Άγιοι Κύριλλος και Μεθόδιος, Τοιχογραφία του Ζαχαρία Ζωγράφου (1848), Trojanski Manastir «Η Κοίμησις της Θεοτόκου», Βουλγαρία.
Πηγή: https://www.pravoslavieto.com/ikonopis/svv/Kiril_Metodi.htm
Η ένταξη των λαών της Ανατολικής Ευρώπης και της Ρωσίας στον ορθόδοξο χριστιανικό κόσμο και στη σφαίρα επιρροής της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, γεγονός το οποίο οδήγησε στη συγκρότηση αυτού που ο Ντμίτρι Ομπоλένσκι ονόμασε «Βυζαντινή Κοινοπολιτεία», σηματοδότησε τη δημιουργία μιας δικής τους γραμματείας βασισμένης στα βυζαντινά χριστιανικά πρότυπα.[1] Ο καταλύτης ήταν η δημιουργία του «γλαγολιτικού» αλφαβήτου για τη γραφή της σλαβικής γλώσσας, το οποίο, κατά την παράδοση, εφηύρε γι’ αυτόν ακριβώς το σκοπό ο λόγιος Κωνσταντίνος «ο φιλόσοφος» (γεν. 826), πιο γνωστός ως μοναχός Κύριλλος μετά την κουρά του λίγο πριν από το θάνατό του στη Ρώμη (869), κατ’ επιταγήν του αυτοκράτορα Μιχαήλ Γ΄ (842–867). Το έργο του Κυρίλλου συνέχισε ο αδελφός του μοναχός Μεθόδιος (815–885).
Ο Kώδιξ Ζωγράφου (Codex Zographensis), περ. 1020, αρχή του Κατά Μάρκον Ευαγγελίου σε «γλαγολιτική» γραφή (ⰵⰲⰰⰳⰳ[ⰵ]ⰾⰻⰵ ⱁⱅⱏ ⰿⰰⱃⱏⰽⰰ, Єваггєлїе отъ Маръка, Αγία Πετρούπολη, Εθνική Βιβλιοθήκη Ρωσίας, Ms. глаг. 1, φ. 77r. Πηγή: Wikipedia
Πληροφορίες για τους Θεσσαλονικείς ιεραποστόλους και διδασκάλους Αγίους Κύριλλο και Μεθόδιο αντλούμε από τους Βίους τους, που έχουν διασωθεί σε παλαιοσλαβική γλώσσα με τον τίτλο Παννονικοί θρύλοι. Οι δύο Βίοι, που γράφτηκαν μετά το θάνατο και την αγιοποίησή τους, έχουν ως κύριο σκοπό να προβάλουν το έργο τους και να εξυμνήσουν την αγιότητά τους. Ωστόσο, παρά τον αγιολογικό τους χαρακτήρα, τα κείμενα αυτά αποτελούν τις μοναδικές ιστορικές πηγές για τη ζωή και το τεράστιας και αποφασιστικής σημασίας ιεραποστολικό και εκπολιτιστικό έργο που πρόσφεραν στους Σλάβους. Πληροφορίες για το έργο των δύο αδελφών μάς προσφέρουν και άλλες, μεταγενέστερες πηγές, σλαβικές, ελληνικές και λατινικές.[2]
Αναπαράσταση του ηγεμόνα της Μεγάλης Μοραβίας Ραστισλάβου (έμπροσθεν) και αναπαράσταση «γλαγολιτικού» αλφαβήτου (όπισθεν). Συλλεκτικό νόμισμα της Σλοβακίας, ονομαστικής αξίας 100 ευρώ, σε χρυσό (2014). Πηγή: Εθνική Τράπεζα Σλοβενίας
Ο εκχριστιανισμός των Σλάβων ξεκίνησε όταν ο ηγεμόνας της Μεγάλης Μοραβίας Ραστισλάβος (864–870) ζήτησε από την Κωνσταντινούπολη την αποστολή ιεραποστόλων που θα δίδασκαν το Ευαγγέλιο στη σλαβική γλώσσα, για να γίνει κατανοητό από τον λαό του και ταυτόχρονα να περιοριστεί η επιρροή του ρωμαιοκαθολικού φραγκικού κλήρου.[3]
Μοραβία, Βουλγαρία και Βυζαντινή Αυτοκρατορία. Πηγή: https://users.sch.gr/ipap/Ellinikos_Politismos/Istoria-b/3-1-4.htm
