Ο Ευγένιος Βούλγαρης (1716–1806) υπήρξε ένα από τους πιο παραγωγικούς και επιδραστικούς συγγραφείς στον προεπαναστατικό ελληνόφωνο χώρο.[1] Ζώντας σε μια περίοδο που καθορίστηκε από την ακμή του Διαφωτισμού, τη Γαλλική Επανάσταση και την προετοιμασία της Ελληνικής Επανάστασης, συμμετείχε με τον τρόπο του σε όλα τα γεγονότα, μέσω του πολυσχιδούς έργου του, το οποίο εκτείνεται από τη φιλοσοφία ως τη θεολογία και από τις επιστήμες ως την πολιτική. Πολύγλωσσος, ευφυής, δραστήριος, κινήθηκε μεταξύ των γνωστών στους ελληνορθόδοξους κέντρων παιδείας και πολιτισμού.
Γεννημένος στη βενετοκρατούμενη Κέρκυρα, θα μεταβεί στη «μητρόπολη», τη Βενετία, όπου θα σπουδάσει στο πανεπιστήμιο της Πάδοβας και θα κηρύξει στον Άγιο Γεώργιο των Ελλήνων.[2]
Άγιος Γεώργιος των Ελλήνων, 17ος/18ος αι.
Επιστρέφοντας στην Ανατολή, δίδαξε στα Ιωάννινα, την Κοζάνη, την Αθωνιάδα Σχολή και την Πατριαρχική Ακαδημία. Η συνύπαρξη διαφορετικών παραδόσεων και επιδράσεων στο πνεύμα του αποτυπώνεται στην ιδιαίτερη σύνθεση του έργου του: Πολυσχιδές, τροφοδοτούμενο από ποικίλες πηγές, ενίοτε μάλιστα αντίθετες μεταξύ τους, διατηρεί εντέλει μια γραμμή που τον χαρακτήρισε ως δάσκαλο και προσωπικότητα. Χρησιμοποιεί τους Ευρωπαίους φιλοσόφους, όπως τον Λάιμπνιτς, τον Βολφ και τον Λοκ, και ξαναδιαβάζει τον Αριστοτέλη, επιχειρώντας να τον απαγκιστρώσει από την «κορυδαλλική» ανάγνωση. Παράλληλα γράφει θεολογικά έργα —κυρίως για επίκαιρα ζητήματα—, στα οποία, αν και χρησιμοποιεί τον Τουρνελύ ή ακόμη και τον Βολταίρο, διατηρεί την παραδοσιακή ελληνορθόδοξη γραμμή, χωρίς όμως να λείπουν και οι αντιδράσεις εκ μέρους των ελληνορθοδόξων. Μεταφράζει και εκδίδει κλασικούς συγγραφείς, όπως τον Βιργίλιο και τον Αυγουστίνο από τα λατινικά, αλλά και συγχρόνους του, όπως τον Αδάμ Ζοιρνικάβιο και τον Γαβριήλ Πετρόφ από τα λατινικά και τα ρωσικά αντίστοιχα. Μεταφράζει και χρησιμοποιεί επίσης σύγχρονα πολιτικά κείμενα (Μποσυέ) και επιστημονικά έργα (Μπράχε), ενώ πιθανόν χρησιμοποιεί και λαϊκές προφητείες (ίσως τον Αγαθάγγελο), απευθυνόμενος στην τσαρίνα Αικατερίνη.
