Ηλίας Μηνιάτης, «Διδαχαὶ εἰς τὴν Ἁγίαν καὶ Μεγάλην Τεσσαρακοστήν»: η πρώτη έκδοση Βενετίας (1716) στη Συλλογή Παπακώστα ΙΠΑ / ΜΙΕΤ

Ο Ηλίας Μηνιάτης (1669–1714) γεννήθηκε στην Κεφαλλονιά και μαθήτευσε στη Φλαγγίνειο Σχολή Βενετίας, όπου και δίδαξε ο ίδιος αργότερα. Υπήρξε διάκονος και ιεροκήρυκας στο ναό του Αγ. Γεωργίου, ενώ, στη διάρκεια του σύντομου βίου του, ταξίδεψε, δίδαξε και κήρυξε επίσης στην Κεφαλλονιά, την Κέρκυρα, τη Μ. Εκκλησία Κωνσταντινουπόλεως, το Ναύπλιο. Χειροτονήθηκε επίσκοπος Κερνίκης και Καλαβρύτων το 1710 και λίγα μόλις χρόνια μετά, το 1714, πέθανε σε ηλικία 45 ετών.

 

 

 

 

Πολύγλωσσος, πολυμαθής, επιδέξιος διπλωμάτης, κατόρθωσε να εξασφαλίσει την προστασία των Ενετών κυριάρχων, διατηρώντας παράλληλα την πίστη του στην Ορθοδοξία και την εύνοια του Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως. Ο κηρυκτικός του λόγος υπήρξε καθοριστικός για την ομιλητική παράδοση της εποχής του και λειτούργησε ως πρότυπο για κατοπινούς συγγραφείς και ιεροκήρυκες (Σ. Μήλιας, Β. Δαμοδός, Γ. Σουγδουρής κ.ά.). Ο ίδιος δέχθηκε επιρροές ως προς τη δομή του ρητορικού του λόγου από δυτικά (ιταλικά και γαλλικά) ομιλητικά πρότυπα, καθώς και από το έργο του κρητικού Φραγκίσκου Σκούφου.[1] Για τη ρητορική του δεινότητα ο Καισάριος Δαπόντες τον χαρακτήρισε «νέο Χρυσόστομο».[2]

 

Τα κηρύγματα του Ηλία Μηνιάτη συντάχθηκαν σε απλή δημώδη γλώσσα, αλλά κανένα από αυτά δεν δημοσιεύτηκε έως το θάνατό του. Ο πατέρας του, πρωτοπαπάς Φραγκίσκος, ανέλαβε να συγκεντρώσει και να επιμεληθεί τα κατάλοιπα του γιου του («ὅλα ὅσα εὗρον») και δύο μόλις χρόνια μετά την εκδημία του, το 1716, πέτυχε να δημοσιευτεί από το τυπογραφείο του Αντόνιο Βόρτολι στη Βενετία η πρώτη πολυσέλιδη (440 σελ.) έκδοση των ομιλιών του Ηλία Μηνιάτη, υπό τον τίτλο Διδαχαὶ εἰς τὴν Ἁγίαν καὶ Μεγάλην Τεσσαρακοστὴν καὶ εἰς ἄλλας ἐπισήμους ἑορτάς, μετὰ καί τινων πανηγυρικῶν λόγων.

 

 

 

 

Το βιβλίο αυτό εκδόθηκε με έξοδα και φροντίδα του πατέρα για «παρηγορίαν» του («διὰ τὸν ἄωρον θάνατον καὶ στέρησιν τοῦ ἀγαπητοῦ μου υἱοῦ Ἠλιοῦ»), απέβλεπε στην «κοινὴν ψυχοσωτήριον ὠφέλειαν πᾶσι τοῖς ἐντευξομένοις Ὀρθοδόξοις ἀγαπητοῖς ἀδελφοῖς καὶ πατράσιν» και αφιερωνόταν στην περιπόθητο πατρίδα που γέννησε και ανέθρεψε τον ίδιο, αλλά και τον πρόωρα χαμένο γιο.

