Η Βιβλιοθήκη του Ιωάννη Πέζαρου και των διαδόχων του αποκτήθηκε από το Μορφωτικό Ίδρυμα της Εθνικής Τραπέζης το 1976 και απόκειται στο Ιστορικό και Παλαιογραφικό Αρχείο (ΙΠΑ) του Ιδρύματος στην Αθήνα.
Ο Ιωάννης Πέζαρος (1749-1806) από τον Τύρναβο της Θεσσαλίας, κληρικός και λόγιος με εκκλησιαστική και κοσμική παιδεία, δίδαξε κατά το β΄ μισό του 18ου αι. σε σχολεία της Θεσσαλίας αλλά και στην Αθωνιάδα Σχολή του Αγίου Όρους (1770-1771).[1]
Η συλλογή των βιβλίων του εμπλουτίστηκε μ’ εκείνα των γιων του (Δημητρίου και Αλεξάνδρου), καθώς και του μετέπειτα δασκάλου στον Τύρναβο, Δημητρίου Κωνσταντίνου. Η Συλλογή Παλαιτύπων και Σπανίων εκδόσεων Πέζαρου συνίσταται σήμερα από 222 ελληνικούς και ξενόγλωσσους τίτλους (247 συνολικά τόμους) που χρονολογούνται από τον 15ο έως τις αρχές του 20ού αιώνα.
Το παλαιότερο έντυπο της Συλλογής είναι η αρχέτυπη έκδοση του Άλδου Μανούτιου Scriptores astronomici veteres που τυπώθηκε στη Βενετία (Οκτ. 1499· Πέζαρου 110, εικ. 1) και περιελάμβανε έργα Ελλήνων και Λατίνων συγγραφέων σ’ έναν τόμο. Το αντίτυπο της Συλλογής Πέζαρου περικλείει μόνο τα έργα των Ελλήνων συγγραφέων [τεύχη N-S], δηλ. το Περί κατασκευῆς Ἀρατείας Σφαίρας, μία σύντομη πραγματεία του Λεοντίου μηχανικού (7ος αι. μ.Χ.), το κείμενο των Φαινομένων του Αράτου (3ος αι. π.X.) μαζί με τα σχόλια του Θέωνος Αλεξανδρέως (4ος αι. μ.Χ.) και, τέλος, τη Σφαῖρα του ψευδο-Πρόκλου, που αποτελεί μια συναγωγή αποσπασμάτων του έργου Εἰσαγωγῆς εἰς τά Φαινόμενα του Ρόδιου αστρονόμου Γέμινου (1ος αι. π.Χ.), χωρίς όμως τη λατινική μετάφραση της Σφαίρας του Άγγλου γιατρού Thomas Linacre (π. 1460-1524), που περιλαμβάνει η πλήρης αλδινή έκδοση.
Εικ. 1: Ιστορικό & Παλαιογραφικό Αρχείο ΜΙΕΤ, Συλλογή Πέζαρου, αρ. 110
Το συγκεκριμένο αντίτυπο δωρήθηκε στον Ιωάννη Πέζαρο το 1771 από τον Δημήτριο Χατζη-Σπαντωνή, έναν από τους μαθητές του στο Άγιον Όρος, και αποτελεί τεκμήριο της ευμένειας που ο ελλογιμότατος δάσκαλος έδειξε προς τον μαθητή, όπως μαρτυρεί η χειρόγραφη αφιερωματική σημείωση που υπάρχει στο δεύτερο φύλλο του βιβλίου (βλ. εικ. 2).[2]
Εικ. 2: Ιστορικό & Παλαιογραφικό Αρχείο ΜΙΕΤ, Συλλογή Πέζαρου, αρ. 110 (φ. 2r)
Μία ακόμη αλδινή έκδοση στη Συλλογή Πέζαρου αποτελεί η πρώτη έκδοση (editio princeps) των έργων του Σοφοκλή (Βενετία 1502· Πέζαρου 114, εικ. 3) που τυπώθηκε με τη συνεργασία του κρητικού λογίου Ιωάννη Γρηγορόπουλου.
