Η συμβολή των εγγράφων του Αρχείου της Ι. Μ. Ευαγγελισμού Σκιάθου στον ιστορικό υπομνηματισμό των παπαδιαμαντικών διηγημάτων*

Στη φιλμοθήκη του Ιστορικού και Παλαιογραφικού Αρχείου του ΜΙΕΤ περιλαμβάνονται μικροφωτογραφήσεις εγγράφων του Αρχείου της Ιεράς Μονής Ευαγγελισμού Σκιάθου. Η φωτογράφηση έγινε το 1980, όπως πληροφορούμαστε από το β´ τεύχος του Δελτίου του ΙΠΑ.[1]

 

 

 

Ένας συνοπτικός κατάλογος των εγγράφων του Αρχείου έχει δημοσιευτεί από τον μητροπολίτη πρώην Ηλείας Αντώνιο Πολίτη στο τρίτο μέρος της εργασίας του «Κατάλογος χειρογράφων και εντύπων της εν Σκιάθω Ι. Μονής Ευαγγελισμού της Θεοτόκου». [2] Ο π. Αντώνιος καταγράφει τα έγγραφα σε 23 λήμματα και δηλώνει ότι τα είχε ταξινομήσει ο ίδιος, όταν επισκέφθηκε τη Σκιάθο το 1916. Το πρώτο λήμμα αφορά δύο πατριαρχικά σιγίλλια, το δεύτερο δέκα τουρκικά φιρμάνια και τα λήμματα 3–8 είναι μεμονωμένα σημαντικά έγγραφα·[3] ακολουθούν έξι «τεύχη» (λήμματα 9–14) που χαρακτηρίζονται ως «τεύχη Α´–ΣΤ´ επιστολών»[4] και, τέλος, εννιά «τεύχη» (λήμματα 15–23) με άλλα λυτά έγγραφα (αφιερωτήρια, διαθήκες, προικοσύμφωνα, πωλητήρια, κτηματικούς καταλόγους, συμφωνητικά, ομολογίες δανείων, εξοφλητικές αποδείξεις κλπ.).

 

 

 

 

Τα λήμματα 9–23 του καταλόγου αντιστοιχούν στους φακέλους 9–23 των μικροταινιών του ΙΠΑ.[5] Διατηρείται γενικά η ταξινόμηση του π. Αντωνίου, αν και σποραδικά διαπιστώνονται μετακινήσεις, απώλειες και προσθήκες εγγράφων. Σε κάθε φάκελο προηγείται η φωτογραφία του ιδιόχειρου σημειώματος του π. Αντωνίου με τη συνοπτική περιγραφή των περιεχομένων του κάθε «τεύχους»/φακέλου.

Ορισμένα έγγραφα του αρχείου, τα επισημότερα ιδίως, είχαν δημοσιευτεί παλαιότερα από μελετητές που επισκέφθηκαν το μοναστήρι, όπως ο Τρύφων Ευαγγελίδης[6] και ο Ι. Ν. Φραγκούλας.[7] Μετά τη φωτογράφηση, φωτοαντίγραφα δόθηκαν από το ΙΠΑ στον μακαριστό πρωτοπρεσβύτερο π. Κωνσταντίνο Καλλιανό (†29.4.2024), που ήδη από τη δεκαετία του 1980 είχε αρχίσει να τα δημοσιεύει και να τα σχολιάζει σε πολυάριθμα σημειώματα και μελετήματα. Έγγραφα της συλλογής έχουν δημοσιεύσει και άλλοι ερευνητές, όπως ο εκδότης του Θεσσαλικού Ημερολογίου Κώστας Σπανός και άλλοι συνεργάτες του ίδιου περιοδικού, καθώς και ο πρεσβύτερος Χρίστος Γ. Χαχαμίδης, που τα χρησιμοποίησε στη διδακτορική διατριβή του.[8]

 

 

 

 

Εικάζω ότι το μεγαλύτερο μέρος των εγγράφων του Αρχείου έχει δημοσιευτεί, δεν έχω όμως ξεκάθαρη εικόνα, καθώς τα δημοσιεύματα, ιδίως εκείνα του π. Κ. Καλλιανού, είναι διάσπαρτα σε πολλά, συχνά δυσεύρετα, έντυπα. Η σύνταξη ενός αναλυτικού καταλόγου, με βιβλιογραφικές πληροφορίες για τις υπάρχουσες δημοσιεύσεις, θα διευκόλυνε τη συνολική αποτίμηση και την περαιτέρω έρευνα.

