Ο Παναγιώτης Μουλλάς (29.6.1935–11.9.2010) υπήρξε καθηγητής της Νεοελληνικής Φιλολογίας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Στη μακρά επιστημονική και ακαδημαϊκή του πορεία επιδόθηκε στην αρχειακή έρευνα, ασκήθηκε στη μετάφραση, αφοσιώθηκε στη λογοτεχνική κριτική και τη συγγραφή δοκιμίου, διακρίθηκε ως πανεπιστημιακός δάσκαλος. Μαθητής του Λίνου Πολίτη στο Πανεπιστήμιο, μετά το πέρας των σπουδών του ταξίδεψε μαζί του στον Άθω και τα Γρεβενά για τη μελέτη χειρογράφων. Αργότερα, στην Αθήνα, στο πλαίσιο της συνεργασίας τους, ασχολήθηκε με την προετοιμασία της έκδοσης των αυτόγραφων έργων του Σολωμού.
Φέτος, που το Ιστορικό και Παλαιογραφικό Αρχείο του ΜΙΕΤ —πνευματικό δημιούργημα του Λ. Πολίτη, που ο ίδιος το καθοδήγησε με στέρεη γνώση και πολυετή εμπειρία στα πρώτα βήματά του— γιορτάζει το ιωβηλαίο της αδιάλειπτης λειτουργίας του, τιμούμε μαζί με τον δάσκαλο και τον μαθητή, τον συνοδοιπόρο στους ερευνητικούς προορισμούς, αυτόν που, από τα νεανικά του ήδη χρόνια έως την ωριμότητά του, άδραχνε τις ευκαιρίες να τιμά τον Λ. Πολίτη για την επιρροή που άσκησε στον ίδιο και στη διαμόρφωση της προσωπικότητάς του, για τη συμβολή του στη φιλολογία, τον πολιτισμό, την τέχνη.
Πέντε συνολικά έργα που συνέγραψε ή επιμελήθηκε ο Π. Μουλλάς συγκαταλέγονται στις εκδόσεις του ΜΙΕΤ. Ο ίδιος υπήρξε μέλος του ΔΣ του Ιδρύματος από το 2004 έως το 2010, ενώ το προσωπικό του Αρχείο βρίσκεται κατατεθειμένο στο ΜΙΕΤ από το 2012.[1] Μέσα από αυτό αντλούμε στιγμές της διαδρομής του σπουδαίου νεοελληνιστή στις τρεις πόλεις που αφιέρωσε το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του και σημάδεψαν τη νεότητα, τη μετάβαση στην ωριμότητα, τη μεστή περίοδο του βίου του.
Εικ.1: Η Παιονία σε παλαιό χάρτη της Μακεδονίας. Πηγή: Μακεδονία. Χαρτογραφία και Ιστορία, 15ος-18ος αιώνας, Αθήνα 2013, 56
Η διαδρομή[2]
Θρακικής καταγωγής, ο Μουλλάς γεννήθηκε και μεγάλωσε στο Κιλκίς. Οι γονείς του, πρόσφυγες από την Ηράκλεια της Ανατολικής Θράκης, εγκαταστάθηκαν στην περιοχή της Θεσσαλονίκης το 1914, εξαιτίας των τουρκικών διωγμών. Ο ίδιος αποφοίτησε από το Γυμνάσιο του Κιλκίς το 1953 και τη χρονιά εκείνη εισήχθη στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Καθηγητής του υπήρξε ο Λίνος Πολίτης, που τον επηρέασε καθοριστικά και πολύπλευρα:
«Μολονότι τα κλασικά γράμματα με γοήτευαν πάντοτε, είχα αρχίσει ωστόσο από νωρίς να προσανατολίζομαι προς το νεοελληνικό πνευματικό χώρο. Αποφασιστική, από την άποψη αυτή, στάθηκε η επίδραση του δασκάλου μου Λίνου Πολίτη — κι αναφέρομαι όχι μόνο στη φιλολογική έρευνα, αλλά και στις άλλες χαρακτηριστικές εκδηλώσεις των ενδιαφερόντων του, από την παλαιογραφία ως την ενασχόλησή του με θέματα καλλιτεχνικά. Επανειλημμένα ταξίδια μαζί του στο Άγιον Όρος και στο μοναστήρι της Ζάβορδας πλούτισαν τις παλαιογραφικές μου γνώσεις και, κατά κάποιο γενικότερο τρόπο, με εξοικείωσαν με την ανάγνωση των χειρογράφων».
Το 1959, στο πλαίσιο της συνεργασίας του με τον Πολίτη, ο Μουλλάς εγκαθίσταται στην Αθήνα και ασχολείται με τη φωτογράφιση και εκτύπωση των αυτόγραφων σολωμικών χειρογράφων ενόψει της παλαιογραφικής έκδοσής τους. Το 1961 ξεκινάει η συνεργασία του με τον Κ.Θ. Δημαρά στο Κέντρο Νεοελληνικών Ερευνών του ΕΙΕ, η συμμετοχή του εκεί σε ερευνητικά προγράμματα, η συγγραφή βιβλιογραφικών δημοσιεύσεων και, πολλές φορές, η ανάληψη εκ μέρους του της επιμέλειας του περιοδικού Ο Ερανιστής. Γίνεται μέλος του Ομίλου Μελέτης του Ελληνικού Διαφωτισμού (ΟΜΕΔ). Η συνεργασία του με το Κέντρο διαρκεί έως το 1966, χρονιά που ο Μουλλάς αναχωρεί με υποτροφία για τη Γαλλία, για σπουδές μετεκπαίδευσης στη Φιλολογία, στο Πανεπιστήμιο της Λυών. Ένα χρόνο αργότερα εγκαθίσταται στο Παρίσι, όπου παρακολουθεί μαθήματα γαλλικής λογοτεχνίας και γλώσσας. Από το 1970 έως το 1977 διδάσκει ως λέκτορας στο Πανεπιστήμιο της Ναντέρ (Paris X) και αναλαμβάνει την οργάνωση του νεοσύστατου νεοελληνικού τμήματος, προσπαθώντας, σημειώνει ο ίδιος, να προσελκύσει Γάλλους φοιτητές στη μελέτη της νεοελληνικής γλώσσας και φιλολογίας, με ικανοποιητικά αποτελέσματα.