Έτσι ο αυτοκράτορας Μιχαήλ Γ΄ (842–867) και ο λόγιος πατριάρχης Φώτιος (858–867 και 877–886) αποφασίζουν την αποστολή των δυο αδελφών, Κωνσταντίνου-Κυρίλλου και Μεθοδίου από τη Θεσσαλονίκη, ως καταλληλότερων για το σκοπό αυτό. Τα δύο αδέλφια γνώριζαν καλά τη σλαβική γλώσσα, λόγω της επαφής τους με Σλάβους εγκατεστημένους στη Θεσσαλονίκη, ενώ ο Μεθόδιος, πριν καρεί μοναχός, είχε υπηρετήσει επίσης ως διοικητής μιας «σκλαβηνίας», όπως αναφέρονται στις βυζαντινές πηγές αυτόνομες περιοχές της αυτοκρατορίας όπου είχαν εγκατασταθεί Σλάβοι. Και οι δύο αδελφοί διέθεταν ανώτερη μόρφωση και διπλωματικές ικανότητες, αφού πέτυχαν να ανανεωθεί η συμμαχία των Χαζάρων με τους Βυζαντινούς και να επιτραπεί σε όσους υπηκόους του χαγάνου τους επιθυμούσαν να βαπτιστούν χριστιανοί. Φθάνοντας στη Μοραβία με τους μαθητές τους, οι δύο ιεραπόστολοι εκπαιδεύουν κληρικούς, διδάσκοντάς τους ανάγνωση και γραφή, και μεταφράζουν στη σλαβική γλώσσα τη Θεία Λειτουργία, καθώς και άλλα λειτουργικά και εκκλησιαστικά κείμενα. Στη Μοραβία παρέμειναν περίπου τρία χρόνια (863–866). Κατά τη διάρκεια του ταξιδιού τους προς τη Ρώμη, με σκοπό να ζητήσουν την υποστήριξη του πάπα, σταμάτησαν στην Πανονία (σημερινή Σλοβενία), όπου επίσης δίδαξαν τη σλαβική γλώσσα.
Μετακομιδή των λειψάνων του Αγίου Κλήμεντος από τη Βασιλική του Αγίου Πέτρου στη Βασιλική του Αγίου Κλήμεντος στη Ρώμη. Στα αριστερά ο πάπας Αδριανός Β΄ ανάμεσα στον Κύριλλο και τον Μεθόδιο. Πηγή: https://basilicasanclemente.com/
Ο πάπας Αδριανός Β΄ (867–872), ο οποίος προσπαθούσε να θέσει υπό τον έλεγχό του την περιοχή της Μοραβίας, που διεκδικούσαν Φράγκοι επίσκοποι, αναγνωρίζει το έργο των δύο αδελφών και εγκρίνει τη σλαβική ως επίσημη γλώσσα για τη Θεία Λειτουργία. Στη Ρώμη ο Κωνσταντίνος θα καρεί μοναχός, με το όνομα Κύριλλος, ενώ ο Μεθόδιος και πέντε Σλάβοι μαθητές τους είχαν ήδη χειροτονηθεί ιερείς (Άγιοι Γκόραζντ, Κλήμης Αχρίδας και Ναούμ) και διάκονοι (Άγιοι Αγγελάρ και Σάββας). Έχοντας εξασφαλίσει τη διαδοχή και τη συνέχιση του έργου του, ο Κύριλλος εκοιμήθη στη Ρώμη στις 14 Φεβρουαρίου 869.
Το «γλαγολιτικό» αλφάβητο. Πηγή: https://kultura.bg
Κατά την παράδοση, το 855 ο Κωνσταντίνος-Κύριλλος δημιουργεί το πρώτο σλαβικό αλφάβητο, το οποίο πολύ αργότερα θα ονομαστεί «γλαγολιτικό» (ⰳⰾⰰⰳⱁⰾⰹⱌⰰ, γκλαγκόλιτσα-глаголица) από το πρωτοσλαβικό glagolъ (λόγος, λέξη). Ο αριθμός των γραμμάτων, ανάλογα με τα σωζόμενα χειρόγραφα και επιγραφές, κυμαίνεται από 38 έως 43, και απέδιδε όλα τα φωνητικά στοιχεία της σλαβικής γλώσσας. Το «γλαγολιτικό» αλφάβητο ουσιαστικά δημιουργήθηκε για τις λειτουργικές ανάγκες του σλαβικού χριστιανικού ποιμνίου.
