Μαργαρίται τιτλοφορείται μια ανθολογία ομιλιών του Ιωάννου Χρυσοστόμου που εκδόθηκε για πρώτη φορά σε δημώδη γλώσσα το 1675 στη Βενετία (Legrand, BH XVIIe s., τ. 2, αρ. 530), μαζί με λόγους άλλων Πατέρων της Εκκλησίας (Αναστασίου Σιναΐτου, Συμεών Νέου Θεολόγου κ.ά.) και ορισμένα κεφάλαια από το Γεροντικόν.
Ο όρος Μαργαρίται χρησιμοποιήθηκε για τους χρυσοστομικούς λόγους ήδη στο Βυζάντιο από τον ποιητή Χριστόφορο Μυτιληναίο, αλλά και στη Δύση, από τον 15ο αιώνα, για να προσδιορίσει φιλοσοφικές-θεολογικές συλλογές.[1]
ΙΠΑ/ΜΙΕΤ, Συλλογή Παπακώστα, αρ. 88: «Μαργαρίται», έκδ. 1730
Η πρώτη έντυπη έκδοση του 17ου αιώνα πραγματοποιήθηκε με τη συνδρομή του Αγιορείτη μοναχού Παχωμίου (παρ’ ἐμοῦ, Θεοῦ βοηθείᾳ, εἰς τύπον ἐβάλθησαν), βασίστηκε στις μεταφράσεις του Παρθένιου Πελοποννησίου[2] και άλλων δασκάλων, μεταξύ των οποίων ο λόγιος Κοζανίτης ιερομόναχος Γρηγόριος Κονταρής, μετέπειτα μητροπολίτης Σμύρνης, που δραστηριοποιήθηκε για κάποια χρόνια στη Βενετία.[3]
Αν όλοι οι λόγοι του χρυσορρήμονος Ιωάννου —αναφέρει ο Παχώμιος στην αρχή του βιβλίου— είναι ατόφιο χρυσάφι, όσοι περιλαμβάνονται στην παρούσα έκδοση είναι μαργαρῖται, ὡσὰν ὁποῦ ἐκλέχθησαν οἱ πλέον ἐκλεκτοὶ ἀπὸ ὅλους, ὁποῦ εὑρίσκονται εἰς τὰ συγγράμματά του ὅλα. Όπως οι πραγματευτές, συνεχίζει, αναζητούν σε μια πανήγυρη ἵνα εὕρωσι τὰ πλέον πολύτιμα καὶ ἐξαίρετα πετράδια και πασχίζουν να τα αγοράσουν ὥστε νὰ γενοῦσιν ἀπὸ τοὺς πλέον πλουσίους τοῦ κόσμου πλουσιώτεροι, έτσι και οι ευσεβείς χριστιανοί στην παρούσα ζωή —πανήγυριν την αποκαλεί ο Γρηγόριος ο Θεολόγος—[4] πρέπει νὰ ἐρευνήσωμεν ἀκριβῶς, πρὶν χαλάσῃ, διὰ νὰ εὕρωμεν τὰ πολύτιμα τῶν πραγμάτων καὶ νὰ τὰ ἀγοράσωμεν. Τέτοια πολύτιμα μαργαριτάρια είναι οι λόγοι του Χρυσοστόμου, ἐπειδὴ πολλαπλάσιον τὸ κέρδος θέλουσι προξενήσῃ εἰς ὅλους ἐκείνους, ὁποῦ τοὺς πραγματευθοῦσι.