Συνολικά, στο έργο και το πρόσωπό του συναντώνται οι περίοδοι της ευρωπαϊκής πνευματικής ιστορίας τις οποίες τέμνουν και ανασυνθέτουν ο Διαφωτισμός και η Γαλλική Επανάσταση. Και η σύνθεση που επιχειρεί ο Βούλγαρης, αν και παραμένει κατά βάση συνεπής στην ορθόδοξη παράδοση, δεν παύει να προκαλεί τους πιο συντηρητικούς κύκλους στην Ανατολή με την πρόσληψη πολλών στοιχείων από τη νεωτερική ευρωπαϊκή κουλτούρα. Στη πολυσχιδή και πλούσια παραγωγή του αποτυπώνεται μια σύνθεση νεωτερικότητας και παράδοσης, ριζοσπαστισμού και συντήρησης, που μπορεί να παραλληλισθεί με όμοιες τάσεις που παρατηρούνται αυτήν την περίοδο σε μέρος της πνευματικής και πολιτικής ελληνορθόδοξης ελίτ. Και οι τάσεις αυτές με τη σειρά τους μπορούν να κατανοηθούν μέσα στην ευρύτερη διεθνή πολιτική και πολιτισμική συγκυρία και τις εσωτερικές εξελίξεις στην Οθωμανική αυτοκρατορία και στις ελληνορθόδοξες κοινότητες, πολιτικά, κοινωνικά, οικονομικά και πολιτισμικά. Η παλαιότερα συνήθης διαίρεση του έργου του σε μια πρώιμη διαφωτιστική περίοδο και μια ύστερη παραδοσιακή γίνεται πλέον κατανοητή από την έρευνα ως παράλληλη συμπόρευση των δύο. Πρόκειται για μια «αναχώνευση» των πηγών και των αναφορών του υπό το πρίσμα της διπλής αυτής κατανόησης και έκφρασης. Ίσως ο Βούλγαρης, περισσότερο από τον Κοραή, να είναι ο πιο χαρακτηριστικός εκφραστής του αναδυόμενου στη συγκεκριμένη ιστορική συγκυρία νέου ελληνισμού, αφού αναδεικνύει την πνευματική, πολιτική και κοινωνική πολυειδία και πολυπρισματικότητά του, που ακόμα και σήμερα προσλαμβάνει συχνά το χαρακτήρα διχασμού και σύγχυσης.[3]
Τα έργα του Βούλγαρη βρίσκονται παντού στον ελληνικό χώρο, σε βιβλιοθήκες και συλλογές. Και βέβαια δεν θα μπορούσαν να απουσιάζουν ούτε από τις συλλογές του ΙΠΑ/ΜΙΕΤ, τόσο των χειρογράφων όσο και των εντύπων. Στο ΙΠΑ/ΜΙΕΤ φυλάσσονται χειρόγραφα που σχετίζονται με το έργο του Βούλγαρη, για ορισμένα από τα οποία έχει γράψει στο παρελθόν ο Αγαμέμνων Τσελίκας.[4] Στην παρούσα εργασία θα αναφερθούμε στα έντυπα που φυλάσσονται στο ΙΠΑ/ΜΙΕΤ και σχετίζονται με τον Βούλγαρη, συγκεκριμένα μάλιστα σε ένα από αυτά, το οποίο, απ’ ό,τι φαίνεται από ένα σημείωμα, είχε μια ιδιαίτερη ιστορία.
Μεταξύ των εντύπων των συλλογών του ΙΠΑ/ΜΙΕΤ βρίσκονται εφτά έργα του Ευγένιου Βούλγαρη: Δύο σειρές της μετάφρασης της Αινειάδας του Βιργιλίου,[5] δύο αντίτυπα των κριτικών παρατηρήσεών του στις παρεκβολές του Νεόφυτου στο τέταρτο βιβλίο της Γραμματικής του Θεόδωρου Γαζή,[6] η Εισαγωγή εις την Φιλοσοφίαν του Γ Ι. Σ’ Γραβεζάνδου,[7] η Εκατονταεηρίς,[8] η μετάφραση των Γεωργικών του Βιργιλίου,[9] ένα έργο τυπωμένο στα ελληνικά και τα ρωσικά με νομικό περιεχόμενο[10] και η μετάφραση του Κεκραγαρίου του Αυγουστίνου.[11] Δύο από αυτά (η Αινειάδα [2η σειρά] και τα Γεωργικά) βρίσκονται στη Συλλογή του Πεζάρου, δείχνοντας τη θέση τους και τη χρήση τους σε μια συλλογή που ανήκε σε δασκάλους.[12]
Από τα υπόλοιπα, τα οποία ανήκουν στη γενική συλλογή του ΙΠΑ/ΜΙΕΤ, ένα παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον ως προς την κτητορική του ιστορία, και με αυτό θα ασχοληθούμε στο εξής.
