Το φαινόμενο δεν φαίνεται να έχει μελετηθεί σε βάθος στη βιβλιογραφία, τουλάχιστον στην ελληνική, αλλά ούτε και στη ρωσική, η οποία ωστόσο έχει ασχοληθεί ως ένα βαθμό με το θέμα. Πράγματι οι πηγές που διαθέτουμε για τις προσκυνήτριες από τη Ρωσική Αυτοκρατορία στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα και αρχές του 20ού μας δίνουν τη δυνατότητα να παρακολουθήσουμε κάποιες πλευρές της ζωής και της καθημερινότητάς τους στους Αγίους Τόπους. Για παράδειγμα, σε αρκετές περιπτώσεις οι μόνιμες προσκυνήτριες έμεναν σε κελιά στα μοναστήρια του Πατριαρχείου Ιεροσολύμων, τα οποία, ως γνωστόν, λειτουργούσαν ως ξενώνες και πανδοχεία για τους προσκυνητές. Έχοντας εξασφαλίσει επί πληρωμή τη διαμονή τους στο διηνεκές, σε μερικές περιπτώσεις εργάζονταν για τους αρχιμανδρίτες που ήταν επικεφαλής των μονών ως υπεύθυνες δημοσίων σχέσεων και ως γραμματείς που διεκπεραίωναν την αλληλογραφία με τη Ρωσία. Υπάρχουν στοιχεία που αποδεικνύουν ότι μερικές από αυτές υπήρξαν κρυπτομοναχές, δηλαδή είχαν λάβει το μοναστικό σχήμα, αλλά παρέμειναν δημόσια λαϊκές. Η μοναστική ιδιότητά τους συνήθως αποκαλυπτόταν μόνο με το θάνατό τους και στη διάρκεια της νεκρώσιμης ακολουθίας.
Αυτές είναι οι πληροφορίες που έχουμε για τη ρωσική εμπειρία. Σε ποιο βαθμό μας βοηθούν να κατανοήσουμε το παρόν έγγραφο; Κατ’ αρχάς, το όνομα της μακαρίτισσας —Κυριακή— μάλλον δείχνει ότι ήταν ελληνικής καταγωγής. Στο χειρόγραφο από το οποίο αντλείται το έγγραφο υπάρχουν και άλλες περιπτώσεις ανάλογων θανάτων, τόσο ανδρών όσο και γυναικών, και σε μερικές από αυτές η ρωσική υπηκοότητα δηλώνεται ξεκάθαρα. Εν πάση περιπτώσει είναι πολύ πιθανόν η Κυριακή να διέμενε σε ένα από τα μοναστήρια της Αδελφότητας του Παναγίου Τάφου, στo οποίo προϊστάμενος ήταν ο Αρχιμανδρίτης Γεράσιμος — εξού και η υπογραφή του στην πρώτη θέση. Εάν η υπόθεση είναι σωστή, τότε ο Γεράσιμος και οι συν αυτώ είχαν συντάξει το κατάστιχο των καταλοίπων της Κυριακής, όπως είχαν υποχρέωση κατά τη συνήθεια της εποχής. Ανάλογες καταγραφές έκαναν και οι πρόξενοι διαφόρων χωρών σε περίπτωση αναπάντεχου θανάτου προσκυνητή στην Ιερουσαλήμ. Μάλιστα, όταν δεν ήταν δυνατόν να αποσταλούν σε συγγενείς τα κατάλοιπα (ή οι συγγενείς δεν ήταν εντοπίσιμοι), τότε ακολουθούσε δημόσια πώληση μερικών ειδών, αναλόγως της σπουδαιότητάς τους ή της ευκολίας πώλησής τους.
Βενιαμίν Ιωαννίδου, Η Αγία Πόλις Ιερουσαλήμ και τα περίχωρα αυτής (…), Ιεροσόλυμα 1877. ΙΠΑ/ΜΙΕΤ, Παλαίτυπα / Σπάνια, αρ. 114.