 

Θεωρείται ότι ο Φραγκίσκος δεν προέβη σε ουσιαστικές παρεμβάσεις στις χειρόγραφες σημειώσεις του γιου του, γι’ αυτό και η πρώτη έκδοση Βενετίας εκλαμβάνεται ως η πλησιέστερη στο αρχικό περιεχόμενο των ομιλιών του Ηλία Μηνιάτη. Αποδίδεται όμως στον παπά Φραγκίσκο το έργο της κατανομής των διδαχών στο βιβλίο σε τέσσερις διαφορετικές «Περιόδους», χωρίς ωστόσο να ακολουθείται η χρονολογική σειρά με την οποία αυτές κηρύχθηκαν από άμβωνος.[3]

 

 

 

 

Τα χειρόγραφα του Μηνιάτη δεν σώζονται, ενώ το πρώτο τυπωμένο βιβλίο των Διδαχών λάνθανε μέχρι τα μέσα περίπου του 20ού αιώνα. Σήμερα καταγράφονται λίγα μόνο αντίτυπα της σπάνιας αυτής έκδοσης (Γεννάδειος Βιβλιοθήκη, Βιβλιοθήκη Σπύρου Λοβέρδου,[4] Ι. Μ. Διονυσίου Αγ. Όρους [δύο αντίτυπα][5]), στα οποία προστίθεται πλέον και το αντίτυπο της Συλλογής Παπακώστα στο Ιστορικό και Παλαιογραφικό Αρχείο του ΜΙΕΤ (αρ. 285).

 

 

 

 

Ακέφαλο (σώζονται μόνο το 5ο και 7ο χωρίς αρίθμηση φύλλο της αρχής του βιβλίου)[6] και κολοβό (έως τη σελ. 438), το αντίτυπο της Συλλογής Παπακώστα δεν διασώζει ούτε την εκτός σειράς ομιλία που περιλαμβάνεται στην έκδοση της Γενναδείου.[7] Περιέχει ωστόσο το πλήρες, σχεδόν, κείμενο των Διδαχών (εξέπεσαν οι σελ. 23–24, 107–110, 439-440), μεταξύ των οποίων και τρεις ομιλίες αφιερωμένες στην Ε΄ Κυριακή των Νηστειών της Μεγάλης Τεσσαρακοστής: «Περὶ μετανοίας» (σελ. 59), «Περὶ τοῦ ζητεῖν τὰ πρέποντα» (σελ. 167) και «Περὶ παραδείσου» (σελ. 250).

 

 

 

 

Οι Διδαχές μεταφράστηκαν σε άλλες γλώσσες (ρουμανικά, τουρκικά, ρωσικά, βουλγαρικά), ενώ το ελληνικό κείμενο γνώρισε πολλές επανεκδόσεις. Μεταξύ αυτών μνημονεύουμε εδώ μόνο εκείνη του 1849 από τον αρχιμανδρίτη Άνθιμο Μαζαράκη, η οποία όχι μόνο ανατυπώθηκε συστηματικά, αλλά επέφερε και τις περισσότερες αλλαγές στο έργο του Μηνιάτη, όπως αυτό πρωτοπαρουσιάστηκε το 1716. Οι παρεμβάσεις Μαζαράκη συνίστανται αφενός στην υιοθέτηση λογιότερης γλώσσας και αφετέρου στην απάλειψη/διόρθωση τμημάτων του κειμένου.[8] Αντίτυπο της έκδοσης Μαζαράκη εντοπίζεται στη Συλλογή Παπακώστα (αρ. 210) [ΙΠΑ / ΜΙΕΤ] (βλ. παρακάτω εικ.).