Η δική μου έρευνα βρίσκεται ακόμη σε αρχικό στάδιο, και δεν έχω καταφέρει να διαβάσω και να ταυτίσω όλα τα έγγραφα. Το παλαιότερο —το μοναδικό του 17ου αιώνα— είναι του 1691 και το νεότερο του 1872. Παραλείποντας κάποια αχρονολόγητα ή δυσανάγνωστα, απαριθμώ χοντρικά: 125 τουλάχιστον έγγραφα του 18ου αιώνα (τα 110 από το δεύτερο ήμισυ), 192 έγγραφα των δύο πρώτων δεκαετιών του 19ου, 95 έγγραφα των ετών 1821–1850 και 11 έγγραφα της περιόδου 1851–1872. Δεδομένου ότι τα σκιαθίτικα έγγραφα των συλλογών της Εθνικής Βιβλιοθήκης και των ΓΑΚ είναι, στη συντριπτική πλειοψηφία τους, έγγραφα των χρόνων του Αγώνα ή μεταγενέστερα, η συλλογή του ΙΠΑ είναι ενδεχομένως η σημαντικότερη προσιτή πηγή για τη μελέτη της σκιαθίτικης κοινωνίας κατά τους προεπαναστατικούς χρόνους.

 

 

 

 

Η Μονή οικοδομήθηκε κατά τα έτη 1794–1806, αλλά στο αρχείο της υπάρχουν και προγενέστερα έγγραφα, που σχετίζονται με την ιστορία ορισμένων ιδιοκτησιών μέχρι να καταλήξουν στο κτηματολόγιο του Κοινοβίου. Αρκετά έγγραφα αφορούν τις περιουσίες παλαιότερων ιδιορρύθμων μονυδρίων, που είτε διαλύθηκαν είτε προσαρτήθηκαν ως μετόχια (της Ευαγγελίστριας στο Καλάμι, του Αϊ-Γιάννη του «Κρυφού», της Παναγίας της Κεχριάς κ.ά.), και μας πληροφορούν για την ιστορική διαδρομή, τους μοναστές και τους αφιερωτές των μικρών αυτών μοναστηριών.

Στα χρόνια του Παπαδιαμάντη, ιερείς και προσκυνητές επισκέπτονταν κατά τις εορτές τα σωζόμενα καθολικά των διαλυμένων μονυδρίων για να τα λειτουργήσουν. Εκδρομές και πανηγύρεις τέτοιας λογής αφθονούν στα παπαδιαμαντικά διηγήματα. Οι περιγραφές των εξοχικών ναΐσκων και του περιβάλλοντος χώρου και οι ιστορικές μνήμες βαραίνουν συχνά περισσότερο από τα μικρά επεισόδια της αφήγησης.

Μεταξύ των αφιερωτών συναντούμε στα έγγραφα κάποιες εξέχουσες προσωπικότητες της τοπικής κοινωνίας κατά τον 18ο αιώνα και κατά το πρώτο μισό του 19ου. Αναφέρω ενδεικτικά ορισμένα πρόσωπα τριών οικογενειών:

α) Ο Χατζη-Σταμάτης Ιωάννου,[9] ο γιός του Γεώργιος Χατζησταματίου, μετέπειτα ιερομόναχος Γρηγόριος (ηγούμενος του Κοινοβίου κατά τα έτη 1809–1815), και ο Νικολάκης, το υποβολιμαίο τέκνο που ανάθρεψε ο Χατζη-Σταμάτης.[10]