Δεν ήταν πλούσια η Κυριακή, τουλάχιστον σε μετρητά, μας πληροφορεί το έγγραφο. Αλλά μας προσφέρει δελεαστικές πληροφορίες τόσο για την γκαρνταρόμπα της θανούσης όσο και για τις προτιμήσεις της σε είδη υφασμάτων. Έτσι μερικές από τις πληροφορίες, ειδικά για τις ποσότητες των ενδυμάτων και το ύφασμά τους, είναι αναμενόμενες. Σε άλλες περιπτώσεις ωστόσο ο αναγνώστης απορεί, ειδικά για τις ποσότητες που αναφέρονται: Τι ακριβώς έκανε με 1.350 + 500 βραχιόλια η θανούσα, αν όχι εμπόριο; Και τα δεκαπέντε δεμάτια δαχτυλίδια επίσης προδίδουν κάποιου είδους εμπορική δραστηριότητα. Μήπως τα έφτιαχνε αυτή; Και μήπως ήταν ένας τρόπος για να ζει, πουλώντας τα ως ενθύμια στις προσκυνήτριες; Δυστυχώς, το έγγραφο δεν μας επιτρέπει παρά μόνο υποθέσεις.
Βενιαμίν Ιωαννίδου, Η Αγία Πόλις Ιερουσαλήμ και τα περίχωρα αυτής (…), Ιεροσόλυμα 1877. ΙΠΑ/ΜΙΕΤ, Παλαίτυπα / Σπάνια, αρ. 114.
Οι μάρτυρες είναι όλοι άντρες, ακόμη και οι χατζήδες. Πιθανόν να ήταν γνώριμοι των κληρικών ή να βρίσκονταν στο συγκεκριμένο μοναστήρι ως προσωρινοί ένοικοι στα κελιά. Η παρουσία τους, εμφατικώς σημειούμενη διά του όρου «παρόν» που ακολουθεί το όνομα τους, προσδίδει επιπρόσθετη εγκυρότητα και εγγυάται την αλήθεια ή τουλάχιστον την αληθοφάνεια των πεπραγμένων.
Ένα συνοδευτικό κείμενο στο πίσω μέρος του φύλλου μάς πληροφορεί ότι κάποια πράγματα είχαν σταλεί στην κόρη της Κυριακής, τη χατζή Άννα. Ο μικρός τους αριθμός, όπως και ο πραγματικά μεγάλος αριθμός των αντικειμένων νοικοκυριού που κατείχε η θανούσα, και, τέλος, τα εκατοντάδες προσκυνηματικά ενθύμια που εντόπισε ο απογραφέας της περιουσίας είναι σοβαρές ενδείξεις, αν όχι ξεκάθαρες αποδείξεις, ότι η θανούσα εμπορευόταν προσκυνηματικά ενθύμια από τους Αγίους Τόπους. Ενδιαφέρον είναι επίσης ότι οι υπογραφόμενοι λαϊκοί, που εγγυώνται το γνήσιο του καταστίχου, είναι συγγενείς μεταξύ τους. Ο αναγνώστης θα παρατηρήσει ότι η απογραφή διαφέρει ως προς τον γραφικό χαρακτήρα από το εισαγωγικό σημείωμα ή τον γραφικό χαρακτήρα των υπογραφών. Ίσως μόνο ένας εξ αυτών υπέγραψε για όλους και πρόσθεσε τα ονόματά τους.
Συγχωροχάρτι, Ιερόθεος πατριάρχης Ιεροσολύμων, 1875. Ιδιωτική συλλογή.)
Αν η υπόθεση για την ιδιότητα της Κυριακής ως μόνιμης προσκυνήτριας είναι σωστή, τότε θα μπορούσαμε να πούμε ότι η ηρωίδα του εγγράφου επιτέλεσε το σκοπό της: Πέθανε στα Ιεροσόλυμα, κοντά στην πηγή της σωτηρίας, όπως την έβλεπε η ίδια. Η καθημερινότητα της προσκυνηματικής εμπειρίας και ο ρόλος του προσκυνήματος στη γεωγραφία της σωτηρίας, τουλάχιστον για όσους και όσες ενδιαφέρονται για τη βιωμένη εμπειρία του θρησκευτικού, είναι ανιχνεύσιμη και μέσω πηγών τέτοιου είδους, καταστίχων δηλαδή των κινητών περιουσιακών στοιχείων των θανόντων.
