Η Πηνελόπη Δέλτα γεννήθηκε στην Αλεξάνδρεια στις 24 Απριλίου 1874. Ήταν Ελληνίδα συγγραφέας, γνωστή για τα ιστορικά της μυθιστορήματα για παιδιά, και θεωρείται μία από τις σημαντικότερες γυναικείες φυσιογνωμίες του ελληνισμού.
Αριστερά η Πηνελόπη Δέλτα με τις κόρες της. Στη μέση η Πηνελόπη Δέλτα σε ηλικία 21 ετών. Δεξιά η Πηνελόπη Δέλτα με τον αδερφό της, Αντώνη Μπενάκη, τον πρωταγωνιστή του βιβλίου της «Τρελαντώνης». Πηγή: Π. Σ. Δέλτα, «Αναμνήσεις 1899», επιμ. Π. Α. Ζάννας / Α. Π. Ζάννας (Αρχείο Π. Σ. Δέλτα, 6), Αθήνα: Ερμής, 1990.
Το 1909 εκδόθηκε το πρώτο της μυθιστόρημα, το Για την Πατρίδα, η δράση του οποίου εκτυλίσσεται κατά τη διάρκεια της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Το 1911 ακολούθησε το δεύτερο μυθιστόρημά της, με τίτλο Τον καιρό του Βουλγαροκτόνου, το οποίο η συγγραφέας αφιερώνει, με θερμά λόγια, στον Αργύρη Εφταλιώτη. Σε άλλο σημείωμά της στο ίδιο βιβλίο αναφέρεται στο έργο του G. Schlumberger Βυζαντινή εποποιία.
Π. Σ. Δέλτα, «Για την πατρίδα». Το εξώφυλλο της πρώτης έκδοσης (Λονδίνο: Τυπογραφείο Γ. Σ Βελώνη, 1909). Πηγή: Βιβλιοθήκη ΕΛΙΑ / ΜΙΕΤ.
Το μυθιστόρημα Παραμύθι χωρίς όνομα, που γράφτηκε το 1911, είναι εμπνευσμένο από το στρατιωτικό κίνημα στο Γουδί το 1909. Η Πηνελόπη Δέλτα σε σημείωμά της στο βιβλίο ευχαριστεί τον Μανόλη Α. Τριανταφυλλίδη και γράφει χαρακτηριστικά: «Με πολλήν ευγνωμοσύνη θέλω να πω πόσο με βοήθησε σ’ αυτό το παιδικό βιβλίο ο κύριος Μανόλης Α. Τριανταφυλλίδης, που με ακούραστη υπομονή διόρθωσε τα τυπογραφικά στοιχεία, ωμάλυνε τη γραμματική και κανόνισε την ορθογραφία. Τον ευχαριστώ εγκάρδια για την πολύτιμη συνδρομή του».[1] Την ίδια χρονιά δημοσιεύτηκε και το έργο της Στοχασμοί περί της ανατροφής των παιδιών μας, το οποίο έγραψε τον Μάρτιο του 1911 στη Φραγκφούρτη. Σε αυτό εκθέτει τις σκέψεις και τις εμπειρίες της ως προς την ανατροφή των παιδιών.
Π. Σ. Δέλτα, «Παραμύθι χωρίς όνομα». Το εξώφυλλο της πρώτης έκδοσης (Λονδίνο: Τυπογραφείο Γ. Σ. Βελώνη, 1910) και το ευχαριστήριο σημείωμα προς τον Μανόλη Α. Τριανταφυλλίδη για την βοήθειά του στην επιμέλεια του κειμένου. Πηγή: Βιβλιοθήκη ΕΛΙΑ / ΜΙΕΤ.
Π. Σ. Δέλτα, «Στοχασμοί περί της ανατροφής των παιδιών μας». Το εξώφυλλο της πρώτης έκδοσης (Αθήνα: Τυπογραφείο «Εστία» – Κ. Μάισνερ και Ν. Καργαδούρη, 1911) και η πρώτη σελίδα του κειμένου. Πηγή: Βιβλιοθήκη ΕΛΙΑ / ΜΙΕΤ.