Το όνομα του Χατζη-Σταμάτη εμφανίζεται σε περισσότερα από 60 έγγραφα, που μαρτυρούν τη σταδιακή συσσώρευση μεγάλης ακίνητης περιουσίας. Σώζονται επίσης τα αφιερωτήρια του ιερομονάχου Γρηγορίου, αλληλογραφία του τελευταίου ως ηγουμένου της μονής, καθώς και ορισμένα έγγραφα που αναφέρονται στην πλεκτάνη της στείρας μητριάς του Γρηγορίου, η οποία παρουσίασε στον Χατζη-Σταμάτη ως δικό τους τέκνο ένα παιδί του αδελφού της με στόχο το σφετερισμό της κληρονομιάς. Στην πλεκτάνη αυτή, που αποτέλεσε το θέμα του παπαδιαμαντικού διηγήματος «Το Χατζόπουλο», έχει αναφερθεί διεξοδικά ο π. Κ. Καλλιανός.[11]

 

 

 

 

β) Ο κυρ Δημητράκης Οικονόμου, μετέπειτα γερο-Δαβίδ, και οι γιοι του Επιφάνιος Δημητριάδης (ο επονομαζόμενος Λογιώτατος) και ιερομόναχος Αλύπιος (ηγούμενος του Κοινοβίου κατά τα έτη 1822–1829).

Ο κυρ Δημητράκης υπογράφει σε πολλά έγγραφα ως γραφεύς, μάρτυς, επίτροπος του Αγίου Σκιάθου. Συναντούμε επίσης το κατάστιχο των κτημάτων του, δύο παραλλαγές της διαθήκης του, ορισμένα έγγραφα του 1809 που σχετίζονται με το αίτημά του να μετατρέψει σε σχολείο το μοναστηράκι του Αϊ-Γιάννη του «Κρυφού», καθώς και αλληλογραφία του ηγουμένου Αλυπίου.

Ο κυρ Δημητράκης, οι γιοι του και ο εγγονός του, ο γέρων Διονύσιος (τον οποίο νεκρολόγησε ο Παπαδιαμάντης), εμφανίζονται στο διήγημα «Τα μαύρα κούτσουρα», στο οποίο πρωταγωνιστεί ο Αλύπιος, στα νιάτα του, ως λαϊκός ονομαζόμενος Αγάλλος.[12] Εγγόνια και δισέγγονα του κυρ Δημητράκη εμφανίζονται, και κάποτε πρωταγωνιστούν, σε πολλά άλλα διηγήματα.

 

 

 

 

γ) Ο Λογοθέτης Φραγκούλης και οι γιοι του Αλέξανδρος και Γεώργιος.

Ο Λογοθέτης Φραγκούλης υπογράφει σε αρκετά έγγραφα των ετών 1741–1775. Το 1796 «ο Αλεξανδράκης και ο Γεώργιος υιοί του μακαρίτου Λογοθέτου Φραγκούλη» αφιερώνουν «στο νεωστί κτισθέν μοναστήριον εις τους Αγαλλιανούς […] το μερίδιον της νήσου Τσουγκριά οπού έχουν από πατρικήν και προγονικήν κληρονομίαν».[13]

Ο Αλέξανδρος Λογοθέτου (†1826), που υπογράφει και ως επίτροπος της Σκιάθου, ήταν προπάππος του Παπαδιαμάντη, που τον μνημονεύει στα διηγήματα «Τα μαύρα κούτσουρα» και «Ο γάμος του Καραχμέτη». Η θυγατέρα του Σοφούλα (1798–1881), η «γηραιά μάμμη» του Παπαδιαμάντη, «η ευγενεστέρα, η χρηστοτέρα γυνή του τόπου, η πρώτη οικοκυρά του χωρίου», αρχόντισσα με πολυάριθμα βαφτιστήρια και σύζυγος του προεστού Αλέξανδρου Κων. Μωραΐτου, πρωταγωνιστεί στα διηγήματα «Η τελευταία βαπτιστική» και «Θάνατος κόρης». [14]

Εκτός από τους εγγράμματους προύχοντες, συναντούμε στα έγγραφα και αγράμματους Σκιαθίτες. Γεωργοί, βοσκοί, ναύτες, μάστορες και νοικοκυρές δανείζονται, συνάπτουν συμφωνίες, ανταλλάσσουν, πωλούν, ενοικιάζουν, αφιερώνουν κτλ., σφραγίζοντας συνήθως με το δάκτυλο το χαρτί: «Γεώργιος Μουτζούρης και γυνή μου Κυρατζού βεβαιώνομεν τ᾽ άνωθεν και βάλλομεν και τον δάκτυλόν μας».