Όταν ο Δημαράς αναλαμβάνει τη διεύθυνση του Νεοελληνικού Ινστιτούτου Σορβόννης (1970), συνεργάζονται εκ νέου, με στόχο την προώθηση των νεοελληνικών σπουδών στο Παρίσι. Στο Νεοελληνικό Ινστιτούτο ο Μουλλάς ασχολείται με την αρχειακή έρευνα,[3] ενώ συγχρόνως, από το 1971 ως το 1977, παραδίδει μαθήματα λογοτεχνίας για τον Σεφέρη, τον Σολωμό και την Επτανησιακή Σχολή, τον ελληνικό ρομαντισμό, τη γενιά του 1880, τη λογοτεχνία των αρχών του 20ού αιώνα (Σικελιανός, Καβάφης). Παράλληλα συνεργάζεται με τους εκδοτικούς οίκους Larousse και Seuil, καθώς και με την Encyclopaedia Universalis για την προώθηση στη γαλλική γλώσσα θεμάτων γύρω από την παιδεία και τη νεοελληνική λογοτεχνία.
Την περίοδο της παραμονής του στο εξωτερικό εργάζεται πάνω στη διδακτορική του διατριβή, την οποία ολοκληρώνει αριστούχος το 1976 (Πανεπιστήμιο Σορβόννης, Paris IV). Αντικείμενο της έρευνάς του οι ποιητικοί διαγωνισμοί του Πανεπιστημίου Αθηνών από το 1851 ως το 1877,[4] ένα θέμα που του επέτρεψε, μεταξύ άλλων, να μελετήσει τις συνθήκες δημιουργίας του θεσμού, να εκθέσει τις αρχές της πανεπιστημιακής κριτικής, να παρουσιάσει τους διαγωνιζόμενους συγγραφείς και τα έργα τους, να αναδείξει το ρόλο των ποιητικών διαγωνισμών στην εξέλιξη του κινήματος του ρομαντισμού στην Ελλάδα (εικ. 3–4).
Το 1977 ο Μουλλάς επιστρέφει στη Θεσσαλονίκη. Αναλαμβάνει αρχικά ως έκτακτος κι από το 1980 ως τακτικός καθηγητής την έδρα της Νέας Ελληνικής Φιλολογίας, την οποία διατήρησε ως το τέλος της πανεπιστημιακής του καριέρας (2002). Παρέμεινε στη Θεσσαλονίκη ως το τέλος της ζωής του.
Εικ. 2: Σημειώσεις των πανεπιστημιακών μαθημάτων του Π. Μουλλά στο Νεοελληνικό Ινστιτούτο Σορβόννης για τη «Γενιά του ’30» κατά το ακαδημαϊκό έτος 1976–1977: εισαγωγικές έννοιες, συγκρίσεις και αντιθέσεις με τη γενιά του 1880, το υπέδαφος της γενιάς του 1930. Πηγή: Αρχείο Π. Μουλλά, Φάκ. 26.1, ΕΛΙΑ/ΜΙΕΤ.
Εικ. 3-4: Η διατριβή του Μουλλά (1976) εκδόθηκε αυτούσια το 1989 (βλ. σημ. 4)
Εικ. 5: Η εισαγωγή του κειμένου που διάβασε ο Π. Μουλλάς την ημέρα της υποστήριξης της διατριβής του στις 24 Απριλίου 1976: «Η εργασία μας αφορά τους ποιητικούς διαγωνισμούς που διοργάνωσε το Πανεπιστήμιο Αθηνών από το 1851 ως το 1877. Πρόκειται για τη μελέτη της λειτουργίας ενός θεσμού διάρκειας 25 ετών, ενός τετάρτου του αιώνα. Βρισκόμαστε στα μέσα του 19ου αιώνα, σε μια αποφασιστική καμπή για τη σύγχρονη Ελλάδα» (μτφρ.). Πηγή: Αρχείο Π. Μουλλά, Φάκ. 3.4, ΕΛΙΑ/ΜΙΕΤ.