Η στήλη Baška (Baščanska ploča), με την παλαιότερη μαρτυρία για τη «γλαγολιτική» γραφή στην κροατική εκδοχή της (περ. 1100), ανακαλύφθηκε το 1851 πλησίον του χωριού Baška στη νήσο Krk στην Κροατία. Πηγή:Wikipedia
Το «γλαγολιτικό» αλφάβητο διαδόθηκε και χρησιμοποιήθηκε σε περιοχές της δυτικής Βουλγαρίας και λιγότερο της ανατολικής, στη Δαλματία και την Ιστία (τη μεγαλύτερη χερσόνησο στην Αδριατική, η οποία σήμερα είναι μοιρασμένη ανάμεσα σε τρεις χώρες: Ιταλία, Σλοβενία και Κροατία) και στα νησιά της Αδριατικής. Οι Κροάτες χρησιμοποιούσαν την «γκλαγκόλιτσα» έως και τον 11ο αιώνα, κυρίως σε λειτουργικά χειρόγραφα. Οι πρώτες μεταφράσεις περιλάμβαναν την Καινή Διαθήκη και τις ακολουθίες της Θείας Λειτουργίας, απλά κείμενα, που δεν δυσκόλεψαν τους μεταφραστές. Έτσι, με τη δημιουργία του σλαβικού «γλαγολιτικού» αλφαβήτου, ο χριστιανικός κόσμος περνά από την επίσημη τριγλωσσία των γλωσσών της Βίβλου (λατινικής, ελληνικής και εβραϊκής) στην πολυγλωσσία.
Το «κυριλλικό» αλφάβητο. Πηγή: Wikipedia
Ταυτόχρονα οι σλαβικοί λαοί χρησιμοποιούσαν και το λεγόμενο «κυριλλικό» αλφάβητο, που αποδόθηκε στους μαθητές του Κυρίλλου και του Μεθοδίου. Το αλφάβητο αυτό επικράτησε τελικά και χρησιμοποιείται μέχρι τις μέρες μας. Η μεσαιωνική κυριλλική γραφή αποτελείται από 24 γράμματα δανεισμένα από την ελληνική μεγαλογράμματη και άλλα 12 που αποδίδουν ιδιαίτερους φθόγγους της σλαβικής γλώσσας.
Kώδιξ Suprasliensis (Codex Suprasliensis), φ. 1r, σε «κυριλλική» γραφή, 10ος αι., Συλλογή Σλαβικών Χειρογράφων Kopitars, Εθνική και Πανεπιστημιακή Βιβλιοθήκη Λιουμπλιάνας, Σλοβενία. Πηγή: Wikipedia
Ο μεγάλος αριθμός επιγραφών στην «κυριλλική» γραφή από τα τέλη του 9ου αιώνα που βρέθηκαν στην ανατολική Βουλγαρία μαρτυρά ότι η γλώσσα δημιουργήθηκε σε αυτή την περιοχή. Ο μεγάλος αριθμός ρωσικών αντιγράφων βουλγαρικών έργων του 10ου αιώνα δείχνει ότι στη Βουλγαρία χρησιμοποιούνταν ταυτόχρονα και τα δύο αλφάβητα μέχρι τον 12ο αιώνα, ενώ κατόπιν η «γκλαγκόλιτσα» υποχωρεί, μέχρι να εγκαταλειφθεί οριστικά. Από τη Βουλγαρία η «κυριλλική» γραφή μεταδόθηκε στη Σερβία και στη Ρωσία. Για πέντε αιώνες (14ος–τέλη 19ου) η «κυριλλική» χρησιμοποιείται στην Εκκλησία και την κρατική διοίκηση. Το «κυριλλικό» αλφάβητο θα χρησιμοποιηθεί στη Βλαχία και στη Μολδαβία για να γράφονται κείμενα και στη ρουμανική γλώσσα. Αλφάβητα βασισμένα στο «κυριλλικό» χρησιμοποιούνται σήμερα στη Μογγολία και σε πολλές από τις δημοκρατίες της πρώην Σοβιετικής Ένωσης, όπως το Αζερμπαϊτζάν, το Τουρκμενιστάν, το Ουζμπεκιστάν, η Κιργισία κ.ά.