 

 

 

 

Πριν από την Επανάσταση οι παλαιοί κάτοικοι της Σκιάθου κατοικούσαν κυρίως στο βορεινό Κάστρο και είχαν κτήματα στα περίχωρά του, ενώ οι έποικοι από τη Λίμνη Ευβοίας έκτισαν γύρω στα 1790 ξεχωριστό οικισμό, εντός των ορίων της σημερινής πόλης.[15] Από το 1829 οι κάτοικοι εγκαταλείπουν το Κάστρο και μέσω επιγαμιών συγχωνεύονται σταδιακά με τους Λιμνιούς της Επάνω Ενορίας, καθώς και με τις οικογένειες που εγκαταστάθηκαν στο νησί, κυρίως κατά τα χρόνια του Αγώνα, από το Πήλιο, τη Χαλκιδική, τον Όλυμπο, την Εύβοια, τα Ψαρά και άλλα μέρη.

Ο Παπαδιαμάντης καταγόταν, απ’ όλες τις πλευρές, από παλιές καστρινές οικογένειες.

 

 

 

 

Πολλοί συγγενείς του, αν και διέμεναν πλέον στην πολίχνη, είχαν κτήματα στο βορεινό τμήμα του νησιού (όπως η θεια-Μαχώ το Φαλκάκι, στο διήγημα «Τα κρούσματα», που ανεβαίνει στον ελαιώνα της και διανυκτερεύει στο παλιό σπιτάκι της στο Κάστρο) και είχαν σχέσεις κολιγιάς και κουμπαριάς με «ξωμερίτες», γεωργούς και βοσκούς, επίσης απογόνους των παλαιών κατοίκων (όπως η θεια-Αρετώ Πατσοστάθη, ηρωίδα των διηγημάτων «Η Γλυκοφιλούσα» και «Η στοιχειωμένη καμάρα», ή η γραία τσομπάνισσα η Τσολοβίκαινα, η «συντέκνισσα» της παπαδιάς, «από εκείνας τας αρχαϊκάς — τις πρωτινές ή παλαιϊνές, καθώς τας έλεγαν»). Από τα έγγραφα του Αρχείου αντλούμε πληροφορίες για τα ονόματα, τις γενεαλογίες, τις ιδιοκτησίες, τις δραστηριότητες, τα ήθη των «πρωτινών» ανθρώπων του νησιού. Η μελέτη τους μπορεί να μας προφυλάξει από παρερμηνείες όσων διαδραματίζονται στα παπαδιαμαντικά διηγήματα, όπως δείχνει το παρακάτω παράδειγμα.

 

 

 

 

Στο διήγημα «Η Γλυκοφιλούσα», η θεια-Αρετώ, μετά το θάνατο της θυγατέρας της, που πέθανε λεχώνα, μαζί με το μωρό, μεταποιεί τη μεταξωτή χρυσοκέντητη νυφιάτικη στολή της νεκρής σε άμφια για τον ιερέα που επισκέπτεται και λειτουργεί το εκκλησάκι της Παναγίας στη βορεινή ακτή. Ο μελετητής Guy (Michel) Saunier είχε σχολιάσει ως εξής το επεισόδιο: «Η Αρετώ φέρνει στο ναό τα στέφανα του γάμου και τα βαπτιστικά του νεκρού μωρού, και κυρίως φτιάχνει με το νυφικό της νεκρής κόρης της άμφια για τον παπα-Μπεφάνη […] Η πράξη της Αρετώς έχει ως αποτέλεσμα συμβολική θηλυκοποίηση του παπά, και οι δυο λέξεις που διαλέγει ο αφηγητής για να κατονομάσει τον παπά και την άγια τράπεζα “ο θύτης” […] και “ενώπιον του ιερού θυσιαστηρίου” […] υπονοούν τη θανάτωση, ώστε στο πρόσωπο του παπά διαγράφεται αμυδρά και τρίτη θηλυκή μορφή, επίσης άγια, επίσης φόνισσα». [16]