Οι σχέσεις με τους καθηγητές του
Ο ίδιος χαρακτήρισε τα χρόνια των σπουδών του στο εξωτερικό ως «το πέρασμα από τη νεότητα στην ωριμότητα».[5] Κατά την παραμονή του στο Παρίσι αλληλογραφεί με τον Λ. Πολίτη, που εκφράζει σταθερά το ενδιαφέρον του για τον μαθητή του, ιδίως την περίοδο των φοιτητικών κινητοποιήσεων του ’68.[6] Κατά τα έτη 1966–1968 συνεργάζονται σε θέματα δημοσίευσης λημμάτων γύρω από το έργο Ελλήνων συγγραφέων (Ραγκαβής, Βουτυράς, Μυριβήλης κ.ά.) στο γερμανικό λεξικό Kindlers Literatur Lexikon. Ο Μουλλάς δημοσιεύει στο λεξικό συνολικά 26 λήμματα.[7] Ο Λ. Πολίτης πληροφορείται με μεγάλο ενδιαφέρον πως ο μαθητής του ερευνά τα αρχεία των Legrand και Pernot στο Νεοελληνικό Ινστιτούτο και ενημερώνει πως κι ο ίδιος διαθέτει πολλά γράμματά τους προς τον πατέρα του (Νικόλαο Γ. Πολίτη). Προτείνει ανταλλαγή φωτογραφιών.[8] Από την άλλη ο Κ.Θ. Δημαράς, ως επιβλέπων και αργότερα εισηγητής της διατριβής του Μουλλά, τον χαρακτηρίζει «ως έναν από τους πιο χαρισματικούς Έλληνες ερευνητές της γενιάς του».[9] Ο σεβασμός και η εκτίμηση του Μουλλά προς αυτόν δεν υπολείπονται: «Η παρουσία του Κ.Θ. Δημαρά με βοήθησε να στραφώ σε θέματα της φιλολογικής ιστορίας, της ιστορίας των ιδεών».[10] Με αφορμή το θάνατο του Δημαρά το 1992, σημειώνει: «Για μένα … ήταν κάτι περισσότερο: ο άνθρωπος που σφράγισε την πνευματική μου προσπάθεια και που σημάδεψε, εδώ και τριάντα χρόνια, ολόκληρη τη ζωή μου».[11] Η παρουσία του Μουλλά στη Γαλλία δεν περνάει απαρατήρητη: Ο σπουδαίος Γάλλος ελληνιστής Jean Irigoin, καθηγητής Ελληνικής Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο της Σορβόννης (Paris IV), έχοντας γνωρίσει τον Μουλλά την περίοδο που δίδασκαν και οι δύο στη Ναντέρ, εκφράζεται επαινετικά για την ποιότητα της διδασκαλίας του Έλληνα καθηγητή, την άρτια γνώση της ελληνικής λογοτεχνίας του 18ου και 19ου αιώνα που διαθέτει, για την οξύνοια του πνεύματος και την εργατικότητά του.[12]
Εικ. 6: Συγχαρητήριο τηλεγράφημα του Λίνου Πολίτη στον Παναγιώτη Μουλλά στο Παρίσι, αφού ο τελευταίος έχει ολοκληρώσει τη διατριβή του και λίγο πριν από την επιστροφή του στην Ελλάδα και στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης: «Με πολλή υπερηφάνεια, εγκάρδια συγχαρητήρια από τον παλιό δάσκαλο». Πηγή: Αρχείο Π. Μουλλά, Φάκ. 32.1, ΕΛΙΑ/ΜΙΕΤ.
Εικ. 7: «Κ. Παλαμά, Τρισεύγενη»: άρθρο-λήμμα του Π. Μουλλά. Πηγή: Αρχείο Π. Μουλλά, Φάκ. 14.2, ΕΛΙΑ/ΜΙΕΤ.
Το Αρχείο Νικολάου Πολίτη και ο Λόγος της απουσίας
Με την επιστροφή του στην Ελλάδα το 1977, ο Μουλλάς ξεκινάει την ενασχόλησή του με το Αρχείο Νικολάου Πολίτη, το οποίο είχε παραδώσει ο Λ. Πολίτης στο Μουσείο Μπενάκη με ειδική ρήτρα που παραχωρούσε στον Μουλλά την προτεραιότητα για τη μελέτη του. Αυτός προχωράει στην κατάταξη του Αρχείου, ετοιμάζει δύο καταλόγους (1980, 1981) και κάνει την πρώτη δημόσια ανακοίνωση γι’ αυτό στη Γεννάδειο (22.4.1983), σε ομιλία του αφιερωμένη στη μνήμη του Λ. Πολίτη.[13] Μερικά χρόνια αργότερα εκδίδει το δοκιμιακό του έργο Ο λόγος της απουσίας (1992),[14] έχοντας ως αφετηρία έρευνας και μελέτης ένα τμήμα του Αρχείου Ν. Γ. Πολίτη, συγκεκριμένα ένα σύνολο 40 επιστολών που έστειλε ο Φώτος Πολίτης (1890–1934) στους γονείς του κατά τη διετία 1908–1910, την περίοδο των σπουδών του στη Γερμανία. Αφορμώμενος από τις επιστολές του νεαρού Φώτου, τις οποίες εκδίδει, ο Μουλλάς αφενός πραγματεύεται την επιστολογραφία ως είδος και αφετέρου εξετάζει από ιστορική σκοπιά το περιβάλλον της Ιένας, όπου έζησαν οι Έλληνες φοιτητές την πρώτη δεκαετία του 20ού αιώνα, έχοντας συστήσει έναν κύκλο, μια ολιγομελή συντροφιά με πνευματικές και πολιτικές αναζητήσεις (μεταξύ 1907 και 1909).
Για το βιβλίο του αυτό ο Μουλλάς βραβεύτηκε το 1993 με το κρατικό βραβείο δοκιμίου και κριτικής. Στον πρόλογο, αφιερώνει τη μελέτη του αυτή στον Λ. Πολίτη: «Τίποτε φυσικότερο. Ο Λίνος Πολίτης μού πρόσφερε το υλικό της μελέτης μου. Με βοήθησε, γενικότερα, να βρω τον εαυτό μου. Και τώρα, που αναπαύεται εν ειρήνη μέσα στη διάρκεια της μνήμης μας, μου συμβαίνει να τον σκέφτομαι κάποτε ή και να τον ονειρεύομαι, όχι μόνο ως πρόσωπο του βιβλίου μου, αλλά και ως ενδεχόμενο αποδέκτη του γράμματός μου, δηλαδή ως αναγνώστη μου. Τι το παράξενο; Ο επιστολικός λόγος είναι κι εδώ, όπως παντού, μεταβατικός: ένα κίνημα του χεριού πάνω από το χάσμα της απουσίας».[15]
Η πραγματεία του αυτή για την επιστολογραφία επρόκειτο να αποτελέσει το πρώτο μέρος μιας τριλογίας την οποία θα συμπλήρωναν τα δοκίμιά του για την αυτοβιογραφία και το μυθιστόρημα. Με την αυτοβιογραφία ο Μουλλάς είχε αρχίσει να ασχολείται ήδη το 1993 στη Θεσσαλονίκη και στο Παρίσι, καταγράφοντας προβληματισμούς, σκέψεις, παραθέματα συγγραφέων, σημειώνοντας ενδεχόμενους τίτλους του έργου του.[16]
Υλικό από το αρχείο του Ν. Γ. Πολίτη αξιοποίησε επίσης για τη μελέτη του γύρω από το Λεξικόν Εγκυκλοπαιδικόν των βιβλιοπωλών Μπαρτ και Χιρστ (6 τόμοι, 1889–1898), ένα καινοτόμο για την εποχή εκείνη έργο, που υπερτερούσε από κάθε προγενέστερο ελληνικό λεξικό και του οποίου η διεύθυνση είχε ανατεθεί στον Ν. Γ. Πολίτη.[17]
Στην ευρύτερη συγγραφική παραγωγή του Μουλλά εντάσσονται τα βιβλία του για τον Παπαδιαμάντη, έργο της πρώιμης συγγραφικής του περιόδου,[18] τον Βιζυηνό, τον οποίο μελέτησε τόσο ως λογοτέχνη[19] όσο και ως επιστήμονα-δοκιμιογράφο στην τελευταία, ανολοκλήρωτη από τον ίδιο, πραγματεία της ζωής του,[20] τον Ροΐδη, του οποίου αθησαύριστα κείμενα εντόπισε ο Μουλλάς στην εφημερίδα Ραμπαγάς (1882–1885) και εξέδωσε,[21] ενώ σε άλλο πόνημά του δημοσίευσε τα ροϊδικά μελετήματα που συνέταξε ο Ανδρέας Ανδρεάδης, ανιψιός του Ροΐδη, κατά τα έτη 1911–1934.[22]
Το συγγραφικό έργο του Μουλλά και η αναγκαία ερευνητική προπαρασκευή τοποθετούνταν από τον ίδιο στο τρίπτυχο: ιστορία, θεωρία και κριτική της λογοτεχνίας, με ιδιαίτερη έμφαση στον 19ο και στον 20ό αιώνα.