Πρέπει τέλος να τονίσουμε ότι δεν είναι ιστορικά σαφές πώς δημιουργήθηκε η σλαβική γραφή, αν υπήρχε πριν από τους Αγίους Κύριλλο και Μεθόδιο, γιατί δημιουργήθηκαν δύο αλφάβητα, ποιος δημιούργησε το «κυριλλικό» και ποιες είναι οι σχέσεις και οι επιδράσεις ανάμεσα στα δύο. Είναι επίσης αξιοσημέιωτο, και περίεργο, το ότι δεν έχει διασωθεί κανένα ελληνικό χειρόγραφο με τους Βίους των Κωνσταντίνου-Κυρίλλου και Μεθοδίου μέσα στους αιώνες, μολονότι η επιτυχής αποστολή των δύο ιεραποστόλων είχε τεράστιας σημασίας αποτελέσματα τόσο για την Ορθόδοξη Εκκλησία όσο και για την αυτοκρατορική πολιτική προς τους εκχριστιανισμένους σλαβικούς λαούς, όπως στην περίπτωση της Βουλγαρίας.[4]
Το βάπτισμα του Βούλγαρου ηγεμόνα Μπόρις Α΄ (852–889) και των Βουλγάρων, Κώδιξ Vaticanus Slavicus 2, φ. 263v, «Χρονικό» του Μανασσή (1331–71), Bibliotheca Apostolica Vaticana, Βατικανό. Πηγή: DigiVatLib
Στη συλλογή χειρογράφων του Ιστορικού και Παλαιογραφικού Αρχείου (ΙΠΑ) του ΜΙΕΤ φυλάσσονται δύο ενδιαφέροντες σλαβικoί χειρόγραφοι κώδικες.
Κώδιξ ΙΠΑ / ΜΙΕΤ 64, φ. 1r. Πηγή: ΙΠΑ / ΜΙΕΤ
Ο πρώτος κώδικας, με αρ. 64, είναι νοτιοσλαβικός σύμμεικτος και περιέχει λειτουργικά κείμενα και υμνογραφικά έργα για τον Αρχάγγελο Μιχαήλ. Το πρώτο μέρος (φφ. 1–30β) έχει αντιγραφεί από ανώνυμο γραφέα κατά το α΄ μισό του 16ου αιώνα, βάσει του υδατόσημου και των χαρακτηριστικών της γραφής.
Κώδιξ ΙΠΑ / ΜΙΕΤ 64, φ. 70v. Πηγή: ΙΠΑ / ΜΙΕΤ
Το δεύτερο μέρος του κώδικα (φφ. 31–85), έχει αντιγραφεί από τον γνωστό Σλάβο κωδικογράφο Ιωάννη από το Κράτοβο το 1549, σύμφωνα με το κωδικογραφικό σημείωμα στο φ. 70v.[5]
Κώδιξ ΙΠΑ / ΜΙΕΤ 62, φ. 1r. Πηγή: ΙΠΑ / ΜΙΕΤ
Ο δεύτερος κώδικας, με αρ. 62, χρονολογείται στις αρχές του 18ου αιώνα και συνδέεται με το περιβάλλον των «Παλαιών Πιστών» στη Ρωσία, το θρησκευτικό κίνημα που, αντιτιθέμενο στις μεταρρυθμίσεις του Πατριάρχη Μόσχας Νίκωνος, αποσχίστηκε από την επίσημη Ορθόδοξη Εκκλησία το 1666-1667. Αποτελείται από τρία μέρη ή «κεφάλαια» («глава», όπως ονομάζονται στο ίδιο το χειρόγραφο), με συγκεκριμένα θέματα, για τα οποία έχουν επιλεγεί αποσπάσματα από ομιλίες, πραγματείες, βίους αγίων, αλλά και λαϊκές παραδόσεις και απόκρυφα κείμενα. Το πρώτο μέρος (φφ. 1-73) αφορά το σχηματισμό του σημείου του σταυρού με δύο δάχτυλα, το δεύτερο (φφ. 74-106) τη δις επανάληψη του «αλληλούια» μετά τα στιχηρά στους αίνους και το τρίτο (φφ. 107-118v) τις γονυκλισίες κατά την περίοδο της Σαρακοστής.