Το 1915 δημοσιεύτηκε το Παραμύθια και άλλα, το οποίο περιλαμβάνει επτά παραμύθια, ανάμεσα τους και δύο χριστουγεννιάτικα. Οι εικόνες είναι της Σ. Λασκαρίδου και της Σ. Δέλτα, ενώ καθορίζεται και η ηλικία του αναγνωστικού κοινού στο οποίο απευθύνεται το βιβλίο: «Για παιδιά 12 χρονών και απάνω» αναγράφεται στη σελίδα τίτλου.
Π. Σ. Δέλτα «Παραμύθια και άλλα». Το εξώφυλλο της πρώτης έκδοσης (Αθήνα: Ι. Ν. Σιδέρης, 1915), η σελίδα τίτλου και εικονογραφημένη σελίδα. Πηγή: Βιβλιοθήκη ΕΛΙΑ / ΜΙΕΤ.
Το 1921 εκδόθηκε η συλλογή διηγημάτων Τ’ ανεύθυνα (Ψυχές παιδιών), στον πρόλογο της οποίας η Πηνελόπη Δέλτα αναφέρει ότι πρόκειται για κείμενα που δεν απευθύνονται σε παιδιά, αλλά σε γονείς ή σε όσους ασχολούνται με παιδιά. Κλείνει το προλογικό της σημείωμα γράφοντας: «Αν όμως, διαβάζοντας το βιβλίο αυτό, μερικοί γονείς ή παιδαγωγοί, έστω και μία μόνο μάνα σκύψει και μελετήσει την ψυχή του παιδιού που της έλαχε ν’ αναθρέψει, δεν έχασα τον καιρό μου».
Π. Σ. Δέλτα, «Τ’ ανεύθυνα (Ψυχές παιδιών)». Το εξώφυλλο της πρώτης έκδοσης (Αθήνα: Ι. Ν. Σιδέρης, 1921) και η σελίδα με το προλογικό σημείωμα της Πηνελόπης Δέλτα. Πηγή: Βιβλιοθήκη ΕΛΙΑ / ΜΙΕΤ.
Το 1922 δημοσιεύτηκε στο παιδικό περιοδικό Παιδική χαρά το παραμύθι «Στο Κοτέτσι», το οποίο κυκλοφόρησε σε αυτοτελή έκδοση για πρώτη φορά από τις εκδόσεις Τετράγωνο το 2011, δηλαδή 89 χρόνια αφότου γράφτηκε. Το παραμύθι ήταν αφιερωμένο στη δεκάχρονη τότε Ειρήνη Μπενάκη (αργότερα Ειρήνη Καλλιγά), ανιψιά της Πηνελόπης Δέλτα (κόρη του αδερφού της Αντώνη Μπενάκη), στην οποία η συγγραφέας είχε ιδιαίτερη αδυναμία.
«Στο κοτέτσι. Άγνωστο παραμύθι της Πηνελόπης Δέλτα». Η αυτοτελής έκδοση (Αθήνα: Τετράγωνο, 2011).
Το 1925 εκδόθηκε, σε δύο τόμους, Η ζωή του Χριστού, έργο αφιερωμένο στη μητέρα της Πηνελόπης Δέλτα. Την ίδια χρονιά άρχισε να κλονίζεται η υγεία της, αφού εμφανίστηκαν τα πρώτα συμπτώματα της σκλήρυνσης κατά πλάκας.
Π. Σ. Δέλτα, «Η ζωή του Χριστού». Το εξώφυλλο του α΄ τόμου της πρώτης έκδοσης (Αθήνα: Τυπογραφείον «Εστία», 1925). Στο αντίτυπο που φυλάσσεται στη Βιβλιοθήκη του ΕΛΙΑ / ΜΙΕΤ, στη σελίδα με την αφιέρωση του έργου στη μητέρα της συγγραφέως, υπάρχει χειρόγραφη αφιέρωση στην Αικατερίνη Κοτζιά από την ίδια την Πηνελόπη Δέλτα, με ημερομηνία: Κηφισιά – 6 Δεκεμβρίου 1939. Πηγή: Βιβλιοθήκη ΕΛΙΑ / ΜΙΕΤ.
Το 1927 έγραψε το μυθιστόρημα Το γκρέμισμα, το οποίο εκδόθηκε για πρώτη φορά από τις εκδόσεις Ερμής το 1983. Πρόκειται για το τρίτο βυζαντινό μυθιστόρημα της συγγραφέως, όπως αναφέρει στην εισαγωγή της έκδοσης ο Π. Α. Ζάννας.