ΙΠΑ/ΜΙΕΤ, Συλλογή Παπακώστα, αρ. 88: «Μαργαρίται», έκδ. 1730
Σκοπός της έκδοσης των Μαργαριτών, σύμφωνα με τον πρόλογο, ήταν η ανάγνωση των λόγων μέσα στους ναούς τις Κυριακές και τις εορτές του έτους ενώπιον του εκκλησιάσματος, πρακτική που αναδεικνύει μια άλλη πτυχή της χρήσης των δημωδών μεταφράσεων θεολογικών έργων: Πέραν της προφανούς σημασίας τους για την ψυχική ωφέλεια, την πνευματική στήριξη, την εκπαίδευση των ολίγων εγγραμμάτων, οι μεταφρασμένοι στην κοινή ελληνική γλώσσα πατερικοί λόγοι προσφέρονταν στις συνάξεις των χριστιανών στις εκκλησίες ως ψυχωφελές ακρόαμα κατανοητό από τους πολλούς.[5]
ΙΠΑ/ΜΙΕΤ, Συλλογή Παπακώστα, αρ. 88: «Μαργαρίται», έκδ. 1730
Επανεκδόσεις του έργου
Το έργο γνώρισε αρκετές επανεκδόσεις, στοιχείο ενδεικτικό της επιτυχίας του. Μία από αυτές πραγματοποιήθηκε το 1730 στο βενετσιάνικο τυπογραφείο του ηπειρώτη Νικολάου Σάρου. Ο Σάρος τύπωνε ήδη από το 1680 βιβλία, κυρίως θρησκευτικού περιεχομένου, και εγκαινίασε το τυπογραφείο του το 1686. Ωστόσο δέκα χρόνια μετά το θάνατό του (1697) οι κληρονόμοι του, έχοντας επικεντρώσει τη δραστηριότητά τους στο βιβλιεμπόριο με την Ανατολή, παραχώρησαν την τυπογραφική τους επιχείρηση στον Ιταλό εκδότη και τυπογράφο Αντόνιο Βόρτολι (Antonio Bortoli), με την υποχρέωση ο τελευταίος να χρησιμοποιεί το όνομα και το τυπογραφικό σήμα του Σάρου στη σελίδα τίτλου των βιβλίων του έως ότου αποπληρώσει το χρέος του από την αγορά του τυπογραφείου.[6] Η πρακτική αυτή συνεχίστηκε έως το 1778.[7]
ΙΠΑ/ΜΙΕΤ, Συλλογή Παπακώστα, αρ. 88: «Μαργαρίται», έκδ. 1730
Η ανωτέρω έκδοση των Μαργαριτών τυπώθηκε με το όνομα του Σάρου,[8] αποτέλεσε όμως προϊόν της εκδοτικής δραστηριότητας του Βόρτολι, που επιμελήθηκε ο Αθηναίος ιατροφιλόσοφος Αλέξανδρος Καγκελλάριος, ο οποίος διετέλεσε επί μακρόν διορθωτής τυπογραφείων της Βενετίας (Γλυκή, Βόρτολι).[9]
Ένα άγνωστο μέχρι σήμερα αντίτυπο της σπάνιας αυτής έκδοσης περιλαμβάνεται στη Συλλογή Παπακώστα του ΙΠΑ/ΜΙΕΤ (αρ. 88). Ακέφαλο, κολοβό, αλλά και με απώλειες στο κείμενο, το παλαιό αυτό έντυπο έχει ταυτιστεί κατόπιν αντιβολής με την έκδοση του 1730. Διασώζει μόνο τις σελίδες 89–144 και 153–296 του αρχικού εντύπου,[10] σε ένα σώμα από λυτά τεύχη, χωρίς στάχωση και χωρίς καμία ένδειξη της παλαιότερης προέλευσής του.
ΙΠΑ/ΜΙΕΤ, Συλλογή Παπακώστα, αρ. 88: «Μαργαρίται», έκδ. 1730
Εξέπεσαν από το αντίτυπο τόσο η σελίδα τίτλου, όπου μικρή ξυλογραφία με τη μορφή του Χρυσοστόμου, όσο και ο τρίστηλος κατάλογος των εκδόσεων Σάρου και Βόρτολι που υπήρχε τυπωμένος στο τέλος του βιβλίου, αδιάψευστος μάρτυρας της αλληλένδετης πορείας των δύο τυπογραφικών καταστημάτων:
Κατάλογος Βιβλίων τοῦ κυρίου Νικολάου Σάῤῥου ὁποῦ κρατεῖ εἰς τὸ σπῆτι του Ἀντώνιος ὁ Βόρτολις, καὶ ἄλλων ἐκ τῆς Τυπογραφίας του.