Πρόκειται για τη μετάφραση του Κεκραγαρίου του Αυγουστίνου από τα λατινικά (ΙΠΑ/ΜΙΕΤ, Παλαίτυπα/Σπάνια, αρ. 18). Η έκδοση ανήκει στην ύστερη εκδοτική παραγωγή του Βούλγαρη, όπου ο ίδιος δεν είχε πλήρη ανάμειξη, όπως μας πληροφορεί η Αγγελομάτη-Τσουγκαράκη στο πολύ διαφωτιστικό σχετικό άρθρο της.[13] Το έργο που αποδίδεται με τον τίτλο Κεκραγάριον αποτελείται από τέσσερα κείμενα του μεγάλου λατινόφωνου συγγραφέα, τις «Μελέτες», τα «Μονολόγια», το «Περί της του Χριστού θεωρίας» και το «Περί συντριβής της καρδίας», ενώ συσταχωμένο με αυτό είναι και οι αποδιδόμενες επίσης στον Αυγουστίνο επιλογές από το Ψαλτήριον που αποδίδονται στον ίδιο Πατέρα της Εκκλησίας.[14] Η μετάφραση του έργου αυτού, η οποία έγινε πριν από το 1801, ίσως στα τέλη του 18ου αιώνα, εντάσσεται στην καθαρά θρησκευτική συγγραφική παραγωγή του Βούλγαρη.[15] Ίσως φανερώνει μια θετική προδιάθεση του μεταφραστή προς τον Αυγουστίνο και μάλιστα προς το πιο προσωπικό και αισθητικό έργο από αυτά που του αποδίδονται.[16]
Το αντίτυπο του ΙΠΑ/ΜΙΕΤ, που αποτελεί την πρώτη έκδοση, στη Λιψία το 1804, φέρει ένα στοιχείο που δημιουργεί μια ακόμη σχέση: Στο δεύτερο παράφυλλο υπάρχει ένας παλαιότερος ταξινομικός αριθμός (Nro: 415) και, με το ίδιο χέρι γραμμένη αποκάτω, μια κτητορική επιγραφή: Friedrich Hildner. Το ίδιο όνομα επαναλαμβάνεται και λίγο πιο πάνω, στην αριστερή γωνία του φύλλου, λίγο κομμένη στα άκρα. Ίσως μετά τη στάχωση και το ξάκρισμα των φύλλων και συνεπώς την περικοπή της ανώτερης επιγραφής, επαναλήφθηκε αυτή πιο κάτω, με την προσθήκη του ταξινομικού αριθμού που πήρε το βιβλίο όταν εντάχθηκε στη βιβλιοθήκη του κατόχου του.
Το όνομα της επιγραφής φανερώνει μια πολύ ενδιαφέρουσα συσχέτιση. Ο Friedrich Hildner (1800–1883) ήταν Γερμανός ιεραπόστολος και παιδαγωγός, ο οποίος δημιούργησε στην Ερμούπολη της Σύρου ένα σχολείο με σημαντική παρουσία και προσφορά στην ιστορία της ελληνικής εκπαίδευσης. Πρόκειται για το «Φιλελληνικόν Παιδαγωγείον».[17] Ο Hildner υπήρξε πρωτοπόρος στην προσχολική παιδεία,[18] αλλά και στην εκπαίδευση των γυναικών.[19] Παρ’ όλα αυτά η προσπάθειά του «µέρος µιας γιγαντιαίας ιεραποστολικής επιχείρησης, η οποία απλωνόταν επίσης στην Ασία, στην Αφρική, στην Αµερική και στην Αυστραλία, µε στόχο την επείγουσα παγκόσµια διασπορά του µηνύµατος του Ευαγγελίου, έτσι ώστε να γίνει ολόκληρη “η οικουµένη µια ενορία”, ενόψει της επικείµενης ∆ευτέρας Παρουσίας και σύµφωνα, βεβαίως, µε τις χιλιαστικές απόψεις προτεσταντών θεολόγων του 18ου και του 19ου αιώνα», όπως σημειώνει ο Αντώνης Σμυρναίος.[20] Ο τελευταίος έχει γράψει μια πολύ ενδιαφέρουσα πραγματεία γύρω από το σχολείο και τις περιπέτειές του μέσα στο ιστορικό, πνευματικό και κοινωνικό πλαίσιο της εποχής, βασιζόμενος σε αρχειακό υλικό.[21]
Ο Hildner της κτητορικής επιγραφής του αντιτύπου του ΙΠΑ/ΜΙΕΤ κατά πάσα πιθανότητα ταυτίζεται με τον Hildner του Φιλελληνικού Παιδαγωγείου, όπως μπορέσαμε να διαπιστώσουμε και από αυτοψία που πραγματοποιήσαμε σε επιστολές που φέρουν την υπογραφή του και βρίσκονται στο Αρχείο της Σχολής Χιλλ στην Αθήνα.[22] Εφόσον η ταύτιση είναι σωστή, έχει πολύ ενδιαφέρον να κατανοήσουμε την παρουσία του βιβλίου στη βιβλιοθήκη του Γερμανού μισιοναρίου. Παρουσιάζεται εδώ η δυνατότητα μιας διπλής συσχέτισης: τόσο με το κείμενο του Αυγουστίνου όσο και με τον μεταφραστή Ευγένιο Βούλγαρη.