Εικ. 3: Ιστορικό & Παλαιογραφικό Αρχείο ΜΙΕΤ, Συλλογή Πέζαρου, αρ. 114
Μεταξύ των υπόλοιπων σπανίων εκδόσεων του 16ου αι., ξεχωρίζει η έκδοση Ὄργανον τοῦ Ἀριστοτέλους (Πέζαρου 113, εικ. 4). Το ακέφαλο (και κολοβό) αυτό αντίτυπο ταυτίστηκε πρόσφατα με την έκδοση που τυπώθηκε στη Βενετία το 1536 στο τυπογραφείο του Bartolomeo Zanetti, με την οικονομική υποστήριξη του Gian Francesco Trincavelli, γιου του Vittore Trincavelli, που υπήρξε ιατροφιλόσοφος και φιλολογικός εκδότης των εκδόσεων Zanetti κατά τα έτη 1535-1536.[3]
Εικ. 4: Ιστορικό & Παλαιογραφικό Αρχείο ΜΙΕΤ, Συλλογή Πέζαρου, αρ. 113
Τα θρησκευτικά έντυπα αποτελούν τη βασική κατηγορία της Συλλογής: όντας ιερέας ο Ιωάννης Πέζαρος, η παρουσία λειτουργικών βιβλίων της Ανατολικής Εκκλησίας δεν εκπλήσσει. Τα περισσότερα από αυτά παρήχθησαν στη Βενετία, το παραδοσιακό κέντρο εκτύπωσης ελληνικών λειτουργικών βιβλίων, ωστόσο ορισμένα προέρχονται από άλλα ευρωπαϊκά εκδοτικά κέντρα του 18ου αι. όπως το Βουκουρέστι, η Μοσχόπολη, το Τιργκόβιστε. Μεταξύ των λειτουργικών εκδόσεων υπάρχει ένα Εὐχολόγιον που τυπώθηκε από τον Christoforo Zanetti (Βενετία 1553· Πέζαρου 43, εικ. 5), ενώ άλλα λειτουργικά έντυπα περιέχουν Ακολουθίες αφιερωμένες σε διαφόρους αγίους, όπως στον Άγιο Διονύσιο τον εν Ολύμπω (Βενετία 1728· Πέζαρου 13, εικ. 6), στην Αγία Αικατερίνη (Τιργκόβιστε 1710· Πέζαρου 7), στον Άγιο Βησσαρίωνα (Βουκουρέστι 1759· Πέζαρου 130, εικ. 7).
Εικ. 5: Ιστορικό & Παλαιογραφικό Αρχείο ΜΙΕΤ, Συλλογή Πέζαρου, αρ. 43
Εικ. 6: Ιστορικό & Παλαιογραφικό Αρχείο ΜΙΕΤ, Συλλογή Πέζαρου, αρ. 13
Εικ. 7: Ιστορικό & Παλαιογραφικό Αρχείο ΜΙΕΤ, Συλλογή Πέζαρου, αρ. 130
Μεταξύ των θεολογικών έργων, εντοπίζονται λίγες μόνο εκδόσεις που προετοίμασαν Δυτικοί: τέτοια είναι η σπάνια έκδοση της Καινής Διαθήκης που τυπώθηκε στη Βασιλεία (έτ. 1540· Πέζαρου 118, εικ. 8) από τον Ελβετό ουμανιστή Thomas Platter (1499-1582). Η πλειοψηφία των θεολογικών εντύπων της Συλλογής Πέζαρου εκπροσωπείται είτε από πρωτότυπα έργα είτε από μεταφράσεις έργων των εκπροσώπων της Ορθοδόξου Εκκλησίας, όπως ήταν, παραδείγματος χάρη, ο Ευγένιος Βούλγαρης (1716-1806), Κερκυραίος κληρικός και μία από τις κορυφαίες μορφές του νεοελληνικού Διαφωτισμού, που μετέφρασε στα ελληνικά το έργο του Βολταίρου, Περί τῶν διχονοιῶν τῶν ἐν ταῖς ἐκκλησίαις τῆς Πολονίας δοκίμιον ἱστορικόν καί κριτικόν, κείμενο που συνοδεύτηκε από το Σχεδίασμα περί τῆς ἀνεξιθρησκείας (Λειψία 1768· Πέζαρου 3, εικ. 9), έργο που συνέθεσε ο ίδιος ο Βούλγαρης. Ή, η πραγματεία Ἀπόκρισις Ὀρθοδόξου τινός πρός τινα ἀδελφόν ὀρθόδοξον περί τῆς τῶν Κατολικῶν δυναστείας (Πέζαρου 10, εικ. 10), ένα αντικαθολικό κείμενο που κυκλοφόρησε ανώνυμα στη Χάλλη το 1775 και αποδόθηκε στον επιφανή κληρικό Νικηφόρο Θεοτόκη (1731-1800), ενώ πρόσφατα θεωρήθηκε ότι αποτελεί πιθανότατα αρχική σύλληψη του Ευγένιου Βούλγαρη.[4]