Εικ. 8: Προσωπογραφία του Νικόλαου Γ. Πολίτη (1852–1921). Πηγή: Έκφραση, τχ. 14, Δεκ. 1995 [«Αφιέρωμα στον Νικόλαο Πολίτη και στους γιους του Φώτο και Λίνο»], 4. Πηγή: Αρχείο Π. Μουλλά, Φάκ. 4.4, ΕΛΙΑ/ΜΙΕΤ
Εικ. 9: Ο Φώτος Πολίτης (1890–1934). Πηγή: Π. Μουλλάς, Ο λόγος της απουσίας, Αθήνα 1992, εικ. 10.
Εικ. 10: Χειρόγραφες σημειώσεις του Π. Μουλλά με βιογραφικά στοιχεία του Ν. Γ. Πολίτη (από το Αρχείο Ν. Γ. Πολίτη). Πηγή: Αρχείο Π. Μουλλά, Φάκ. 5.1, ΕΛΙΑ/ΜΙΕΤ.
Εικ. 11: «Φωνή – Φωνές. Αρχή: Παρίσι, Κυριακή 3 Νοέμβρη 1985»: Η εισαγωγή της μελέτης του για την επιστολογραφία στο Λόγο της απουσίας. Πηγή: Αρχείο Π. Μουλλά, Φάκ. 5.4, ΕΛΙΑ/ΜΙΕΤ.
Εικ. 12–13: Κρατικό βραβείο δοκιμίου και κριτικής για το Λόγο της απουσίας (1993)
Διδασκαλία – πνευματική δραστηριότητα
Ο Μουλλάς δίδαξε στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης (1977–2002) και, ως προσκεκλημένος καθηγητής, στο Μονπελλιέ (Université Paul Valéry, 1985–1986), στο Παρίσι (Σχολή Ανατολικών Γλωσσών – INALCO, εξάμηνο 1989–1990) και στην Κύπρο (μετά το 2002). Για το διδακτικό του έργο βραβεύτηκε το 2001 με το Βραβείο Εξαίρετης Πανεπιστημιακής Διδασκαλίας Βασίλη Ξανθόπουλου και Στέφανου Πνευματικού, γεγονός που του έδωσε την ευκαιρία να μοιραστεί τους προβληματισμούς του γύρω από το παρόν και το μέλλον των νεοελληνικών σπουδών.[23]
Στη μακρά ακαδημαϊκή του πορεία έδωσε πλήθος ομιλιών για θέματα νεοελληνικής και ευρωπαϊκής λογοτεχνίας. Με έμφαση στην πεζογραφία, μίλησε για την παλαιότερη και τη μεσοπολεμική εκδοχή της, τις σύγχρονες τάσεις και τη διδασκαλία της. Πραγματεύθηκε θέματα θεωρίας της λογοτεχνίας, ποιητικού λόγου, παραλογοτεχνίας, παιδείας. Παρουσίασε βιβλία, συμμετείχε σε ραδιοφωνικές εκπομπές, πρόβαλε το έργο Ελλήνων συγγραφέων, παρακολούθησε την παραγωγή των λογοτεχνών της Θεσσαλονίκης (Κλείτος Κύρου, Γιώργος Ιωάννου, Μανόλης Αναγνωστάκης κ.ά.). Όταν ο Νίκος Γαβριήλ Πεντζίκης αναγορεύτηκε επίτιμος διδάκτορας του ΑΠΘ, ο Μουλλάς ήταν εκείνος που του απηύθυνε τον ακαδημαϊκό έπαινο σε ομιλία του με τίτλο «Ο παλίμψηστος κώδικας του Ν. Γ. Πεντζίκη», για να δεχθεί τις ευχαριστίες του Θεσσαλονικιού συγγραφέα και ζωγράφου (εικ. 15).[24]
Παρούσα σε μία από τις ομιλίες του στις αρχές της δεκαετίας του ’90, η ποιήτρια Κική Δημουλά ενθουσιάζεται με το λόγο του καθηγητή και αφειδώλευτα εκφράζει την εκτίμησή της στο πρόσωπό του μέσω επιστολής της προς αυτόν (εικ. 16).[25]
Εικ. 14: Με εκπαιδευτική άδεια διδάσκει στο Μονπελλιέ το 1985 μαθήματα αφιερωμένα στον Τσίρκα, στους ποιητικούς διαγωνισμούς του 19ου αιώνα και στον ελληνικό ρομαντισμό [Συνεργασία Πανεπιστημίων Θεσσαλονίκης και Paul Valery, Montpellier ΙΙΙ]. Πηγή: Αρχείο Π. Μουλλά, Φάκ. 32.4, ΕΛΙΑ/ΜΙΕΤ.