Π. Σ. Δέλτα, «Το γκρέμισμα. Ιστορικό μυθιστόρημα». Το εξώφυλλο της πρώτης έκδοσης (Αθήνα: Ερμής, 1983). Πηγή: Βιβλιοθήκη ΕΛΙΑ / ΜΙΕΤ.
Το 1929 η Πηνελόπη Δέλτα ξεκίνησε τη συγγραφή της τριλογίας Ρωμιοπούλες, που ολοκληρώθηκε το 1939. Πρόκειται για ένα αυτοβιογραφικό μυθιστόρημα, το οποίο αφηγείται σε τρεις τόμους τη ζωή της Δέσποινας Κρινά-Δαπέργολα, μιας δραστήριας γυναίκας που η κοινωνία της εποχής την περιόριζε σε ένα χρυσό κλουβί. Το έργο αυτό παρέμενε ανέκδοτο ως το 2014, οπότε και κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Ερμής, με επιμέλεια του δισέγγονού της Αλέκου Π. Ζάννα.
Π. Σ. Δέλτα, «Ρωμιοπούλες». Τα εξώφυλλα των τριών τόμων της πρώτης έκδοσης (Αθήνα: Ερμής, 2014). Πηγή: Βιβλιοθήκη ΕΛΙΑ / ΜΙΕΤ.
Το 1932 εκδόθηκε ο Τρελαντώνης, όπου περιγράφει τις περιπέτειες του αδελφού της Αντώνη Μπενάκη όταν όλα τα αδέρφια ήρθαν από την Αίγυπτο για να περάσουν το καλοκαίρι με τη θεία τους σε ένα σπίτι του Ε. Τσίλλερ στον Πειραιά, στην περιοχή της Καστέλας. Το βιβλίο είναι αφιερωμένο στις εγγονές της Λένα και Αργίνη Ζάννα και παραμένει ένα από τα πιο δημοφιλή ελληνικά παιδικά μυθιστορήματα.
Π. Σ. Δέλτα, «Τρελαντώνης». Το εξώφυλλο της πρώτης έκδοσης (Αθήνα: Τυπογραφείο «Εστία», 1932) και απόσπασμα με εικονογράφηση της Μαρίας Παππαρηγοπούλου. Πηγή: Βιβλιοθήκη ΕΛΙΑ / ΜΙΕΤ.
Ο Μάγκας εκδόθηκε τρία χρόνια αργότερα, το 1935, από τις εκδόσεις Κασταλία και περιγράφει τη ζωή της οικογένειάς της στην Αλεξάνδρεια μέσα από τα μάτια του μικρού τους σκύλου. Το μυθιστόρημα είναι αφιερωμένο στους εγγονούς της Απόστολο Παπαδόπουλο και Παύλο Ζάννα.
Π. Σ. Δέλτα, «Μάγκας». Η σελίδα τίτλου της πρώτης έκδοσης (Αθήνα: Κασταλία, 1935), μια εικονογραφημένη σελίδα (εικονογράφηση Δ. Π. Ζωγράφου, Α. Πολυκανδριώτη, Δ. Λ. Κωνσταντινίδη) και ο κολοφώνας με την υπογραφή της συγγραφέως. Πηγή: Βιβλιοθήκη ΕΛΙΑ / ΜΙΕΤ.
Το μυθιστόρημα Στα μυστικά του βάλτου εκδόθηκε το 1937, σε δύο τόμους. Η ιστορία του διαδραματίζεται στη λίμνη των Γιαννιτσών κατά τη διάρκεια του Μακεδονικού Αγώνα.
Π. Σ. Δέλτα, «Στα μυστικά του βάλτου». Οι σελίδες τίτλου των δύο τόμων της πρώτης έκδοσης (Αθήνα: Τυπογραφείο «Εστία», 1937), σημείωμα της συγγραφέως, χάρτης (της Στεφανίας Φάρκου) και εικονογραφημένη σελίδα (του Δ. Α. Μπισκίνη). Πηγή: Βιβλιοθήκη ΕΛΙΑ / ΜΙΕΤ.