Ο Αυγουστίνος ανήκει σε μια αρχαία κοινή χριστιανική παράδοση, που ωστόσο συνδέεται πολιτισμικά κυρίως με τη λατινική Δύση.[23] Επιπλέον είναι γνωστή η ιδιαίτερη σχέση του Λούθηρου με τα κείμενα και τη θεολογία του Αυγουστίνου.[24] Ως προς τον μεταφραστή τέλος, ο Hildner, δρώντας σε ελληνόφωνο χώρο, δεν μπορεί να αγνοούσε τον σπουδαίο ελληνορθόδοξο συγγραφέα, του οποίου οι αντικαθολικές θέσεις ήταν πολλαπλά εκφρασμένες σε διάφορα έργα του.
Με την τριπλή αυτή πλαισίωση —κοινή εκκλησιαστική παράδοση στη λατινική της έκφανση, ιδιαίτερη λουθηρανική προτίμηση, ελληνορθόδοξη αναπαραγωγή—, η παρουσία του βιβλίου αυτού στη βιβλιοθήκη του Hildner ίσως γίνεται περισσότερο κατανοητή. Ο Γερμανός και προτεστάντης μισιονάριος είχε ανάγκη από κείμενα και εκδόσεις που θα μπορούσαν να πατήσουν και στους τρεις κόσμους που συγκροτούσαν το πεδίο της δράσης του: το κυρίαρχο ελληνορθόδοξο περιβάλλον, την έντονη ρωμαιοκαθολική παρουσία στη Σύρο, την προτεσταντική θρησκευτική αποστολή του.[25] Δεν μπορούμε να γνωρίζουμε αν και πώς χρησιμοποίησε το βιβλίο στο πλαίσιο του προγράμματος του σχολείου, αλλά και μόνη η παρουσία του αντιτύπου στη βιβλιοθήκη του μας επιτρέπει να κάνουμε υποθέσεις για τους σκοπούς που καλούνταν να υπηρετήσει και μας βοηθάει να καταλάβουμε ακόμη καλύτερα τόσο την ιδεολογική πλαισίωση της δραστηριότητας του Hildner όσο και την πρόσληψη του έργου του Βούλγαρη κι ενδεχομένως τις πρακτικές εφαρμογές του.
Φωτογραφία τίτλου: Προσωπογραφία του Ευγένιου Βούλγαρη, 19ος αι.
Σταύρος Γριμάνης, ΙΠΑ/ΜΙΕΤ
[1] Για τον Ευγένιο Βούλγαρη η βιβλιογραφία είναι μεγάλη. Μόνο τα τελευταία χρόνια έχουν εκδοθεί τρεις τόμοι με νέα και πρωτότυπα μελετήματα γι’ αυτόν που προέκυψαν από αντίστοιχα συνέδρια: Ελένη Αγγελομάτη-Τσουγκαράκη (επιμ.), Ευγένιος Βούλγαρης. Πρακτικά Διεθνούς Επιστημονικού Συνεδρίου. Κέρκυρα, 1–3 Δεκεμβρίου 2006, Αθήνα 2009. Ελένη Αγγελομάτη-Τσουγκαράκη (επιμ.), Ευγένιος Βούλγαρης, «ο ύπατος των φιλοσόφων» του Νέου Ελληνισμού. Τρεις αιώνες από τη γέννησή του, Κέρκυρα 2018. Χαρίτων Καρανάσιος (επιμ.), Ευγένιος Βούλγαρης. Ο homo universalis του Νέου Ελληνισμού. 300 χρόνια από τη γέννηση του Ευγένιου Βούλγαρη (1716–2016), Αθήνα 2018.
[2] Gerhard Podskalsky, Η ελληνική θεολογία επί Τουρκοκρατίας, 1453–1821, Αθήνα 2005, 428 κ.ε.