 

 

 

 

Ο πατέρας μου είχε γράψει ένα σημείωμα στο οποίο απέρριπτε την σημασία που δίνει στη λέξη «θύτης» ο Γάλλος μελετητής[17] και έστειλε ένα ανάτυπο στον π. Κ. Καλλιανό. Παραθέτω απόσπασμα από την απάντηση του ιερέα:

 

«Στάθηκα, λοιπόν, στο ανάτυπό σας με τον τίτλο “θύτης” που ο μελετητής Μ. Σωνιέ σκανταλίστηκε, όπως αναφέρετε, όταν είδε αυτή τη λέξη στον Παπαδιαμάντη. Όπως τον “πείραξε” και η “αναλλαή” του παπα-Μπεφάνη (έτσι λέγανε οι παλιοί τα ιερατικά άμφια, τα καμωμένα από στολή νυφιάτικη). Όμως ο Παπαδιαμάντης δεν ψεύδεται, αλλά αντιγράφει την παράδοση, λέει πράγματα που τα πιστοποιούν παλιές σκιαθίτικες πηγές. Αντιγράφω από δύο σκιαθίτικες διαθήκες (τα έγγραφα βρίσκονται στο Αρχείο της Ευαγγελίστριας): 1) Διαθήκη Ουρανίτσας θυγατέρας του Διαμαντή ρεΐζη (8 Δεκεμβρίου 1728) “το χρυσοζούναρόν μου να γένη τρία πετραχήλια, το ένα εις τον Άγιον Ιωάννην οπού εκτίσαμεν, το έτερον της Παναγίας Εγγινίστρας και το άλλο στον Χριστόν” 2) Διαθήκη Κυρατζούλας συζύγου Ιω. Μπονάκη (28 Ιουλίου 1808) “το δε χαρένιον φουστάνι μου το αφήνω του εξαδέλφου μου Αναγνώστη αν γένη παπάς”.

Το ερώτημά μου είναι το εξής: πώς μπορείς να καταλάβεις κάποιον, αν δεν έχεις ούτε κατ᾽ ελάχιστον προσεγγίσει τον τόπο, την ιστορία, το πιστεύω του και άλλα ακόμη;»

 

 

 

 

Τα ταπεινά «σπαράγματα» του Αρχείου —που μιλούν για ψυχομοίρια και αφιερώματα, συμφωνητικά κατασκευής νερόμυλων, πωλήσεις καρουτών και ανταλλαγές χωραφιών, κολιγιές με τσοπάνους από το Ξηροχώρι και μεταφορές αιγοπροβάτων στην αντικρινή Εύβοια, δάνεια «σίγουρα της στεργιάς» και «περίκουλα της θαλάσσης», ζητείες μοναχών, αποστολές μοσχάτου οίνου με σκιαθίτικα ιστιοφόρα στο Άγιον Όρος και στους Άγιους Τόπους, ναυάγια και καταποντισμένα βαρέλια και άλλα τέτοιας λογής— μας βοηθούν να προσεγγίσουμε «τον τόπο, την ιστορία και το πιστεύω του» και συνεπώς να κατανοήσουμε καλύτερα το παπαδιαμαντικό έργο, ένα έργο που εδράζεται στο πραγματικό. «Κανένα σενάριο, καμιά πλοκή, κανενός είδους τέντωμα της φαντασίας δεν μπορεί να υποκαταστήσει την ιερή μελωδία της πραγματικότητας».[18]

 

 

 

 

Λαμπρινή Τριανταφυλλοπούλου, φιλόλογος

 

 

*Το κείμενο αποτελεί επεξεργασμένη μορφή της παρουσίασης της κ. Λαμπρινής Τριανταφυλλοπούλου στο «Ετήσιο Ερευνητικό Εργαστήριο του ΙΠΑ/ΜΙΕΤ – ‘Λίνος Πολίτης’» με Θέμα: “Η συμβολή του ΙΠΑ/ΜΙΕΤ στην επιστημονική έρευνα”, που πραγματοποιήθηκε στο ΙΠΑ/ΜΙΕΤ την Πέμπτη 13 Ιουνίου 2024.