Οι βιβλιοπωλικοί κατάλογοι Σάρου/Βόρτολι
Οι βιβλιοπωλικοί κατάλογοι αποτέλεσαν μέρος των μηχανισμών διακίνησης του βιβλίου και βασικό μέσο διαφημιστικής προβολής του στην Ευρώπη ήδη από τον 16ο αιώνα. Όσον αφορά το ελληνικό βιβλίο, τα πρωτεία της έκδοσης τέτοιων καταλόγων τυπωμένων σε ξεχωριστό φυλλάδιο ανήκουν στον Βόρτολι, στην κατοχή του οποίου είχαν περάσει τα βιβλία του Σάρου.[11] Ο Αντόνιο Βόρτολι τύπωσε αυτοτελείς ελληνικούς βιβλιοκαταλόγους το 1712 και 1720. Τον πρώτο από αυτούς βρήκε ανατυπωμένο στη Bibliotheca antiquaria (β΄ έκδ., 1716) του Fabricius και παρουσίασε σε ιδιαίτερη μελέτη του ο Μ. Μανούσακας,[12] ενώ ένα και μοναδικό αντίτυπο του δεύτερου καταλόγου εντόπισε στη Βιβλιοθήκη του Ελληνικού Κολλεγίου του Αγίου Αθανασίου Ρώμης ο Μ. Φώσκολος[13] και παρουσίασε εκτενώς ο Φ. Ηλιού.[14] Οι βιβλιοκατάλογοι των ετών 1750 και 1755 του ίδιου τυπογραφείου δεν σώζονται.[15]
Άλλοι βιβλιοκατάλογοι της εκδοτικής επιχείρησης Σάρου/Βόρτολι τυπώθηκαν στο τέλος ορισμένων εκδόσεων, μεταξύ των οποίων και η έκδοση των Μαργαριτών του 1730.[16] Στην περίπτωση αυτή ο βιβλιοκατάλογος, τυπωμένος σε μία μόνο σελίδα, προσφέρει συνοπτική ―σε σχέση με τους προγενέστερους αυτοτελείς καταλόγους― περιγραφή των διαθέσιμων τίτλων.[17]
Η έκδοση των Μαργαριτών του 1755
Η αμέσως επόμενη χρονολογικά έκδοση του έργου κυκλοφόρησε το 1755, πάλι από το ίδιο τυπογραφείο (βλ. αντίτυπο Συλλογής ΙΠΑ/ΜΙΕΤ, αρ. 186).[18] Με διαφορετική στοιχειοθεσία, νέα σελίδα τίτλου, διαφορετικά τυπογραφικά κοσμήματα, η νέα αυτή έκδοση δεν τυπώνεται πλέον με το όνομα του Σάρου, αλλά με εκείνο του Βόρτολι (Παρὰ Ἀντωνίῳ τῷ Βόρτολι. ᾳψνε΄).
ΙΠΑ/ΜΙΕΤ, Συλλογή Παλαιών και Σπανίων Εντύπων, αρ. 186: «Μαργαρίται», έκδ. 1755
ΙΠΑ/ΜΙΕΤ, Συλλογή Παλαιών και Σπανίων Εντύπων, αρ. 186: «Μαργαρίται», έκδ. 1755
Η έκδοση αυτή, βάσει του πίνακα στην αρχή του βιβλίου, διατηρεί το περιεχόμενο της προηγούμενης, ωστόσο, μετά το Λόγο ΛΓ΄ (Τῇ ἁγίᾳ μεγάλῃ Τρίτῃ εἰς τὰς δέκα Παρθένους), διαφοροποιείται η σειρά εκτύπωσης των υπολοίπων λόγων, ενώ έχει προστεθεί και ένας επιπλέον (Λόγος ΛΔ΄: Παραινετικὸς εἰς τὴν εἴδησιν τῆς Ἁγίας Τεσσαρακοστῆς, σ. 249). Ο Βόρτολι, αποβλέποντας αναμφίβολα στην προώθηση του βιβλίου του και την προσέλκυση μεγαλύτερου αγοραστικού κοινού, δεν αμελεί να καταγράψει τα πλεονεκτήματα του νέου αυτού εκδοτικού προϊόντος, χρησιμοποιώντας ορισμένες από τις τυποποιημένες φράσεις που συνήθιζαν οι εκδότες της εποχής και αποφεύγοντας να κατονομάσει τη φορά αυτή τον επιμελητή της έκδοσης:
Τανῦν δὲ μετατυπωθέντες μετὰ κρείττονος τάξεως, καί τινος προσθήκης, καὶ ἀκριβοῦς ἐπιδιορθώσεως πάντων.
ΙΠΑ/ΜΙΕΤ, Συλλογή Παλαιών και Σπανίων Εντύπων, αρ. 186: «Μαργαρίται», έκδ. 1755: Τυποποιημένες εκδοτικές φράσεις
Καθοδηγώντας τον αναγνώστη
Δεν είναι σπάνιο στη διαδικασία στάχωσης ενός χειρογράφου ή εντύπου ορισμένα φύλλα να παρατοποθετηθούν από απροσεξία. Ένας προσεκτικός όμως αναγνώστης θα εντοπίσει το σφάλμα, και δεν λείπουν οι περιπτώσεις που το επισημαίνει γραπτώς. Αυτό συμβαίνει στο αντίτυπο των Μαργαριτών (1755) που παρουσιάζουμε εδώ ―κτήμα Χατζή Παρασκευά Κομνηνού (βλ. σελίδα τίτλου)―, όπου οι σελίδες 307–318 έχουν εσφαλμένα τοποθετηθεί μετά τη σελίδα 301 και κάποιος ευσυνείδητος χρήστης του βιβλίου αναλαμβάνει να καθοδηγήσει τους μελλοντικούς αναγνώστες, υποδεικνύοντάς τους με χειρόγραφες σημειώσεις του στο περιθώριο των φύλλων το ακριβές σημείο όπου θα αναζητήσουν τη συνέχεια του κειμένου:
πρόσεχε νὰ ἀπεράσῃς ἐμπρὸς φύλλα 6, νὰ εὕρῃς τὸ ἀκόλουθον τοῦ λόγου (σ. 300).