Εικ. 15: Αυτόγραφη αφιέρωση του Νίκου Γαβριήλ Πεντζίκη στον Π. Μουλλά: «Στον Μοχθήσαντα ολόκληρο το καλοκαίρι του 80ού από της γεννήσεώς μου έτους, προκειμένου να βάλει σε τάξη και να βγάλει κάποιο σχετικό νόημα από τα γραψίματά μου, Νεοελληνιστή Καθηγητή κ. Παναγιώτη Μουλλά, ευχαριστώντας τον ειλικρινά για το τελικά επιεικές συμπέρασμά του. Ο τάχα συγγραφέας, ποιητής και ζωγράφος Ν. Γ. Πεντζίκης». Η αφιέρωση είναι γραμμένη στο Ν. Γ. Πεντζίκης, Αναφορά στο Συναξάρι της 19ης Οκτωβρίου, Θεσσαλονίκη 1988 (ομιλία που εκφώνησε ο Ν. Γ. Πεντζίκης κατά την τελετή της αναγόρευσής του σε επίτιμο διδάκτορα του Τμήματος Φιλολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης).
Εικ. 16: Επιστολή της Κικής Δημουλά προς τον Π. Μουλλά, με αφορμή ομιλία του στο Γαλλικό Ινστιτούτο Αθηνών (20.3.1992). «Κύριε Μουλλά, Στο Γαλλικό Ινστιτούτο —γενέθλια του περιοδικού Γράμματα και Τέχνες— χρειάστηκε εκείνο το πρωινό να διώξω όποιες εντυπώσεις έμπαιναν άτακτα μέσα μου για να δώσω όλο το χώρο στην εντύπωση, τη μεθυστική, την αστραφτερή, που μου επεφύλαξε η ομιλία σας. Και πόσο άδολη εντύπωση, αφού δε σας γνώριζα!».
Ενασχόληση με τη «Μακεδονική Καλλιτεχνική Εταιρεία ΤΕΧΝΗ» και τη θεατρική μετάφραση
Η επαφή του Μουλλά με το χώρο της τέχνης ξεκινάει νωρίς. Τη δεκαετία του 1950, ως φοιτητής της Φιλοσοφικής Σχολής, γνώρισε, χάρη στον Λ. Πολίτη, το περιβάλλον της «Μακεδονικής Καλλιτεχνικής Εταιρείας ΤΕΧΝΗ»: «Τι ήταν για μένα το περιβάλλον αυτό; Θα έλεγα ένα είδος αισθητικής μύησης, παράλληλης μαθητείας ή προέκτασης ενδιαφερόντων, όπου πρωτοστατούσαν πρόσωπα-εκφραστές συγκεκριμένων καλλιτεχνικών προσανατολισμών και χώρων. Έτσι, για παράδειγμα, ο Λίνος Πολίτης παρέπεμπε συν τοις άλλοις και στο θέατρο, ο Παύλος Ζάννας στον κινηματογράφο, ο Μανόλης Ανδρόνικος και ο Δημήτρης Φατούρος στη σύγχρονη ζωγραφική. Και ο Μωρίς; ασφαλώς στη μουσική».[26] Ο Μουλλάς συμμετέχει σε εκδηλώσεις της ΤΕΧΝΗΣ και υπήρξε ομιλητής στην επέτειο των 50 χρόνων από την ίδρυση της Εταιρείας. με θέμα την αλληλογραφία του Σολωμού (6.11.2001), αξιοποιώντας για μια ακόμα φορά την ευκαιρία αυτή ώστε να μνημονεύσει τον Λ. Πολίτη, τον άνθρωπο που πρωτοστάτησε στην ίδρυση της ΤΕΧΝΗΣ, «τον δάσκαλό μας».[27]
Εικ. 17: Ομιλία του Π. Μουλλά στην «ΤΕΧΝΗ Κιλκίς» για τον Κωστή Παλαμά (1993). Πηγή: Αρχείο Π. Μουλλά, Φάκ. 18.2, ΕΛΙΑ/ΜΙΕΤ.