Εικ. 8: Ιστορικό & Παλαιογραφικό Αρχείο ΜΙΕΤ, Συλλογή Πέζαρου, αρ. 118
Εικ. 9: Ιστορικό & Παλαιογραφικό Αρχείο ΜΙΕΤ, Συλλογή Πέζαρου, αρ. 3
Εικ. 10: Ιστορικό & Παλαιογραφικό Αρχείο ΜΙΕΤ, Συλλογή Πέζαρου, αρ. 10
Η συλλογή εντύπων Πέζαρου περιλαμβάνει επίσης ορισμένες φιλοσοφικές πραγματείες: λίγες μόνο αφορούν στην αρχαιοελληνική φιλοσοφία, όπως η Εἰσαγωγή τῶν δογμάτων Πλάτωνος (Πέζαρου 106, εικ. 11), που τυπώθηκε στη Βενετία από τον Αντώνιο Βόρτολι [Antonio Bortoli] (1748)· άλλες αποτελούν σύγχρονα της εποχής εκείνης έργα, όπως το Σύγγραμμα περί τῶν ἀοράτων διά τῶν ὁρατῶν (Λειψία 1760· Πέζαρου 37, εικ. 12) του Θωμά Μανδακάση (1709-1796), ενός Έλληνα λογίου της Διασποράς στη Γερμανία, που συνέθεσε αυτή τη φιλοσοφική/θεολογική πραγματεία γύρω από την απόκτηση της γνώσης.[5]
Εικ. 11: Ιστορικό & Παλαιογραφικό Αρχείο ΜΙΕΤ, Συλλογή Πέζαρου, αρ. 106
Εικ. 12: Ιστορικό & Παλαιογραφικό Αρχείο ΜΙΕΤ, Συλλογή Πέζαρου, αρ. 37
Μεταξύ ενός σημαντικού αριθμού επιστημονικών έργων για την εκπαίδευση των νέων, ξεχωρίζουμε τα Στοιχεῑα Φυσικῆς (Λειψία 1766, 1ος τόμος· Πέζαρου 90, εικ. 13) που συνέθεσε ο Νικηφόρος Θεοτόκης, ο οποίος συμπορευόταν πνευματικά με τον Βούλγαρη, σπούδασε μαθηματικά και φυσική και, παράλληλα με τις θεολογικές του μελέτες, ασχολήθηκε με τη συγγραφή επιστημονικών έργων. Θεωρείται μείζων η συμβολή του στην εισαγωγή της επιστημονικής σκέψης στην ελληνική εκπαίδευση του 18ου αιώνα.[6] Λίγα χρόνια νωρίτερα, ο Γεώργιος Φατζέας είχε εκδώσει τη Γραμματική Γεωγραφική (Βενετία 1760· Πέζαρου 91, εικ. 14), έργο που διασκευάζει μία αγγλική πραγματεία του 17ου αι.[7], η οποία μεταφράστηκε από τον ίδιο διαμέσου της ιταλικής έκδοσης του έργου και, όπως συνηθιζόταν την εποχή εκείνη, ο συγγραφέας προσάρμοσε το ξενόγλωσσο κείμενο και προσέθεσε εξηγήσεις στα μέρη του κειμένου που αφορούσαν σε ελληνικούς τόπους.[8]
Εικ. 13: Ιστορικό & Παλαιογραφικό Αρχείο ΜΙΕΤ, Συλλογή Πέζαρου, αρ. 90
Εικ. 14: Ιστορικό & Παλαιογραφικό Αρχείο ΜΙΕΤ, Συλλογή Πέζαρου, αρ. 91
Ορισμένα γραμματικά και γλωσσικά έργα περιλαμβάνονται επίσης στη Συλλογή Πέζαρου, όπως π.χ. η Εἰσαγωγή εἰς τήν ἑλληνικήν γλῶσσαν (Βενετία 1805, έκδ. 2η· Πέζαρου 17, εικ. 15) του Δημητρίου Δάρβαρη (1757-1823), ενός μέλους μιας οικογένειας εμπόρων στη Βιέννη, στον οποίο οφείλουμε αρκετά έργα για παιδιά και νέους και ο οποίος επιδίωκε την καλλιέργεια της ελληνικής γλώσσας και την προώθηση της χρήσης της για την εκπαίδευση των Ελλήνων στις κοινότητες της Διασποράς.[9]
Εικ. 15: Ιστορικό & Παλαιογραφικό Αρχείο ΜΙΕΤ, Συλλογή Πέζαρου, αρ. 17