Και αλλού: πρόσεχε νὰ γυρίσῃς ὀπίσω φύλλα 9 διὰ τὸ ἀκόλουθον τοῦ λόγου (σ. 306).
Τυπογραφικό κόσμημα της έκδ. 1755, σ. iv.
Δρ. Βενετία Χατζοπούλου, ΙΠΑ / ΜΙΕΤ
[1] Α. Τζιερτζής, «Ταξίδι “Μαργαριταριών” από τον 17ο αιώνα έως σήμερα: η συμβολή του εκ Τυρνάβου μοναχού Παχωμίου σε εκδοτική επιτυχία πνευματικών λόγων, οι σχέσεις του με λογίους κληρικούς και μεγάλο ευεργέτη της Παιδείας, και η απήχηση του έργου στον Καισάριο Δαπόντε», στο Α. Μάτος / Μ. Λαφαζάνης / Δ. Ζαρώνα (επιμ.), Ψηφίδες ιστορίας περιοχής Τυρνάβου. Διημερίδα, Τύρναβος, 6–7 Φεβρουαρίου 2016, Τύρναβος 2016, 75–104, εδώ: 83–84.
[2] Βλ. τον πρόλογο της έκδοσης. Για τους συντελεστές, βλ. Τζιερτζής, ό.π., 85 κ.ε.
[3] Χ. Καρανάσιος, «Ο ιερομόναχος Γρηγόριος Κονταρής ο εκ Σερβίων, πρώτος δάσκαλος στην Κοζάνη, 1676–1679. Νέα στοιχεία», Αλιάκμονος ρους 1 (2017), 33–52.
[4]Βλ. Έπη ηθικά. Έκδ. J.-P. Migne, Patrologiae cursus completus (series Graeca) (MPG) 37, 930.10: Πανήγυριν νόμιζε τόνδε τὸν βίον.
[5] Για τη χρήση των μεταφράσεων, βλ. Β.-Ε. Μελικίδου, «Ένα ρεύμα πρώιμου “δημοτικισμού” τον δέκατο έκτο και τον δέκατο έβδομο αιώνα», στο E. Jeffreys / M. Jeffreys (επιμ.), Αναδρομικά και Προδρομικά. Approaches to Texts in Early Modern Greek. Papers from the Conference Neograeca Medii Aevi V. Exeter College, University of Oxford, September 2000, Οξφόρδη 2005, 511–529, εδώ: 523.
[6] Για τον Νικόλαο Σάρο και τον Αντόνιο Βόρτολι, βλ. G. Plumidis, «Tre tipografie di libri greci: Salicata, Saro e Bortoli», Ateneo Veneto 9 (1971), 245–251· Α. Κουμαριανού / Λ. Δρούλια / E. Layton, Το ελληνικό βιβλίο 1476–1830, Αθήνα 1986, 157–160, 234 σημ. 265· Κ. Στάικος / Τ. Σκλαβενίτης (επιμ.), Πεντακόσια χρόνια έντυπης παράδοσης του Νέου Ελληνισμού (1499–1999), Αθήνα 2000, 33–34 [κατάλογος έκθεσης].
[7] Plumidis, ό.π., 247· Κουμαριανού / Δρούλια / Layton, ό.π., 234–235 σημ. 265.
[8] Ο πλήρης τίτλος: Μαργαρῖται, Ἤτοι Λόγοι διάφοροι τοῦ ἐν Ἁγίοις Πατρὸς ἡμῶν Ἰωάννου, αρχιεπισκόπου Κωνσταντινουπόλεως, τοῦ Χρυσοστόμου, Καὶ ἑτέρων Ἁγίων Πατέρων, παρὰ Διαφόρων Διδασκάλων πεζευθέντες εἰς ἁπλῆν γλῶσσαν, πρὸς κοινὴν τῶν εὐσεβῶν καὶ ὀρθοδόξων Χριστιανῶν ὠφέλειαν. Ἐκδοθέντες τὸ πρῶτον παρὰ τοῦ Ὁσιωτάτου ἐν Μοναχοῖς Κυρίου Παχωμίου, τοῦ ἐκ τῆς πόλεως Τουρνάβου, ἤτοι ἐκ τῆς Μητροπόλεως Λαρίσσης, τοῦ ἐν τῷ Ἁγίῳ Ὄρει μονάζοντος, Καὶ νῦν μετατυπωθέντες δαπάνῃ μὲν Νικολάου Σάρου, διορθώσει δὲ Ἀλεξάνδρου Καγκελλαρίου. Ἐνετίῃσι, 1730. Παρὰ Νικολάῳ τῷ Σάρῳ ᾳχλ’. Con Licenza de’ Superiori.