 

 

 

[1] Βλ. Μικροφωτογραφήσεις χειρογράφων και αρχείων Β´, 1978–1980, Αθήνα 1981, σ. 20.

[2] Βλ. Θεολογία ΛΓ´, τχ. Δ´ (1962), σ. 517–519. (Το πρώτο μέρος της εργασίας περιλαμβάνει τα χειρόγραφα της Μονής και το δεύτερο τα έντυπα της βιβλιοθήκης.)

[3] Στις φωτογραφίες του ΙΠΑ τα έγγραφα των λημμάτων 1 και 3–8 χαρακτηρίζονται ως «έγγραφα εκτός φακέλων». Τα έγγραφα του λήμματος 2 δεν τα έχω εντοπίσει στις φωτογραφίες.

[4] Διαπίστωσα ότι στα τεύχη των επιστολών έχουν τοποθετηθεί και έγγραφα διαφορετικής κατηγορίας.

[5] Βλ. Μικροφωτογραφήσεις χειρογράφων [σημ. 1], σ. 36.

[6] Στο βιβλίο του Η νήσος Σκίαθος και αι περί αυτήν νησίδες. Μελέτη τοπογραφικο-ιστορική μετά χάρτου της νήσου και εικόνων, Αθήνα 1913.

[7] Στη διδακτορική διατριβή του Τα χριστιανικά μνημεία της νήσου Σκιάθου (1955) και σε άλλα μελετήματα που συμπεριέλαβε στα τετράτομα Σκιαθίτικα (Αθήνα 1978–1986).

[8] Χ. Γ. Χαχαμίδης, «Συμβολή στην εκκλησιαστική και πνευματική ιστορία των Βορείων Σποράδων (16ος–19ος αιώνας)», διδ. διατρ., Α.Π.Θ., Τμήμα Ποιμαντικής και Κοινωνικής Θεολογίας, Θεσσαλονίκη 2008.

[9] Οι περισσότεροι μελετητές τον ονομάζουν εσφαλμένα «Ιωάννη Χατζησταμάτη».

[10] Ο Νικολάκης Χατζησταματίου, μακρινός εξ αίματος συγγενής του Παπαδιαμάντη, εγκαταστάθηκε στη Σκόπελο και υπήρξε ο «γενάρχης» της σκοπελίτικης οικογένειας των Νικολαΐδηδων.

[11] Βλ. π. Κ. Καλλιανός, «Το διήγημα του Αλ. Παπαδιαμάντη “Το Χατζόπουλον”, το ιστορικό του περίγραμμα και η Μονή του Ευαγγελισμού στη Σκιάθο», Θεσσαλικό Ημερολόγιο 42 (2002), σ. 363–376.

[12] Στο διήγημα διαπιστώνονται αρκετές ανακρίβειες και αποκλίσεις από τα ιστορικά συμβάντα.

[13] Στο νησάκι αυτό, κατά την επιδημία χολέρας του 1865, είχε συσταθεί λοιμοκαθαρτήριο. Εκεί διαδραματίζεται μεγάλο μέρος της παπαδιαμαντικής νουβέλας «Βαρδιάνος στα σπόρκα».

[14] Βλ. Ι. Ν. Φραγκούλας, Ανερεύνητες πτυχές της ζωής του Αλεξ. Παπαδιαμάντη, 2η έκδ. συμπληρωμένη, Αθήνα 2002, σ. 39–46.

[15] Βλ. Ν. Κ. Μπελλάρας, Το Ελύμνιον, 2η έκδ., Αθήνα 1969, σ. 129–135.

[16] Guy (Michel) Saunier, «Ανορθόδοξα παπαδιαμαντικά», Ελληνικά 50, τχ. 2 (2000), σ. 314.

[17] Ν. Δ. Τριανταφυλλόπουλος, «Θύτης (Παπαδιαμάντης 3.79.16)», Η Μελέτη, περ. Β΄, τ. Γ΄ (2006), σ. 239–248.

[18] Χ. Βακαλόπουλος, «Η ιερή μελωδία της πραγματικότητας», Αντί, τχ. 463 [Αφιέρωμα στον Παπαδιαμάντη] (5.4.1991), σ. 54.