Μεταξύ των λογοτεχνικών έργων, ξεχωρίζουμε τις ελληνικές μεταφράσεις των Γεωργικῶν (Πετρούπολη 1786· Πέζαρου 35, εικ. 16) και της Αἰνειάδος (Πετρούπολη 1791, τ. Α΄· Πέζαρου 86) του Βιργιλίου, που πραγματοποίησε ο Ευγένιος Βούλγαρης στη Ρωσία, στην αυλή της Αικατερίνης Β΄.[10] Αυτές είναι οι πρώτες πλήρεις μεταφράσεις έργων του Βιργιλίου στα ελληνικά, γραμμένες σε ομηρικό εξάμετρο και στην ομηρική γλώσσα για λόγους παιδαγωγικούς: απευθύνονταν σε όσους ενδιαφέρονταν για τη μελέτη της αρχαίας ελληνικής γλώσσας και επέτρεπαν στους αναγνώστες να προσεγγίσουν το ένδοξο παρελθόν των αρχαίων. Η μετάφραση των Γεωργικών ήταν αφιερωμένη στο πρίγκηπα Ποτέμκιν, ενώ η Αινειάδα, τυπωμένη σε 3 τόμους, αφιερώθηκε στην αυτοκράτειρα Αικατερίνη. Τα έργα αυτά δημοσιεύτηκαν από τη Ρωσική Ακαδημία Επιστημών.
Εικ. 16: Ιστορικό & Παλαιογραφικό Αρχείο ΜΙΕΤ, Συλλογή Πέζαρου, αρ. 35
Από τους ξενόγλωσσους τίτλους, ορισμένοι είναι λατινικοί, π.χ. η επιλογή Eπιστολών του Κικέρωνος (M. Tulii Ciceronis Epistolarum selectarum libri quatuor, Τρεβίζο 1719· Πέζαρου 230), που φέρει στη σελίδα τίτλου κτητορικό σημείωμα των γιων του Ιωάννη Πέζαρου (Οἰκονομιδῶν) (εικ. 17). Η πλειοψηφία των υπόλοιπων τίτλων τυπώθηκαν σε σύγχρονες ευρωπαϊκές γλώσσες, κυρίως στα Γερμανικά, Ιταλικά, Γαλλικά, και περιλαμβάνουν, ως επί το πλείστον, έργα λογοτεχνικά, λεξικά, καταλόγους αρχαιοτήτων καθώς επίσης ορισμένα εγχειρίδια με πρακτικό χαρακτήρα, όπως το La scrittura doppia, που συντάχθηκε για λογιστικούς σκοπούς και χρησίμευε στους εμπόρους (Βενετία 1803· Πέζαρου 112, εικ. 18).[11]
Εικ. 17: Ιστορικό & Παλαιογραφικό Αρχείο ΜΙΕΤ, Συλλογή Πέζαρου, αρ. 230
Εικ. 18: Ιστορικό & Παλαιογραφικό Αρχείο ΜΙΕΤ, Συλλογή Πέζαρου, αρ. 112
Η Συλλογή Παλαιτύπων και Σπανίων Εκδόσεων του Ιωάννη Πέζαρου στο Ιστορικό και Παλαιογραφικό Αρχείο (ΙΠΑ) του ΜΙΕΤ εκπροσωπείται από ποικιλία θεμάτων και γλωσσών. Κυριαρχούν τα θεολογικά κείμενα, επαυξημένα με κοσμικά έργα, κυρίως επιστημονικές και γλωσσικές πραγματείες. Ας τονιστεί εδώ ότι ο Ιωάννης Πέζαρος υπήρξε κληρικός της Ορθοδόξου Εκκλησίας ο οποίος συγχρόνως φάνηκε δεκτικός στις νέες ιδέες του Διαφωτισμού και εισήγαγε σύγχρονα κείμενα στη διδασκαλία των φιλοσοφικών και επιστημονικών μαθημάτων που ο ίδιος δίδαξε στο ανώτερο επίπεδο σπουδών στους μαθητές τους στη Θεσσαλία.
Δρ. Βενετία Χατζοπούλου
Φιλόλογος – Παλαιογράφος
Ιστορικό και Παλαιογραφικό Αρχείο του ΜΙΕΤ
Το παρόν, εμπλουτισμένο με νέες εικόνες, αποτελεί απόδοση στα ελληνικά του κειμένου που δημοσιεύθηκε στο Blog του Consortium of European Research Libraries (CERL) στις 21/12/2021: https://cerlblog.wordpress.com/2021/12/10/the-rare-book-collection-of-ioannis-pezaros-at-the-national-bank-of-greece-cultural-foundation-miet/
[1] Μιχάλης Λαφαζάνης, Ιωάννης Πέζαρος (1749-1806): η εποχή, το έργο, η αλληλογραφία του: η συμβολή της σχολής του Τυρνάβου στον Nεοελληνικό Διαφωτισμό, Τύρναβος 2009.