 

 

 

 

Οι Διδαχές του Ηλία Μηνιάτη μαρτυρούν την έμφυτη ρητορική του δεινότητα και συνάμα την ευρεία θεολογική και κοσμική του παιδεία, η οποία αναδεικνύεται από τις αναφορές που ανιχνεύονται στις ομιλίες του (βιβλικά και πατερικά χωρία, παραδείγματα από την αρχαία και βυζαντινή ιστορία). Στον βραχύ βίο του ο κηρυκτικός του λόγος γνώρισε ευρεία αποδοχή από τους συγχρόνους του και εδραίωσε νωρίς τη φήμη του ως σπουδαίου ιεροκήρυκα.

 

Δείγματα της γλώσσας και του ρητορικού ύφους του Μηνιάτη από τη Διδαχή στην Ε΄ Κυριακή των Νηστειών, έκδ. 1716 (σελ. 70, 71):

 

 

α) Ἐγὼ λογιάζω πῶς ὁ σημερινὸς λόγος νὰ σᾶς φαίνεται πολλὰ σκληρός·

κοντάρι ὀξὺ ὁποῦ σᾶς λαβώνει τὴν καρδίαν. Μὰ τί νὰ κάμωμεν;

Ὅταν εἶναι σεσηπωμένη ἡ πληγὴ δὲν χρειάζονται μαλακτικὰ ἐλαφρά,

χρειάζεται φωτιὰ καὶ σίδηρος.

 

 

β) Θέλεις ἀληθινὰ Χριστιανὲ νὰ μετανοήσῃς καὶ νὰ σωθῇς;

ἰδού ὁ καιρός, ἰδοὺ ὁ τρόπος. Ὁ καιρὸς τῶρα ὁποῦ ἀναβαίνομεν εἰς Ἱεροσόλυμα,

τῶρα ὁποῦ ἔφθασαν αἱ ἅγιαι ἡμέραι, τῶρα ὁποῦ ἐσίμωσαν τὰ ἅγια πάθη:

καιρὸς εὐπρόσδεκτος, καιρὸς μετανοίας.

 

 

Δύο λόγια για τον Άγγελο Παπακώστα (1903–1981): Φιλόλογος και συγγραφέας από την Αρίστη Ζαγορίου, εργάστηκε στη Μέση Εκπαίδευση και, ως αποσπασμένος εκπαιδευτικός, στα ΓΑΚ, στο Ιστορικό Αρχείο Υπουργείου Εξωτερικών. Υπήρξε συνεργάτης (1941–1945) του Γιάννη Βλαχογιάννη. Το αρχείο του Παπακώστα και πολλά βιβλία του (περ. 16.000 τίτλοι, χρονολογούμενοι από το 1864 έως το 1900) αγοράστηκαν (το 1982) από το Πανεπιστήμιο Κρήτης, στη βιβλιοθήκη του οποίου απόκεινται σήμερα [Πηγή: Αρχείο Άγγελου Παπακώστα]

 

Το Ιστορικό και Παλαιογραφικό Αρχείο του ΜΙΕΤ κατέχει, κατόπιν αγοράς, έντυπο υλικό (βιβλία, εφήμερα) της συλλογής Παπακώστα (περ. 300 τίτλους) που χρονολογείται από τον 18ο έως τον 20ό αιώνα και στο οποίο ανήκουν τα δύο προαναφερθέντα έντυπα των Διδαχών του Μηνιάτη (1716, 1849).

 

 

 

 

 

Βενετία Χατζοπούλου

ΙΠΑ / ΜΙΕΤ

 

 

 

Βιβλιογραφία

 

• Αλέξιος Μάλλιαρης, Οι διαφορές της Ορθόδοξης Εκκλησίας με τη Ρωμαιοκαθολική. Ο θεολόγος και ιεροκήρυκας Ηλίας Μηνιάτης (1669–1714) μεταξύ ελληνικής ανατολής και λατινικής δύσης, Θεσσαλονίκη 2022. Για τις Διδαχές, βλ. σ. 315 κ.ε.