Το 1941 ο Φίλιππος Δραγούμης εμπιστεύθηκε στην Πηνελόπη Δέλτα τα ημερολόγια και το αρχείο του αδελφού του, Ίωνα Δραγούμη. Σε αυτά η Δέλτα πρόσθεσε περίπου 1.000 χειρόγραφες σελίδες με σχόλια για το έργο του Ίωνα Δραγούμη.
Στις 27 Απριλίου 1941, ημέρα κατά την οποία τα γερμανικά στρατεύματα κατέλαβαν την Αθήνα, η Πηνελόπη Δέλτα προσπάθησε να αυτοκτονήσει με δηλητήριο (είχαν προηγηθεί άλλες δύο απόπειρες αυτοκτονίας στο παρελθόν). Τελικά έφυγε από τη ζωή πέντε ημέρες αργότερα, στις 2 Μαΐου 1941. Στον τάφο της, στον κήπο του σπιτιού της, χαράχτηκε η λέξη ΣIΩΠH.
Το 2012 οι εκδόσεις Τετράγωνο κυκλοφόρησαν τη βιογραφία της Πηνελόπης Δέλτα από τη Μίτση Πικραμένου, με τίτλο Η κυρία με τα μαύρα.
Στη Βιβλιοθήκη ΕΛΙΑ / ΜΙΕΤ φυλάσσονται όλες οι πρώτες εκδόσεις των έργων της:
• Για την πατρίδα, εικ. Ν. Λύτρας, Λονδίνο: Τυπογραφείο Γ. Σ. Βελώνη, 1909.
• Η καρδιά της βασιλοπούλας, εικ. Σ. Λασκαρίδου. Λονδίνο: Τυπογραφείο Γ.Σ. Βελώνη, 1909.
• Παραμύθι χωρίς όνομα, εικ. Δ. Κωνσταντινίδης, Λονδίνο: Τυπογραφείο Γ. Σ. Βελώνη, 1910.
• Τον καιρό του Βουλγαροκτόνου, τ. 1–2, εικ. Δ. Λ. Κωνσταντινίδης, Λονδίνο: Τυπογραφείο Γ. Σ. Βελώνη, 1911.
• Στοχασμοί περί της ανατροφής των παιδιών μας, Αθήνα: Τυπογραφείο «Εστία» – Κ. Μάισνερ και Ν. Καργαδούρη, 1911.
• Παραμύθια και άλλα, εικ. Σ. Λασκαρίδου / Σ. Δέλτα, Αθήνα: Ι. Ν. Σιδέρης, 1915.
• Τ’ ανεύθυνα (Ψυχές παιδιών), Αθήνα: Ι. Ν. Σιδέρης, 1921 [εξώφυλλο: Τύποις Ταρουσοπούλου].
• Η ζωή του Χριστού, τ. 1–2, Αθήνα: Τυπογραφείον «Εστία», 1925.
• Τρελαντώνης, εικ. Μ. Παππαρηγοπούλου, Αθήνα: Τυπογραφείο «Εστία», 1932.
• Μάγκας, εικ. Δ. Π. Ζωγράφος / Α. Πολυκανδριώτης / Δ. Λ. Κωνσταντινίδης, Αθήνα: Κασταλία, 1935.
• Στα μυστικά του βάλτου, τ. 1–2, εικ. Δ. Α. Μπισκίνης, χάρτες Σ. Φάρκου, Αθήνα: Τυπογραφείο «Εστία», 1937.
• Το γκρέμισμα. Ιστορικό μυθιστόρημα, Αθήνα: Ερμής, 1983.
• Στο κοτέτσι. Άγνωστο παραμύθι της Πηνελόπης Δέλτα, Αθήνα: Τετράγωνο, 2011.
• Ρωμιοπούλες, τ. 1–3, Αθήνα: Ερμής, 2014.
Μαρία Αρβανιτάκη
Βιβλιοθήκη ΕΛΙΑ / ΜΙΕΤ
[1] Π. Σ. Δέλτα, Παραμύθι χωρίς όνομα, εικ. Δ. Κωνσταντινίδη, Λονδίνο: Τυπογραφείο Γ. Σ. Βελώνη, 1910, σελίδα χωρίς αρίθμηση, πριν από τη σελίδα τίτλου της έκδοσης.
Πηγές:
• Ν. Α. Παπαδάκης, «Πηνελόπη Στεφ. Δέλτα, η “πρώτη” της παιδικής λογοτεχνίας. Σαράντα χρόνια από τον θάνατό της», Νέα Εστία 1320 (1.7.1982), 849–859.