[3] Ενδιαφέρον ως προς αυτό είναι το άρθρο του Iannis Carra, «Understanding God and tolerating humankind: Orthodoxy and the Enlightment in Evgenios Voulgaris and Platon Levshin», στο Paschalis M. Kitromilides (επιμ.), Enlightenment and the Religion in the Orthodox World, Οξφόρδη 2016, 73–139.
[4] Αγαμέμνων Τσελίκας, «Πέντε χειρόγραφα της μετάφρασης της Μεταφυσικής του Αντωνίου Γενουηνσίου από τον Ευγένιο Βούλγαρη και τα παρασελίδια σχόλιά τους. Κώδικες ΙΠΑ/ΜΙΕΤ Πεζάρου 21 (Α), ΙΠΑ/ΜΙΕΤ Πεζάρου 22 (Β), ΙΠΑ/ΜΙΕΤ Πεζάρου 24 (Γ), ΙΠΑ/ΜΙΕΤ 58 (Δ), Σιάτιστας 16 (Ε)», στο Ελένη Αγγελομάτη-Τσουγκαράκη (επιμ.), Ευγένιος Βούλγαρης, «ο ύπατος των φιλοσόφων» του Νέου Ελληνισμού. Τρεις αιώνες από τη γέννησή του, Κέρκυρα 2018, 301–395.
[5] ΙΠΑ/ΜΙΕΤ, Παλαίτυπα/Σπάνια, αρ. 232–234 και ΙΠΑ/ΜΙΕΤ, Συλλογή Πεζάρου, αρ. 86: Tῆς Aἰνειάδος Πουβλίου Οὐιργιλίου Μάρωνος τὰ ιβ΄ βιβλία ἐν ἡρωϊκῷ τῷ μέτρῳ καὶ σημειώσεσι διηνεκέσι διευκρινηθέντα, Σπουδῇ καὶ Πόνῳ Εὐγενίου τοῦ Βουλγάρεως […] Τύποις νῦν πρῶτον ἐκδοθέντα εἰς Χρῆσιν τῶν Ἑλληνο-Ῥώσσων Νεανίσκων […] Ἐν Πετρουπόλει, Ἐν τῇ Αὐτοκρατορικῇ Ἀκαδημίᾳ τῶν Ἐπιστημῶν, 1791–1792 (3 τόμοι).
[6] ΙΠΑ/ΜΙΕΤ, Παλαίτυπα/Σπάνια, αρ. 27 και 204: Ἐπὶ τῶν ὑπομνηματικῶν παρεκβολῶν τοῦ Σοφολογιωτάτου ἐν Ἱεροδιακόνοις Νεοφύτου τῶν εἰς τὸ τέταρτον τῆς Γραμματικῆς Θεοδώρου τοῦ Γαζῆ Κριτικαὶ Ἐπιστάσεις ἐκτεθεῖσαι μὲν καὶ φιλοπονηθεῖσαι ὑπὸ τοῦ πανιερωτάτου ἀρχιεπισκόπου κυρίου Εὐγενίου τοῦ Βουλγάρεως. […] Τὰ νῦν δὲ τύποις ἐκδοθεῖσαι ὑπὸ τῆς φιλογενοῦς αὐταδελφότητος τῶν κυρίων Ζωσιμάδων Α. καὶ Ν. καὶ Ζ. καὶ Μ. Ἐπὶ τῷ διανεμηθῆναι δωρεὰν τοῖς φιλεπιστήμοσι τῶν Ἑλλήνων Νεανίσκοις. Ἐν Βιέννῃ 1806. Τύποις Σραιμβλείοις.
[7] ΙΠΑ/ΜΙΕΤ, Παλαίτυπα/Σπάνια, αρ. 166: Εἰσαγωγὴ εἰς τὴν Φιλοσοφίαν Γ Ι. Σ’ Γραβεζάνδου. Περιέχουσα τὴν Μεταφυσικὴν καὶ τὴν Λογικὴν ἐξελληνισθεῖσα μὲν ἐκ τῆς Λατινίδος Φωνῆς ὑπὸ τοῦ Πανιερωτάτου Ἀρχιεπισκόπου Κυρίου Εὐγενίου τοῦ Βουλγάρεως […]. Τὰ νῦν δὲ τύποις ἐκδοθεῖσα ὑπὸ τῆς Ἀυταδελφότητος τῶν Ζωσιμάδων Α. καὶ Ν. καὶ Ζ. καὶ Μ ἐπὶ τῷ διανεμηθῆναι δωρεὰν τοῖς φιλεπιστήμοσιν Ἑλλήνων Νεανίσκοις. Ἐπιστασίᾳ Σ. Δ. Ἐν Μόσχᾳ, ἐν τῷ τῆς Κοινότητος Τυπογραφείῳ, παρὰ Λίουμπη, Γαρίῳ καὶ Ποπόβ. ᾼΩΕ 1805.