[2] Βενετία Χατζοπούλου, «Από την Αναγέννηση στον ελληνικό 18ο αιώνα: αστρονομική παράδοση στην αλδινή έκδοση Scriptores astronomici veteres (1499) της συλλογής ΙΠΑ/ΜΙΕΤ», στο: Βέρα Ανδριοπούλου, Κλεοπάτρα Κυρτάτα, Αγγελική Παπαδοπούλου (επιμ.), Ένα βιβλίο, έξι αιώνες ιστορίας. Εκδόσεις από την αυγή της τυπογραφίας στις βιβλιοθήκες της Αθήνας, Πειραιάς 2020, σ. 213-228.
[3] Annaclara Cataldi Palau, «Bartolomeo Zanetti stampatore e copista di manoscritti Greci», στο: Σοφία Πατούρα (επιμ.), Η Ελληνική Γραφή κατά τους 15ο και 16ο αιώνες, [Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών – Ινστιτούτο Βυζαντινών Ερευνών, Διεθνή Συμπόσια 7], Αθήνα 2000, σ. 83-144.
[4] Βασίλειος Μακρίδης, «Ἀπόκρισις Ὀρθοδόξου τινός πρός τινα ἀδελφόν ὀρθόδοξον περί τῆς τῶν Κατολίκων δυναστείας […] (Χάλλη 1775): Ἔργο τοῦ Νικηφόρου Θεοτόκη ἢ τοῦ Εὐγενίου Βούλγαρη; Στοιχεῖα, ἑρμηνεῖες καί ὑποθέσεις», στο: Χαρίτων Καρανάσιος (επιμ.), Εὐγένιος Βούλγαρης. Ὁ homo universalis τοῦ Νέου Ἑλληνισμοῦ. 300 χρόνια ἀπό τή γέννησή του (1716-2016), Αθήνα 2018, σ. 463-522.
[5] Ηλίας Τεμπέλης, «Τά ἀπάνθρωπα ξυλίσματα καί ὑβρίσματα: Θωμάς Μανδακάσης, ο πρώτος παιδαγωγός του Νεοελληνικού Διαφωτισμού», Ξενοφών 3 (Οκτ. 2018), σ. 100-112.
[6] Πασχάλης Κιτρομηλίδης, Νεοελληνικός Διαφωτισμός. Οἱ πολιτικές καί κοινωνικές ἰδέες, [ΜΙΕΤ], Αθήνα 1995 [32000], σ. 66-70.
[7] Patrick Gordon, Geography anatomized, Λονδίνο 1693.
[8] Αλεξάνδρα Σφοίνη, Ξένοι συγγραφείς μεταφρασμένοι ελληνικά (1700-1832). Ιστορική προσέγγιση του ελληνικού μεταφραστικού φαινομένου, Αθήνα 2019, σ. 209· Stratos Myrogiannis, The Emergence of a Greek Identity (1700-1821), Newcastle 2012, σ. 86.
[9] Βάσω Σειρηνίδου, Το Εργαστήριο του Λογίου. Αναγνώσεις, λόγια παραγωγή και επικοινωνία στην εποχή του Διαφωτισμού μέσα από την ιστορία της βιβλιοθήκης του Δημητρίου Ν. Δάρβαρη (1757-1823), Αθήνα 2013.
[10] Σοφία Παπαϊωάννου, «Το ‘Ελληνικό Σχέδιο’ της Αικατερίνης Β΄ και οι μεταφράσεις του Βιργιλίου από τον Ευγένιο Βούλγαρι», στο: Ελένη Αγγελομάτη-Τσουγκαράκη (επιμ.), Εὐγένιος Βούλγαρης ‘ὁ ὕπατος τῶν φιλοσόφων τοῦ Νέου Ἑλληνισμοῦ’. Τρεῖς αἰῶνες ἀπό τή γέννησή του, Κέρκυρα 2018, σ. 213-234· η ίδια, «Eugenios Voulgaris’ translation of the Georgics: an introduction to the first modern Greek translation of Vergil», Vergilius 54 (2009), σ. 97-123.
[11] Σφοίνη, ό.π., σ. 233.