Στα μέσα της δεκαετίας του 1960 καταπιάνεται με τη θεατρική μετάφραση. Το 1964 ο Κάρολος Κουν τού ζητάει να μεταφράσει τους Πέρσες του Αισχύλου για την ιστορική παράσταση που παίχτηκε το 1965 σε εξωτερικό και Ελλάδα,[28] ενώ το 1983, πάλι για τον Κουν, ο Μουλλάς μεταφράζει τον Προμηθέα Δεσμώτη. Με αφορμή τη μετάφραση αυτή και ερχόμενος αντιμέτωπος με τα ίδια προβλήματα απόδοσης του κειμένου στη σύγχρονη γλώσσα, επιχειρεί τότε, καθώς και δύο χρόνια αργότερα (1985), μια νέα μετάφραση των Περσών. Η επιμονή με την οποία ξαναδουλεύει το κείμενό του γίνεται εύκολα αντιληπτή στη βάση της πεποίθησής του πως «δεν υπάρχουν αναντικατάστατες μεταφράσεις» και «οι κλασικοί πρέπει να μεταφράζονται και να ξαναμεταφράζονται από κάθε γενιά (ακόμα, ενδεχομένως, και από το ίδιο πρόσωπο, σε διαφορετικές φάσεις της ζωής του)».[29] Ο Μουλλάς επαναπραγματεύεται τη μετάφραση των Περσών το 1999, στο πλαίσιο συνεργασίας του με το Εθνικό Θέατρο για τις παραστάσεις του έργου σε σκηνοθεσία Λευτέρη Βογιατζή: «Η δουλειά μας: Να φέρουμε την τραγωδία στην εποχή μας. Αλλά χωρίς να ξεχνάμε ότι αυτός ο κόσμος δεν είναι δικός μας, είναι του Αισχύλου. Αλλά και με την προϋπόθεση ότι και η εποχή μας θα κινηθεί προς τον κόσμο της τραγωδίας. Η μεταφραστική μου προσπάθεια: Ν’ αποφεύγω σκοπέλους ευκολίας».[30]
Παρά την προηγούμενη εμπειρία του, παραδέχεται πως η αμηχανία που αισθάνθηκε όταν του ζητήθηκε να μεταφράσει τον Προμηθέα Δεσμώτη ήταν περίπου η ίδια με εκείνη που είχε νιώσει 20 περίπου χρόνια νωρίτερα, όταν του προτάθηκε η μετάφραση των Περσών.[31] Στοχαζόμενος πάνω στο θέμα αυτό, σημειώνει χαρακτηριστικά πως, «αν η μετάφραση θέλει να είναι ένα είδος αναδημιουργίας, οφείλει να τηρεί απέναντι στο πρωτότυπο μια διπλή στάση: να είναι, κατά κάποιον τρόπο, ταυτόχρονα πιστή και άπιστη. Πιστή, στο μέτρο που επικυρώνει την υποταγή της. Άπιστη, στο μέτρο που διεκδικεί την αυτονομία της. Κι εδώ βρίσκεται η δυσκολία».[32]
Ο προβληματισμός του Μουλλά γύρω από τη βέλτιστη απόδοση ενός αρχαίου κειμένου σε ζώσα μορφή πηγάζει από την αγάπη και το σεβασμό του για την ελληνική γλώσσα στη διαχρονία της: «Υπάρχει ένα σημαντικό παρελθόν που συνδέεται με την αρχαία ελληνική και την καθαρεύουσα, που πρέπει να το διαφυλάξουμε, γιατί αλλιώς δεν θα έχουμε μέλλον. Λυπάμαι όταν βλέπω τη μείωση της μάθησης των αρχαίων ελληνικών. Υπάρχει ανάγκη να διατηρηθούν τα στοιχεία του παρελθόντος. Κι αυτό το λέω εγώ, ο δημοτικιστής. Το γλωσσικό μας παρελθόν δεν το πετάμε από το παράθυρο».[33]
Εικ. 18: Πρόγραμμα της παράστασης των Περσών του Θεάτρου Τέχνης, 1988: «Για την παγκόσμια πρεμιέρα των ΠΕΡΣΩΝ (21.4.1965)». Πηγή: Αρχείο Π. Μουλλά, Φάκ. 1.3, ΕΛΙΑ/ΜΙΕΤ.
Οι διά βίου σχέσεις με τη γενέτειρά του
Ο Κιλκισιώτης καθηγητής διατήρησε διά βίου ζωντανή τη σχέση με τη γενέτειρά του. Όντας καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, μεταβαίνει στο Κιλκίς για ομιλίες, που ξεσηκώνουν το ενδιαφέρον των συντοπιτών του και προκαλούν την πολυπληθή προσέλευσή τους στα μαθήματά του.[34] Διδάσκει στο Λαϊκό Πανεπιστήμιο λογοτεχνία, Παλαμά, Σολωμό, συμμετέχει στις δραστηριότητες της «ΤΕΧΝΗΣ – Παράρτημα Κιλκίς», σε κριτική επιτροπή πανελλήνιου ποιητικού διαγωνισμού που διοργανώνει η Εταιρεία (1997).[35] Παρευρίσκεται σε συγκεντρώσεις παλαιών συμμαθητών. Το 2002 ο Δήμος και το Δημοτικό Συμβούλιο Κιλκίς, με αφορμή την ολοκλήρωση της πανεπιστημιακής του καριέρας στο ΑΠΘ, διοργανώνουν προς τιμήν του εκδήλωση, στην οποία ο Μουλλάς δίνει διάλεξη για «Τα νεοελληνικά γράμματα στη ζωή μας». Επιμελώς συγκεντρώνει στο Αρχείο του τα σχετικά με τη δραστηριότητά του δημοσιεύματα που παρουσιάζει ο τοπικός Τύπος.[36]
Εικ. 19
Εικ. 20
Εικ. 21
Εικ. 22
Εικ. 23 Αποκόμματα εφημερίδων που κρατούσε ο Π. Μουλλάς στο Αρχείο του από την τοπική εφημερίδα Μαχητής του Κιλκίς και αφορούσαν ομιλίες, μαθήματά του, συμμετοχές σε εκδηλώσεις. Πηγή: Αρχείο Π. Μουλλά, Φάκ. 17.2, 23.1 και 24.1, ΕΛΙΑ/ΜΙΕΤ.
Επίλογος
Κάθε βιβλίο του Π. Μουλλά τον ετοίμαζε για το επόμενο. Κάθε βιβλίο του ήταν ένα μεγάλο ταξίδι που αυτός ξεκινούσε με όσα εφόδια διέθετε για να εισδύσει στο κλίμα της εποχής των κειμένων που μελετούσε, ξεδιαλύνοντας στην πορεία αυτή τα σημαντικά από τα ασήμαντα, την ουσία από τις λεπτομέρειες, απαντώντας σε υπάρχοντα ερωτήματα και θέτοντας νέα, προωθώντας την έρευνα που οδηγεί στην ποιοτική γνώση, που ενδιέφερε εκείνον.[37]
Από τη γενέθλια πόλη των πρώτων λογοτεχνικών σκιρτημάτων στη γειτονιά με τις όμορφες μονοκατοικίες των φοιτητικών χρόνων, τις λογοτεχνικές συντροφιές και τη γνωριμία με την τέχνη, κι από εκεί στις αίθουσες της Σορβόννης και στην καθηγητική έδρα του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου, ο καθηγητής με το χαμόγελο διήνυσε το βίο με αφοσίωση στην αγάπη που αντιλήφθηκε νωρίς: αυτή για την ελληνική γλώσσα και φιλολογία.