[8] ΙΠΑ/ΜΙΕΤ, Παλαίτυπα/Σπάνια 167: Ἑκατονταετηρὶς τῶν ἀπὸ Χριστοῦ Σωτῆρος Ἐνανθρωπήσαντος ἡ πρώτη κατὰ χρονικὴν πρόοδον ἐν ἐπιτομῇ ἐκτεθεῖσα παρὰ τοῦ Σοφοπανιερωτάτου Ἀρχιεπισκόπου Εὐγενίου τοῦ Βουλγάρεως εἰς τὴν Μιξοσόλικον Διάλεκτον. Καὶ τύποις ἐκδοθεῖσα ὑπὸ τῆς αὐταδελφότητος τῶν Ζωσιμάδων Α. καὶ Ν. καὶ Ζ. καὶ Μ ἐπὶ τῷ διανεμηθῆναι δωρεὰν τοῖς εὐσεβέσι καὶ φιλοχρίστοις Χριστιανοῖς. Ἐν τῇ Τυπογραφίᾳ Βράϊτκοπφ καὶ Ἕρτελ. 1805. Υπάρχει επιπλέον και η έκδοση του 1857, ΙΠΑ/ΜΙΕΤ, Παλαίτυπα/Σπάνια, Συλλογή Ιεροσολύμων, αρ. 62: Ἑκατονταετηρὶς τῶν ἀπὸ Χριστοῦ Σωτῆρος Ἐνανθρωπήσαντος ἡ πρώτη κατὰ χρονικὴν πρόοδον ἐν ἐπιτομῇ ἐκτεθεῖσα ὑπὸ μὲν τοῦ Σοφοπανιερωτάτου Ἀρχιεπισκόπου Εὐγενίου τοῦ Βουλγάρεως παρὰ δὲ τοῦ ἐν Ἱερομονάχοις Νεκταρίου Ὁμόγλου δεύτερον τύποις ἐκδοθεῖσα. Ἐν Ὀδησσῷ, ἐν τῇ Τυπογραφίᾳ τοῦ Π. Φράνζοφ. 1857.
[9] ΙΠΑ/ΜΙΕΤ, Παλαίτυπα/Σπάνια, Συλλογή Πεζάρου, αρ. 35: Georgicorum P. Virgilii Maronis libri IV. Graeco carmine heroico expressi, notisque perpetuis illustrate, studio ac labore Eugenii de Bulgaris […] // Τῶν Γεωργικῶν Πουβλίου Οὐιργιλίου Μάρωνος Τὰ Δ΄. Βιβλία ἐν ἡρωικῷ τῷ μέτρῳ ἑλληνιστὶ ἐκφρασθέντα καὶ σημειώσεσι διηνεκέσι διευκρινηθέντα, Σπουδῇ καὶ Πόνῳ Εὐγενίου Βουλγάρεως, […]. Τύποις νῦν πρῶτον ἐκδοθέντα, είς Χρῆσιν Τῶν Ἑλληνο-Ρώσσων Νεανίσκων […]. Κηδεμονίᾳ καὶ Δαπάνῃ Τοῦ Ὑψηλοτάτου καὶ Ἐκλαμπροτάτου Πρίγκιπος Γρηγορίου Ἀλεξανδρίδου τοῦ Ποτεμκίνου […]. Πετρουπόλει. Ἐν τῇ Αὐτοκρατορικῇ Ἀκαδημίᾳ τῶν Ἐπιστημῶν. Ἔτει ᾳψπστ΄.
[10] ΙΠΑ/ΜΙΕΤ, Παλαίτυπα/Σπάνια, αρ. 24: Εἰσήγησις τῆς αὐτοκρατορικῆς μεγαλειότητος Αἰκατερίνας Β΄ πρὸς τὴν ἐπιταχθεῖσαν Ἐπιτροπίαν ἐπὶ τῇ ἐκθέσει τοῦ προβλήματος ἑνὸς νεαροῦ Νομικοῦ Κώδικος, Μεταφρασθεῖσα εἰς τὴν κοινὴν τῶν νῦν Ἑλλήνων Διάλεκτον Ὑπὸ Ἱεροδιακόνου Ἐυγενίου Βουλγάρεως, Μόσχα 1770 (η προμετωπίδα στα κυριλλικά).