[9] Κ. Σάθας, Νεοελληνική φιλολογία, Αθήνα 1868, 601· Γ. Βελουδής, Το ελληνικό τυπογραφείο των Γλυκήδων στη Βενετία (1670–1854). Συμβολή στη μελέτη του ελληνικού βιβλίου κατά την εποχή της Τουρκοκρατίας, Αθήνα 1987, 61.
[10] φ. 4 χ.α. + σ. 343 + 1 χ.α. Βλ. Ελληνική Βιβλιογραφία του 19ου αιώνα – Ηλεκτρονικός Κατάλογος. Στην έκδοση του 1730 επαναλαμβάνεται η σελιδαρίθμηση 276–277, ενώ παραλείπεται η σελιδαρίθμηση 278–279.
[11] Για τους βιβλιοπωλικούς καταλόγους ως μέσο διαφημιστικής προβολής του βιβλίου, βλ. Γ. Μπώκος, «Η “διαφημιστική” προβολή του βιβλίου κατά την Τουρκοκρατία», στο Κέντρον Νεοελληνικών Ερευνών Ε.Ι.Ε, Το βιβλίο στις προβιομηχανικές κοινωνίες. Πρακτικά Α΄ Διεθνούς Συμποσίου, Αθήνα 1982, 124–125. Βλ. τον χειρόγραφο κατάλογο του Γλυκή του έτους 1713 στο Ε. Λιάτα, «Ειδήσεις για την κίνηση του ελληνικού βιβλίου στις αρχές του 18ου αιώνα», Ο Ερανιστής 14 (1977), 1–35.
[12] Μ. Μανούσακας, «Ο πρώτος έντυπος αυτοτελής ελληνικός βιβλιοπωλικός κατάλογος (1712) των τυπογράφων Σάρου/Βόρτολι της Βενετίας», Τα Ιστορικά 5 (1986), 210–224.
[13] Μ. Φώσκολος, «Τα παλαιά ελληνικά βιβλία του Ελληνικού Κολλεγίου του Αγίου Αθανασίου της Ρώμης. Με συμπληρώσεις στις βιβλιογραφίες του E. Legrand και Δ. Γκίνη-Β. Μέξα», Ο Ερανιστής 9 (1971), 1–62, εδώ: 51 (αρ. 42).
[14] Φ. Ηλιού, Προσθήκες στην Ελληνική Βιβλιογραφία. Α΄: Τα Βιβλιογραφικά κατάλοιπα του E. Legrand και του H. Pernot (1515–1799), Αθήνα 1973, 143–155 (αρ. 96*).
[15] U. Moennig, «Ο S. Schultze και ο A. Fr. Woltersdorf πελάτες στο βιβλιοπωλείο του Bortoli στη Βενετία (1750). Με προσθήκες και συμπληρώσεις στην Ελληνική Βιβλιογραφία», Μνήμων 15 (1993), 149–173, εδώ: 154, 156.
[16] Καταγραφή εκδόσεων του Βόρτολι με βιβλιοκαταλόγους στο Ηλιού, ό.π., 155. Βλ. επίσης Α. Πολίτης, «Βιβλιογραφικά τεκμήρια», Ο Ερανιστής 17 (1981), 274–277, εδώ: 275–276· Φ. Ηλιού, «Εκδόσεις των Ανδραγαθειών Μιχαήλ Βοεβόδα και ένας βιβλιοκατάλογος του Bortoli», Μνήμων 10 (1985), 295–306, εδώ: 299–305 [ανατ. στο: Φ. Ηλιού, Ιστορίες του ελληνικού βιβλίου, Ηράκλειο 2006, 535–546].
[17] Γ. Λαδάς / Α. Χατζηδήμος, Ελληνική βιβλιογραφία. Συμβολή στο δέκατο όγδοο αιώνα, Αθήνα 1964, 26–27 (αρ. 20).
[18] 4ο, σ. VIII + 368. Βλ. Ελληνική Βιβλιογραφία του 19ου αιώνα – Ηλεκτρονικός Κατάλογος.