• Τ. Πεσμαζόγλου, Το ηρωικό παραμύθι της Π. Σ. Δέλτα. Μικρό οδοιπορικό από τις απαρχές στην ωριμότητα της νεοελληνικής παιδικής λογοτεχνίας, Αθήνα: Βιβλιοπωλείον της «Εστίας», 1991
• Β. Τσελίκα, Πηνελόπη Δέλτα. Αφήγηση ζωής, Αθήνα: Μουσείο Μπενάκη / Ολκός, 2004.
• Ν. Καραμανάβης, Η Έδεσσα στο ιστορικό μυθιστόρημα «Στα μυστικά του βάλτου» της Πηνελόπης Δέλτα, Έδεσσα: ΤΟΕΒ Έδεσσας, 1992
• Π. Σ. Δέλτα, Πρώτες ενθυμήσεις (Αρχείο Π. Σ. Δέλτα, 3), επιμ. Π. Α. Ζάννας, Αθήνα: Ερμής, 1985.
• Σ. Δάνδολος, Ιστορία χωρίς όνομα. Το κρυφό πάθος της Πηνελόπης Δέλτα, Αθήνα: Ψυχογιός, 2018.
• Μ. Σ. Πικραμένου, Η κυρία με τα μαύρα. Η βιογραφία της Πηνελόπης Δέλτα, [Αθήνα]: Τετράγωνο, 2012.
• Π. Σ. Δέλτα, Αναμνήσεις 1899 (Αρχείο Π. Σ. Δέλτα, 6), επιμ. Π. Α. Ζάννας / Α. Π. Ζάννας, Αθήνα: Ερμής, 1990.
Σχετικές εκδόσεις:
Μουσείο Μπενάκη
Φωτογραφικό λεύκωμα για τη ζωή και το έργο της Πηνελόπης Δέλτα. Ο αναγνώστης παρακολουθεί ένα συναρπαστικό ταξίδι από τα παιδικά της χρόνια στην Αλεξάνδρεια (γέν. 1874) έως το θάνατό της (1941), πλαισιωμένο από τα πολιτικά και ιστορικά γεγονότα του καιρού της. Το βιβλίο χωρίζεται σε δύο μεγάλες ενότητες: Στην πρώτη καταγράφεται το ιστορικό πλαίσιο της εποχής και της πόλης όπου γεννήθηκε και μεγάλωσε, οι ιστορικές καταβολές της οικογένειας, η θέση της στο πατρικό σπίτι, ο γάμος της με τον Στέφανο Δέλτα και η γνωριμία της με τον Ίωνα Δραγούμη. Στη δεύτερη ενότητα η έμφαση δίνεται στο πνευματικό της έργο, καθώς και στα σύγχρονά της γεγονότα, όπως η ίδια τα κατέγραψε.
Μουσείο Μπενάκη
Η έκδοση πραγματοποιήθηκε με αφορμή τα επίσημα εγκαίνια του κτιρίου των Ιστορικών Αρχείων του Μουσείου Μπενάκη (11/10/2007). Συνοδεύει την ομώνυμη έκθεση που αποτελεί την πρώτη εκδήλωση των Ιστορικών αρχείων στο σπίτι που έζησαν ο Στέφανος και η Πηνελόπη Δέλτα, στο οποίο και στεγάζονται. Στην έκδοση παρουσιάζεται το σύνολο των εκθεμάτων, καθώς και δύο κείμενα του επιμελητή της έκθεσης, που αφορούν στην ιστορία της οικίας Δέλτα καθώς και στη βιογραφία της Πηνελόπης Δέλτα.
Μουσείο Μπενάκη
Την πολύπλευρη προσωπικότητα και την πολλαπλή συνεισφορά της Πηνελόπης Δέλτα επιχειρεί να διερευνήσει ο παρών τόμος: μελετητές της ιστορίας των ιδεών, της νεοελληνικής ιδεολογίας, αλλά και άλλων πτυχών του ελληνικού εικοστού αιώνα, μακριά από αγιογραφήσεις και μανιχαϊστικές απλουστεύσεις, εντάσσουν τη συγγραφέα του Μάγκα στους προβληματισμούς, στα αδιέξοδα και τις ελπίδες της εποχής της.