[11] ΙΠΑ/ΜΙΕΤ, Παλαίτυπα/ Σπάνια, αρ. 18: Τὸ Κεκραγάριον τοῦ Θείου καὶ Ἱεροῦ Αὐγουστίνου. Ἐπισκόπου Ἱππῶνος. Ἤτοι: Βιβλία τέσσαρα· Α. Αἱ Μελέται. Β. Τὰ Μονολόγια. Γ. Τὸ περὶ τῆς τοῦ Χριστοῦ Θεωρίας. Δ. Τὸ περὶ συντριβῆς καρδίας. […] Ὑπὸ μὲν τοῦ Α. Ε. τοῦ Β. ἐξερμηνευθεῖσαι, ὑπὸ δὲ τῆς πανεντίμου Τετρακτύους τῶν Ἀυταδέλφων Κυρίων Ζωσιμάδων, Α. καὶ Ν. καὶ Ζ. καὶ Μ. ἰδίᾳ φιλοτίμῳ δαπάνῃ τύποις ἐκδοθεῖσαι, Ἐν Λειψίᾳ τῆς Σαξωνίας ἐν τῇ Τυπογραφίᾳ τοῦ Βράϊτκοπφ καὶ Ἅιρτελ. ᾳωδ΄. 1804. Στο ίδιο βιβλίο είναι συσταχωμένο και το Τὸ Ψαλτήριον τοῦ Δαβὶδ τὸ ὑπὸ τοῦ ἱεροῦ Ἀυγουστίνου τῇ ἰδίᾳ ἑαυτοῦ μητρὶ συνεπιτμηθέν. Αὕτη ἡ ἐπιτομὴ τοῦ Δαβιτικοῦ Ψαλτηρίου, καὶ ἡ πρὸς τὴν ὑπεραγίαν θεοτόκον ἱκέσιος Δέησις εἰσὶν ἐξῃρημένα ἐκ τῶν τεσσάρων βιβλίων τοῦ Κεκραγαρίου τοῦ ἱεροῦ Αὐγουστίνου· […] Ἐν Λειψίᾳ τῆς Σαξωνίας ἐν τῇ Τυπογραφίᾳ τοῦ Βράϊτκοπφ καὶ Ἅιρτελ. ᾳωδ΄. 1804.
[12] Για τον Ιωάννη Πέζαρο, βλ. Μιχάλης Θ. Λαφαζάνης, Ιωάννης Πέζαρος (1749–1806), Η εποχή – το έργο – η αλληλογραφία του. Η συμβολή της σχολής του Τυρνάβου στον Νεοελληνικό Διαφωτισμό, Τύρναβος 2009. Ειδικά για τη Συλλογή Πεζάρου στο ΙΠΑ/ΜΙΕΤ, βλ. Βενετία Χατζοπούλου, «Η Συλλογή Παλαιτύπων και Σπανίων Εκδόσεων του Ιωάννη Πέζαρου στο ΙΠΑ/ΜΙΕΤ», https://mietbookstore.gr/i-syllogi-palaitypon-kai-spanion-ekdoseon-tou-ioanni-pezarou-sto-ipa-miet/.
[13] Ελένη Αγγελομάτη-Τσουγκαράκη, «Συγκατανεύσας τη εκτυπώσει, ως εδυνήθην εχούση, ουχ ως επόθουν και ήθελον. Τα πάθη του γήρατος και οι τελευταίες εκδόσεις έργων του Ευγένιου Βούλγαρη», στο Ελένη Αγγελομάτη-Τσουγκαράκη (επιμ.), Ευγένιος Βούλγαρης, «ο ύπατος των φιλοσόφων» του Νέου Ελληνισμού. Τρεις αιώνες από τη γέννησή του, Κέρκυρα 2018, 33–134, ιδίως: 55–58. Για τα χειρόγραφα που το περιλαμβάνουν, βλ. https://pinakes.irht.cnrs.fr/notices/oeuvre/18394/.