Κώδιξ ΙΠΑ / ΜΙΕΤ 62, φ. 75r. Πηγή: ΙΠΑ / ΜΙΕΤ
Η χρονολόγηση βασίστηκε στο γεγονός ότι στις αντιγραφές από έντυπα βιβλία οι ημερομηνίες των έντυπων εκδόσεων αναφέρονται ορισμένες φορές με διπλό τρόπο, με χρονολογική ένδειξη από τη δημιουργία του κόσμου και από τη γέννηση του Χριστού, ενώ είναι γνωστό ότι ο καινούριος τρόπος χρονολόγησης, από τη γέννηση του Χριστού, εισήχθη στη Ρωσία το 1700.
Επίσης το παλαιότερο σημείωμα χρήστη του κώδικα, στο πίσω παράφυλλο, προέρχεται από το 1746.
Κώδιξ ΙΠΑ / ΜΙΕΤ 62, πίσω παράφυλλο. Πηγή: ΙΠΑ / ΜΙΕΤ
Αξίζει τέλος να σημειωθεί ότι στην αρχή, στα φ. 1β και φ. 2β, έχουν επικολληθεί και χρωματιστεί με το χέρι δύο μικρογραφίες από έντυπα βιβλία.
Κώδιξ ΙΠΑ / ΜΙΕΤ 62, φ. 1β και φ. 2β. Πηγή: ΙΠΑ / ΜΙΕΤ
Με βάση τις αναφορές των έντυπων εκδόσεων και άλλες αναφορές στις επικεφαλίδες των αποσπασμάτων, είναι πιθανόν ο κώδικας να προέρχεται από την περιοχή της Λευκορωσίας.
Η Ημέρα των Γραμμάτων και του Πολιτισμού στον σλαβικό κόσμο, που γιορτάζει τη συνεισφορά των Αγίων Κυρίλλου και Μεθοδίου στη δημιουργία του σλαβικού αλφαβήτου, εξέφρασε και κατέγραψε την ιστορική μνήμη και την ταυτότητα όλων των σλαβικών λαών στο πέρασμα των αιώνων.
Δρ Μαρία Λίτινα
Ιστορικό και Παλαιογραφικό Αρχείο του ΜΙΕΤ
Θα ήθελα να ευχαριστήσω την Επίκουρη Καθηγήτρια κ. Εβελίνα Μίνεβα του Τμήματος Ρωσικής Γλώσσας και Φιλολογίας και Σλαβικών Σπουδών του ΕΚΠΑ, για τη βοήθειά της στην περιγραφή των δυο χειρογράφων, και τον Αναπληρωτή Καθηγητή κ. Πανανό Σοφούλη, για τις βιβλιογραφικές συμβουλές.
[1] Ν. Ομπολένσκι, Η Βυζαντινή Κοινοπολιτεία. Η Ανατολική Ευρώπη 500–1453, Αθήνα 2022.
[2] Για τη χειρόγραφη παράδοση και τις πηγές των δύο Βίων, βλ. Α.-Α. Ταχιάος, Κύριλλος και Μεθόδιος. Οι αρχαιότερες βιογραφίες των Θεσσαλονικέων εκπολιτιστών των Σλάβων, Θεσσαλονίκη 2008, 9–11.
[3] Α. Δεληκάρη, «Η αποστολή των αγίων Κυρίλλου και Μεθοδίου στη Μεγάλη Μοραβία», στο Π. Σοφούλης / Α. Παπαγεωργίου (επιμ.), Μεσαιωνικός σλαβικός κόσμος, Αθήνα 2015, 125–146
[4] Π. Σοφούλης, «Η μεσαιωνική Βουλγαρία», στο Π. Σοφούλης / Α. Παπαγεωργίου (επιμ.), Μεσαιωνικός σλαβικός κόσμος, Αθήνα 2015, 57–104.
[5] M. Jovtseva / E. Mineva, «Неизвестный кодекс XVIв. в Палеографическом архиве Национального банка Греции» [= Άγνωστος κώδικας του 16ου αι. από τη συλλογή του Παλαιογραφικού Αρχείου της Εθνικής Τράπεζας της Ελλάδος], Scripta & e–Scripra 20 (2020), 39–54.
