε ένα έργο τέχνης. Σημασία έχει εκείνο που φτιάχνει κανείς. Ένας γνήσιος καλλιτέχνης δεν σκέφτεται καθόλου τη σχολή. Κάνει απλώς μόνο ό,τι αισθάνεται, ό,τι του λέει η εσωτερική του φωνή, ως ένα σημείο όπου ο ίδιος εκπληρώνεται. Και έτσι προχωρεί, προχωρεί πάντα και αναπτύσσεται. Τότε έρχονται οι άλλοι και τον τοποθετούν κάπου: σε κάποια σχολή, γιατί εκεί ταιριάζει περισσότερο.
Για τη σημερινή πορεία της τέχνης — όταν κανείς αντικρίζει όσα γίνονται, αισθάνεται ότι επιχειρείται κάτι σαν μια αναζήτηση ευρηματικότητας, πρωτοτυπίας, ή μάλλον εντυπωσιασμού —που σημαίνει φτώχεια σε πραγματική δημιουργία—, γίνεται δηλαδή όχι από εσωτερική παρόρμηση, για να ειπωθεί κάτι. Αυτό φυσικά είναι αυταπάτη, τσαρλατανισμός, που γενικά δεν έχει καμία σχέση με την τέχνη και το έργο τέχνης — αντίθετα, είναι παρασιτισμός, που πρέπει να ξεριζωθεί. Για να δημιουργήσει κανείς κάτι καινούριο, δεν χρειάζεται υπερένταση προσπάθειας — αυτό έρχεται μόνο του όταν έχει κανείς κάτι να πει. Λέει απλά: Αυτό θέλω να πω σε τούτο ή εκείνο το πρόβλημα της τέχνης, γιατί απλούστατα έτσι το αντιλαμβάνομαι καλύτερα. Και έχει δίκιο, τότε αυτόματα δημιουργείται το Καινούριο, αυτό που πραγματικά υπηρετεί την τέχνη. Έτσι βάζει κι αυτός μια πέτρα στο οικοδόμημα της Μεγάλης Τέχνης κι έτσι βοηθάει τον άνθρωπο στο ανέβασμά του. Τότε μπορεί να πει ότι εκπλήρωσα τον προορισμό μου, ότι έκανα το καθήκον μου. Μ’ αυτό τον τρόπο δημιουργεί κάτι γνήσιο και ταυτόχρονα υπηρετεί το σύνολο. Γι’ αυτόν μπορεί να ειπωθεί ότι υπήρξε ένας τίμιος!
Αυτό όμως που γίνεται σήμερα το βλέπω σαν μια σύγχυση, χωρίς σκοπό, χωρίς καμιάν αιτία, χωρίς πνεύμα, χωρίς βιώματα, κούφιο, κενό από περιεχόμενο, απλή κατασκευή! Απλούστατα δεν έχουν τίποτα να πουν, γι’ αυτό φλυαρούν. Από τον αέρα δεν μπορεί να πιάσει κανένας τις ιδέες. Λίγοι όμως είναι εκείνοι που τη ζουν πραγματικά και τα βιώματά τους αποτελούν το σπόρο για τη δημιουργία, κι έτσι μόνο γεννιέται το γνήσιο.
Μπορείτε να κάνετε ό,τι θέλετε όταν μπορείτε να πείσετε ότι αυτή είναι η αλήθεια.
Η παραμόρφωση! Ναι, αλλά δεν σταματάει εκεί, είναι μια ανάγκη έκφρασης, επομένως ένα μέσο έκφρασης — αντί όμως για έκφραση, φτιάχνουν μια καρικατούρα ή πράγματα κακοσχεδιασμένα. Αυτή είναι σήμερα η περίπτωση των περισσοτέρων. Θέλουν να ασχολούνται με το παιχνίδι της φόρμας και να γεμίζουν χωρίς νόημα το χώρο. Γιατί δεν υπάρχει τίποτα το βιωμένο για να δώσουν, καμία γνώση, που, κι αν υπάρχει, δεν πρόκειται από εσωτερική παρόρμηση κι έτσι είναι χωρίς πνεύμα, χωρίς ψυχή, ένα απλό κενό. Γι’ αυτό και δεν μπορούν να κάνουν τίποτε.
Για μένα αξία έχει το Πνεύμα, η Ψυχή, δηλαδή η εσωτερικότητα — σε συνδυασμό με τη Γνώση, επομένως η ποιότητα. Τότε μόνο μπορεί να δημιουργηθεί κάτι το γνήσιο, που είναι δικαιωμένο από τη ζωή. Τότε μόνο μπορεί κανείς να μιλήσει για ταλέντο. Θα ’ρθει ο χρόνος που οι ψυχές θα ηρεμήσουν, για να δημιουργήσουν πάλι κάτι καλό. Όταν ρίχνουμε μια πέτρα στο νερό, το νερό χάνει τον αντικατοπτρισμό του, και πρέπει να περιμένουμε να τον ξαναβρεί για να μπορέσουμε να δούμε πάλι μέσα του. Έτσι γίνεται και με την ανθρώπινη ψυχή. Αυτά που ζήσαμε, και συνεχίζουμε σήμερα να ζούμε, χρειάζονται χρόνο για να βρουν την έκφρασή τους. Χρειάζεται χρόνος ώσπου όλα να ωριμάσουν, χρειάζεται χρόνος αν θέλουμε να μείνουμε ανεπηρέαστοι από το χρόνο. Αν και εκείνοι που κλείνουν μέσα τους έναν κόσμο προχωρούν τον δικό τους δρόμο και βρίσκουν πάντα έκφραση για τα βιώματά τους. Αυτά όμως που γίνονται σήμερα είναι εκτρώματα, ώσπου να γεννηθούν πάλι τα σωστά παιδιά!
Λοιπόν, αγαπητέ μου κύριε Μπάρχφελντ, θα πρέπει να ξαναγυρίσουμε σε αυτό το θέμα, γιατί έχουμε πολλά να συζητήσουμε.
Αλλά έχετε δίκιο όταν γράφετε: «πρέπει να ξαναγυρίσουμε στις ανθρώπινες αξίες»! Με αυτό τα λέτε όλα. Φυσικά υποφέρει κανείς πολύ όταν αισθάνεται σε όλα αυτή την πνευματική κατάπτωση. Υπάρχει όμως το ένα, το Πνεύμα, που δεν μπορεί να σκοτωθεί με τίποτε — αλλά θα ξαναμιλήσουμε γι’ αυτό […].
Δικός σας Γ.Μ.
Φωτογραφία τίτλου: O Γιώργος Μπουζιάνης στο Μόναχο. Αρχείο Ελένης Κυπραίου και Μουσείου Μπουζιάνη