[14] Για τις κειμενικές περιπέτειες των Μονολόγων του Αυγουστίνου κατά τον Μεσαίωνα, βλ. Geneviève Esnos, «Les traductions médiévales françaises et italiennes des Soliloques attribués à Saint Augustin», Mélanges d’archéologie et d’histoire 79/1 (1967), 299–370 (https://www.persee.fr/doc/mefr_0223-4874_1967_num_79_1_7539).
[15] Τη μετάφραση αυτή την αναφέρει ο ίδιος ο Βούλγαρης στον αυτόγραφο κατάλογό του: Stephen K. Batalden, «Notes from a Leningrad manuscript: Eugenios Voulgaris’ autograph list of his own works», The Gleaner 13 (2016), 1–22, ιδίως: 61.
[16] Συμεών Α. Πασχαλίδης, «Ο Ευγένιος Βούλγαρης ως εκδότης πατερικών κειμένων», στο Χαρίτων Καρανάσιος (επιμ.), Ευγένιος Βούλγαρης. Ο homo universalis του Νέου Ελληνισμού. 300 χρόνια από τη γέννηση του Ευγένιου Βούλγαρη (1716–2016), Αθήνα 2018, 614–635, ιδίως: 624–625.
[17] Αντώνης Λ. Σμυρναίος, Στα ίχνη της ουτοπίας. Το «Φιλελληνικόν Παιδαγωγείον» Σύρου και η προτεσταντική ομογενοποίηση της οικουμένης κατά τον 19ο αιώνα, Αθήνα 2006.
[18] Ελένη Δημητριάδη, «Η συμβολή της Αικατερίνης Λασκαρίδου στην ανάπτυξη της προσχολικής αγωγής στην Ελλάδα», διδ. διατρ., Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, 2018, 55 κ.ε.
[19] Κατερίνα Δαλακούρα / Σιδηρούλα Ζιώγου-Καραστεργίου, Η εκπαίδευση των γυναικών. Οι γυναίκες στην εκπαίδευση. Κοινωνικοί, ιδεολογικοί, εκπαιδευτικοί μετασχηματισμοί και η γυναικεία παρέμβαση (18ος–20ός αι.), Αθήνα 2015, 42 κ.ε.
[20] Αντώνης Λ. Σμυρναίος / Χρήστος Γκόβαρης, «Θρησκευτικές ταυτότητες στη Σύρο κατά το 19ο αιώνα: η εµπορευµατική τους διύλιση», στο Κωνσταντίνος Α. Δημάδης (επιμ.), Ταυτότητες στον Ελληνικό Κόσμο (από το 1204 έως σήμερα). Δ΄ Ευρωπαϊκό Συνέδριο Νεοελληνικών Σπουδών. Γρανάδα, 9–12 Σεπτεμβρίου 2010. Πρακτικά, τ. 3, Αθήνα 2011, 629–646, ιδ.635.
[21] Σμυρναίος, ό.π. [σημ. 17]· ειδικά για το σχολείο και την ιστορία του, βλ. στο ίδιο, 156 κ.ε.
[22] Εξετάσαμε τα: Σχολή Χιλλ, Ιστορικό Αρχείο, Φακ. 4, έγγρ. 43. και Φακ. 5, έγγρ. 14, 15, 17. Ευχαριστώ τη Μαρία Κουπαρίτσα για τη βοήθειά της.
[23] Herbert J. Rose, Ιστορία της λατινικής λογοτεχνίας, τ. 2: Από την πεζογραφία του Αυγούστου ως τον Αυγουστίνο, Αθήνα 1994, 215 κ.ε., ιδίως: 218.
[24] Η σχέση αυτή έχει γίνει αντικείμενο μεγάλης έρευνας, με αναθεωρήσεις, βλ. Mark Ellingsen, «Augustinian origins of the Reformation reconsidered», Scottish Journal of Theology 64/1 (2011), 13–28 και Phillip Anderas, «Martin Luther, Augustinianism, and Augustine», Oxford Research Encyclopedias: https://doi.org/10.1093/acrefore/9780199340378.013.268
[25] Για την Ερμούπολη την περίοδο που μας αφορά, βλ. Χρήστος Λούκος, Η Ερμούπολη της Σύρου (1821–1950). Από το Λίβερπουλ της Ανατολικής Μεσογείου στη βαμβακούπολη των Κυκλάδων, Αθήνα 2022, ιδίως: 162 κ.ε.