• Ηλίας Μηνιάτης, Διδαχαί και λόγοι (1716), εισαγωγή-επιμέλεια κειμένου-επίμετρο-γλωσσάριο: Τασούλα Μαρκομιχελάκη, Αθήνα 2020. [Πρόκειται για την τελευταία επανέκδοση των Διδαχών (1716), με εκτενή εισαγωγή]

• Gerhard Podskalsky, Η ελληνική θεολογία επί Τουρκοκρατίας, 1453–1821, μτφρ. Γεώργιος Δ. Μεταλληνός, Αθήνα 2005, ²2008, 400–403.

• Γεώργιος Μποροβίλος, «Η ορθόδοξη κηρυκτική γραμματεία κατα τον ΙΗ΄ αι. Οι έντυπες συλλογές», ανέκδ. διδ. διατρ., Τμήμα Ποιμαντικής και Κοινωνικής Θεολογίας, Θεολογική Σχολή ΑΠΘ, 2001, 97–128.

• Κωνσταντίνος Κασίνης, Η ρητορική των Διδαχών του Μηνιάτη, Αθήνα 1999.

• Χρήστος Πατρινέλης, «Ηλίας ο Μηνιάτης», Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαιδεία, τ. 6, 32–37.

 

 

 

[1] Μάλλιαρης, 321–322, όπου η προγενέστερη βιβλιογραφία· Μαρκομιχελάκη, 90–92.

 

[2] Καισάριος Δαπόντες, «Ιστορικός κατάλογος ανδρών επισήμων (1700–1784)», στο Κ. Σάθας, Μεσαιωνική βιβλιοθήκη, τ. Γ΄, Βενετία 1872, 100.

 

[3] Διεξοδικά για την εκδοτική ιστορία των Διδαχών, βλ. Μαρκομιχελάκη, 113–120. Αναλυτική περιγραφή του περιεχομένου της α΄ έκδ. στο Μποροβίλος, 99–114.

 

[4] Φίλιππος Ηλιού / Πόπη Πολέμη, Ελληνική Βιβλιογραφία του 19ου αιώνα. Ηλεκτρονικός Κατάλογος. Ο Μποροβίλος, 99, σημ. 1 αναφέρει και αντίτυπο στο Σινά, από το οποίο προήλθε το εξώφυλλο του ακέφαλου αντιτύπου της Γενναδείου.

 

[5] Αθωνική Ψηφιακή Κιβωτός

 

[6] Ανάστροφα σταχωμένα τα δύο φύλλα: Προηγείται το 7ο φύλλο (πίνακας των διδαχών), ακολουθεί το 5ο φύλλο (προσφώνηση και άδεια εκτύπωσης του έργου στην ιταλική γλώσσα).

 

[7] Πρόκειται για τη διδαχή «Κυριακὴ πρὸ τῆς Χριστοῦ Γεννήσεως», που δεν εμφανίζεται ούτε στον πίνακα περιεχομένων, επειδή βρέθηκε μετά την εκτύπωση του υπόλοιπου βιβλίου. Βλ. Μποροβίλος, 98, σημ. 1 και Μαρκομιχελάκη, 120.

 

[8] Για τις μεταφράσεις του έργου, βλ. Μαρκομιχελάκη, 111–112. Αναλυτικά για την επανέκδοση Μαζαράκη, βλ. Μάλλιαρης, 329–346 και Μαρκομιχελάκη, 126–130.

 

 

 

Σχετικές εκδόσεις:

 

 

Διδαχαί και λόγοι (1716)

Άρτος Ζωής

 

Με την παρούσα έκδοση επιστρέφουμε στο κείμενο του 1716, δηλαδή στην πλησιέστερη προς τα χαμένα αυτόγραφα του συγγραφέα μορφή Διδαχών, απαλλαγμένη από τις επεμβάσεις και αλλοιώσεις των μεταγενέστερων επιμελητών και εκδοτών. Η νέα έκδοση, εκτός από την εκτενή εισαγωγή της φιλολογικής επιμελήτριας Τασούλας Μαρκομιχελάκη και το αναλυτικό Γλωσσάριο, περιέχει και τρεις ακόμη λόγους του Μηνιάτη που δεν είχαν συμπεριληφθεί στην πρώτη έκδοση της Βενετίας.