Το έγγραφο
Πατριαρχείο Ιεροσολύμων, Αρχείο, Διοικητικά, VI. Στ. 37, φ. 279r.
ᾼωμζ΄ φεβρουαριου θ΄, Ἀποθανούσης τῆς μακαρίτιδος χατζὴ Κυριακῆς, εὕρομεν κατάλοιπα παρ’ αὐτῆ τὰ κάτωθεν. Ἐξ αὐτῶν ἐστάλησαν:
2 τζιτζεκλιὰ τοῦ Χαλεπίου δύο κουτουνία τζιμποκλή.
1 σαμαλατζάς 1 ἀλατζιὰς τοῦ Χαλεπιοῦ.
26 μανδήλiα μαῦρα καὶ ἄλα χρώματα 1 γοῦνα τζώχην μὲ ναφέ. 4 σεντεφένιοι καθρέπται
4 πουκάμισα. Ἕν σιώβρακον. 1 ζευγάρι κουντούρες. Ἕν ζωνάρι τακχήτι μαῦρον.
1 τζηταρὶ χαλεπιοῦ. Ἕν πανὶ βερουτιοῦ. 20 μαντύλες χατζήτικες. 2 φουστάνια.
2 μποχτζάδες. 4 παπλώματα. 2 μακάτια. 12 μαξηλάρια. Ἕν φέση. 1 ζωνάρι.
2 ζημπούνια. 1 σεντόνι. 4 τζεβρεδάκια. 5 πεσκήρια. 14 τακιέδες. 1 βρακὺ ἀλατζιὰ
6 βρακοζόνες 6 μανδύλια. 11 ζηγὲς τζουράπια μικρὰ μεγάλα. 10 ἤμυσι ντεστέδες κομπολ: μαύρα.
1 κεχρημπαρένιο κομπολ(όι). 500 βραχιώλια. 15 δεμάτια δακτυλήδια. 10 ὀκάδες κερὶ χατζή(τικο)
5 ὀκαδες σαπούνη. 4 σταυροὶ σεντεφένιοι. 4 αὐγά τῆς κιουτάγιας. Ἕνας τενεκὲς μὲ 17 σταυρουδ(άκια) μα[ύρα;]
1350 βραχιόλια. 2 τζώτρες μπακηρένιες. 1 λεκάνη. 1 πηνὶ καὶ ἕν μπακήρι μεγάλο τοῦ πλησίμ(ατος).
2 σαχάνια. 1 τέντζερες. 1 τηγάνι. 1 ἰερουσαλήμ. 1 μηντ(έρι;). 1 μαξηλάρι. 1 πάπλ(ωμα). 1 κάπα.
6 ὀκάδ(ες) σαπούνη. καὶ εἰς μετρητά γρό(σια) ἑκατὸν ἤκοσιἐνέα.
Ὁ ἀρχιμανδρίτης Γεράσιμος
καὶ ἐμὴν χάτζης
Ὁ ἡγούμενος τοῦ Ἁγίου Νικολάου παρὸν Ἰωσὴφ ἱερομόναχος
Χατζὴ σύγγελος Ἄνθιμος Ἱερομόναχος παρόν.
(…)
Δρ. Νικόλαος Χρυσίδης (Dr. Nikolaos Chrissidis)
Καθηγητής ρωσικής ιστορίας
Πολιτειακό Πανεπιστήμιο Νοτίου Κοννέκτικατ, ΗΠΑ
Φωτογραφία εξωφύλλου:
ΙΠΑ/ΜΙΕΤ, Συλλογή Πέζαρου, Χειρόγραφα, αρ. 53, φ.8v-9r.
Ο δρ. Νικόλαος Χρυσίδης πραγματοποιεί έρευνα με θέμα: «Η καθημερινότητα της εμπειρίας του προσκυνήματος στους Αγιους Τόπους. Η περίπτωση προσκυνητών και προσκυνητριών από τη Ρωσική Αυτοκρατορία, 19ος – αρχές 20ού αιώνα», στο πλαίσιο της οποίας έχει εξετάσει τεκμήρια των συλλογών του ΙΠΑ/ΜΙΕΤ.