Εικ. 24: Π. Μουλλάς, Το Πιάνο, Αθήνα 2012: διήγημα που βρέθηκε στα κατάλοιπα του συγγραφέα
Δείτε την ψηφιακή έκδοση εδώ
Βενετία Χατζοπούλου
Ιστορικό και Παλαιογραφικό Αρχείο ΜΙΕΤ
Φωτογραφία τίτλου: Φοιτητική ταυτότητα του Π. Μουλλά στο Παρίσι (ακαδημαϊκό έτος 1968–1969) [Faculté des Lettres et Sciences Humaines de Paris – Sorbonne]. Πηγή: Αρχείο Π. Μουλλά, Φάκ. 35.2, ΕΛΙΑ/ΜΙΕΤ
Εισαγωγική φράση: Από το «Υπόμνημά» του (Αύγ. 1976· βλ. σημ. 2), σ. 3.
Ιδιαίτερες ευχαριστίες προς:
Την κ. Ειρήνη Μεϊτάνη, τον κ. Γαβριήλ Πεντζίκη, την κ. Έλση Δημουλά για την άδεια δημοσίευσης τεκμηρίων των Λ. Πολίτη, Ν. Γ. Πεντζίκη και Κ. Δημουλά (κατά σειρά παρουσίασης των τεκμηρίων στο κείμενο).
Τους κ. Γιώργο Τσουκαλά και Μίλτο Πεχλιβάνο για την ανταπόκρισή τους σε ερωτήματα γύρω από τον Π. Μουλλά.
Τις κ. Ελένη Λιαρετίδου (Σύνδεσμος Φιλολόγων Ν. Κιλκίς «Π. Μουλλάς») και Βαλσάμω Μανιουρά (Δημόσια Κεντρική Βιβλιοθήκη Κιλκίς) για την επικοινωνία μαζί τους και τη βοήθεια.
Τις καλές συναδέλφους στο ΜΙΕΤ κ. Σοφία Μπόρα, υπεύθυνη της οργάνωσης και ταξινόμησης του Αρχείου Π. Μουλλά, για την ακούραστη διευκόλυνση της έρευνας και κ. Ιουλία Βασιλάκη για τις χρήσιμες πληροφορίες που μου παρείχε.
Βιβλιογραφία:
• Βενετία Αποστολίδου, Η λογοτεχνία στο Πανεπιστήμιο. Η συγκρότηση της επιστήμης της Νεοελληνικής Φιλολογίας (1942–1982), Αθήνα 2022, 304–328.
• Βασιλική Κοντογιάννη (επιμ.), Ελληνική λογοτεχνική κριτική. Πρακτικά Συνεδρίου, Κομοτηνή 4–6 Δεκεμβρίου 2015. Μνήμη Παναγιώτη Μουλλά, Αθήνα 2018.
• Σοφία Μπόρα, ΔΙΠΑΠ (Γ) 2η έκδοση, 2012–2013, Αρχεία Λογοτεχνίας ΕΛΙΑ/ΜΙΕΤ (http://www.elia.org.gr/archives-collections/archives/?title=%CE%9C%CE%9F%CE%A5%CE%9B%CE%9B%CE%91%CE%A3&pageno=1)
• Δ. Ι. Ιακώβ, «Μουλλάς, Παναγιώτης», στο Παγκόσμιο βιογραφικό λεξικό, τ. 6, 266–267.
[1] Τμήμα Λογοτεχνικών Αρχείων ΕΛΙΑ/ΜΙΕΤ.
[2] Τα βιογραφικά στοιχεία του Παναγιώτη Μουλλά αντλούνται από το «Υπόμνημά» του προς τη Φιλοσοφική Σχολή του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης για την πλήρωση της έδρας της Νεότερης Ελληνικής Φιλολογίας (Αύγουστος 1976). Βλ. Αρχείο Π. Μουλλά, Φάκ. 15.1 και 32.1, ΕΛΙΑ/ΜΙΕΤ.
[3] Από την αρχειακή αυτή έρευνα προέκυψε η μελέτη: Π. Μουλλάς, «Το Αρχείο του Λ.Σ. Βροκίνη στο Νεοελληνικό Ινστιτούτο της Σορβόννης. Σύντομη Παρουσίαση», Κερκυραϊκά Χρονικά 17 (1973), ιστ΄–κδ΄.
[4] Η διατριβή του έχει εκδοθεί από το Ιστορικό Αρχείο Ελληνικής Νεολαίας (ΙΑΕΝ): P. Moullas, Les Concours poétiques de l’Université d’Athènes 1851–1877, Αθήνα 1989.
[5] Αρχείο Π. Μουλλά, Φάκ. 15.1: Χειρόγραφο κείμενο με τον τίτλο «Ο φίλος μου ο Μωρίς», που φέρει ένδειξη για την Ελένη Σαλτιέλ (29.1.2008), ΕΛΙΑ/ΜΙΕΤ.
[6] Αρχείο Π. Μουλλά, Φάκ. 36.1, ΕΛΙΑ/ΜΙΕΤ.
[7] Αρχείο Π. Μουλλά, Φάκ. 35.3: «Π. Μουλλάς: Εργασίες μου ως το 1983»: c) Collaborations diverses (Dictionnaires, Encyclopedies)», ΕΛΙΑ/ΜΙΕΤ.
[8] Αρχείο Π. Μουλλά, Φάκ. 36.1, ΕΛΙΑ/ ΜΙΕΤ. Επιστολή Λίνου Πολίτη (5.3.1969). Οι επιστολές του Λ. Πολίτη στο Αρχείο Π. Μουλλά χρονολογούνται κυρίως από το 1961 ως το 1968, ενώ σώζονται και τρεις επιστολές των ετών 1969, 1971, 1978.
[9] Αρχείο Π. Μουλλά, Φάκ. 31.1. ΕΛΙΑ/ΜΙΕΤ.
[10] «Υπόμνημα», ό.π. (σημ. 2), 4.
[11] Αρχείο Π. Μουλλά, Φάκ. 37.4, ΕΛΙΑ/ ΜΙΕΤ: Συλλυπητήρια επιστολή προς την Ελένη Δημαρά (20.2.1992).
[12] «J’ai pu apprécié la qualité de l’enseignement qu’il y dispensait aux étudiants de grec moderne. Mais plus encore qu’à sa parfaite connaissance de la littérature grecque de ces deux derniers siècles, je suis sensible à la finesse et à la vigueur de son esprit, à son ardeur au travail»: Περιλαμβάνεται σε συστατική επιστολή (20.1.1973) του J. Irigoin προς τον Π. Μουλλά για τη διεκδίκηση από τον τελευταίο θέσης ερευνητή στο CNRS προκειμένου να ετοιμάσει μια thèse d’état για τον ελληνικό ρομαντισμό, «από την οποία περιμένουμε πολλά», συμπληρώνει ο Irigoin. Βλ. Αρχείο Π. Μουλλά, Φάκ. 31.1, ΕΛΙΑ/ ΜΙΕΤ.
[13] Αρχείο Π. Μουλλά, Φάκ. 5.1, ΕΛΙΑ/ΜΙΕΤ.
[14] Π. Μουλλάς, Ο λόγος της απουσίας. Δοκίμιο για την επιστολογραφία με σαράντα ανέκδοτα γράμματα του Φώτου Πολίτη (1908–1910), Αθήνα 1992.
[15] Στο ίδιο, 17.
[16] Αρχείο Π. Μουλλά, Φάκ. 7.1, ΕΛΙΑ/ΜΙΕΤ.
[17] Π. Μουλλάς, «Το Λεξικόν Εγκυκλοπαιδικόν (1889–1898) Μπαρτ και Χιρστ», Κονδυλοφόρος 7 (2008), 39–66. Ο Ν. Γ. Πολίτης υπέβαλε την παραίτησή του μετά την έκδοση του 2ου τόμου (Μάιος 1890–Νοέμβριος 1891), χωρίς όμως να απομακρύνεται από το Λεξικόν, καθώς εξακολουθούσε, ως πρώην διευθυντής, να καταθέτει άρθρα του στους επόμενους τόμους. Πλην των 6 τόμων του Λεξικού, εκδόθηκε κι ένας έβδομος, Συμπλήρωμα των ετών 1902–1905.
[18] Α. Παπαδιαμάντης αυτοβιογραφούμενος, επιμ. Π. Μουλλάς, Αθήνα 1974.
[19] Γ. Μ. Βιζυηνός, Νεοελληνικά διηγήματα, επιμ. Π. Μουλλάς, Αθήνα 1980.
[20] Γ. Μ. Βιζυηνός, Στους δρόμους της λογιοσύνης. Κείμενα γνώσης, θεωρίας και κριτικής, επιμ. Π. Μουλλάς, επιλεγόμενα-υπόμνημα: Β. Αποστολίδου / Μ. Μικέ, Αθήνα 2013.
[21] Ε. Ροΐδης, Αθησαύριστα κείμενα 1882–1885, επιμ. Π. Μουλλάς, Αθήνα 2005.
[22] Α. Μ. Ανδρεάδης, Ροϊδικά μελετήματα 1911–1934, επιμ. Π. Μουλλάς, Αθήνα 2010.
[23] Αρχείο Π. Μουλλά, Φάκ. 19.1, ΕΛΙΑ/ΜΙΕΤ.
[24] Αρχείο Π. Μουλλά, Φάκ. 17.5 (και 32.2), ΕΛΙΑ/ΜΙΕΤ.
[25] Αρχείο Π. Μουλλά, Φάκ. 37.4, ΕΛΙΑ/ΜΙΕΤ.
[26] Αρχείο Π. Μουλλά, Φάκ. 15.1 (πβ. σημ. 5), ΕΛΙΑ/ΜΙΕΤ.
[27] Αρχείο Π. Μουλλά, Φάκ. 19.1, ΕΛΙΑ/ΜΙΕΤ.
[28] Το 1965 στο Διεθνές Θεατρικό Φεστιβάλ του Λονδίνου και αμέσως μετά στο Θέατρο των Εθνών στο Παρίσι, το καλοκαίρι της ίδιας χρονιάς στο Ηρώδειο. Ακολούθως πάλι στο εξωτερικό (από τον Τύπο της εποχής).
[29] Αρχείο Π. Μουλλά, Φάκ. 1, ΕΛΙΑ/ΜΙΕΤ: «Προλεγόμενα».
[30] Αρχείο Π. Μουλλά, Φάκ. 1, ΕΛΙΑ/ΜΙΕΤ: χειρόγραφες σημειώσεις του.
[31] Αρχείο Π. Μουλλά, Φάκ. 2.2, ΕΛΙΑ/ΜΙΕΤ: «Από τη σκοπιά του μεταφραστή» (Θεσσαλονίκη, 14.2.2008).
[32] Στο ίδιο.
[33] Αρχείο Π. Μουλλά, Φάκ. 24.4, ΕΛΙΑ/ΜΙΕΤ, Συνέντευξη ΕΥ ΖΗΝ Θεσσαλονίκη, 4.6.2002.
[34] Αρχείο Π. Μουλλά, Φάκ. 17.2, ΕΛΙΑ/ΜΙΕΤ.
[35] Αρχείο Π. Μουλλά, Φάκ. 34.1, ΕΛΙΑ/ΜΙΕΤ.
[36] Αρχείο Π. Μουλλά, Φάκ. 17.2, 23.1 και 24, ΕΛΙΑ/ΜΙΕΤ.
[37] Αρχείο Π. Μουλλά, Φάκ. 2.5: «Διάλογος με τον εαυτό μου» (δακτυλόγραφο), ΕΛΙΑ/ΜΙΕΤ.
