Η Θησηίδα του Βοκάκιου
Ο Βοκάκιος (Giovanni Boccaccio, 1313–1375) συνθέτει τη Θησηίδα (Teseida) σε νεαρή ακόμη ηλικία, γύρω στο 1340. Το εκτενές αυτό έργο του αριθμεί περισσότερους από 10.000 στίχους, κατανεμημένους σε 12 βιβλία, και εκτυλίσσεται στην Αθήνα του Θησέα. Το έργο τιτλοφορείται από τον μυθικό ήρωα, ο ίδιος όμως πρωταγωνιστεί στα δύο μόνο πρώτα βιβλία, όπου καταγράφονται οι πολεμικές του επιχειρήσεις εναντίον των Αμαζόνων και του βασιλιά της Θήβας Κρέοντα. Στην υπόλοιπη μυθιστορία πρωταγωνιστές αναδεικνύονται τρεις νέοι: ο Αρκύτας και ο Παλαμόνε, δύο ευγενείς από τη Θήβα που μεταφέρονται ως αιχμάλωτοι στην Αθήνα και ερωτεύονται την ίδια γυναίκα, την Αιμίλια, μικρότερη αδελφή της Ιππολύτης, βασίλισσας των Αμαζόνων και συζύγου του Θησέα. Οι δύο άνδρες θα μονομαχήσουν μεταξύ τους για την κόρη, και νικητής θα αναδειχθεί ο Αρκύτας. Έχοντας πληγωθεί όμως, θα υποκύψει στα τραύματά του, και η Αιμίλια θα παντρευτεί τον Παλαμόνε.
Το έργο του Βοκάκιου γνώρισε μεγάλη επιτυχία κατά τον 14ο–15ο αιώνα και αναπαράχθηκε γραπτώς σε πολυάριθμα χειρόγραφα —περισσότερα από 60—, ενώ νωρίς, τον 15ο αιώνα ήδη, εμφανίστηκαν οι πρώτες έντυπες εκδόσεις. Σε νεοελληνική μετάφραση τυπώθηκε για πρώτη φορά τον Δεκέμβριο του 1529 στη Βενετία, με τον τίτλο «Θησέος καὶ γάμοι τῆς Ἐμήλιας», από τους τυπογράφους Nicolini da Sabbio, με το τυπογραφικό σήμα του Ανδρέα Κουνάδη και δαπάνες του Damiano di Santa Maria. Πληροφορίες για την έκδοση του έργου παρέχει ο κολοφώνας του εντύπου: «Stampato in Vinegia per Giovanantonio et fra/ telli da Sabbio a requisitione de M. Damia/ no de Santa Maria de Spici/ M.D.XXIX del Mese/ de Decembrio» (εικ. 1).[1]
Εικ. 1. Ο κολοφώνας της έντυπης έκδοσης της Θησηίδας, με τη σφραγίδα του Ηλία Π. Βουτιερίδη
Εικ. 2. Ο Θησέας, με τους δικούς του, κατευθύνεται προς τις Αμαζόνες (Βιβλίο 1ο)
Εικ. 3. Ο Θησέας πολεμάει τον βασιλιά της Θήβας Κρέοντα και τον νικάει: «Πόλεμος τοῦ Θησέου, μὲ τὸν Κρεόντε, καὶ πῶς ὁ Θησεὺς ἐνίκησε» (Βιβλίο 2ο)
Η νεοελληνική μετάφραση και η πρώτη ελληνική έντυπη έκδοση του έργου (1529)
Ο μεταφραστής του έργου στη νεοελληνική γλώσσα είναι άγνωστος.[2] Ως επιμελητής-εκδότης ωστόσο της πρώτης έντυπης ελληνικής έκδοσης αναγνωρίστηκε ο Ζακύνθιος Δημήτριος Ζήνος,[3] από τη γραφίδα του οποίου προήλθε επίσης το ένα από τα δύο μόλις σωζόμενα ελληνικά χειρόγραφα του έργου, αυτό που χρησίμευσε ως πρότυπο για την προετοιμασία του εντύπου στο τυπογραφείο. Το χειρόγραφο αυτό σώζεται σε αποσπασματική μορφή στη Βατικανή Βιβλιοθήκη (Vatic. Pal. gr. 426, f. 1r-64v: https://digi.vatlib.it/view/MSS_Pal.gr.426) και φέρει σημειώσεις/διορθώσεις του Ζήνου και εμφανή σημάδια τυπογραφικής χρήσης. Ο μόνος άλλος γνωστός χειρόγραφος μάρτυρας του έργου είναι ένας κώδικας (τέλη 15ου–αρχές 16ου αι.) που διασώζει την αρχική ελληνική παραλλαγή του κειμένου και ακολουθεί πιστά το πρωτότυπο κείμενο του Βοκάκιου (Paris. Gr. 2898: https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/btv1b10721997t/f5.item).
Η ελληνική έκδοση του 1529 αντιθέτως παρεκκλίνει περισσότερο από το ιταλικό κείμενο, καθώς ο Ζήνος επεξεργάστηκε τη μετάφραση του έργου, προτού αυτή τυπωθεί, με σκοπό να την καταστήσει περισσότερο εύληπτη στο ελληνικό λαϊκό αναγνωστικό κοινό. Η Enrica Follieri, στη μελέτη της για τη νεοελληνική Θησηίδα, διαπίστωσε ότι στο διασκευασμένο κείμενο που τελικά έφθασε στο τυπογραφείο αποκαταστάθηκαν μετρικές ανωμαλίες, έγιναν νοηματικές και ορθογραφικές διορθώσεις, ενώ η γλώσσα του κειμένου απέκτησε έναν φιλολογικότερο τόνο.[4]
Η νεοελληνική έκδοση της Θησηίδας εμπλουτίστηκε με 11 ξυλογραφίες, οι δέκα από τις οποίες είχαν χρησιμοποιηθεί ήδη λίγα χρόνια νωρίτερα σε ένα άλλο περίφημο λαϊκό έντυπο, εκείνο της πρώτης μετάφρασης σε δημώδη γλώσσα της Ιλιάδας του Ομήρου από τον Νικόλαο Λουκάνη (1526) (εικ. 2–4).[5] Μόνο η ενδέκατη ξυλογραφία του έργου είναι πρωτότυπη και δημιουργήθηκε ειδικά για την έκδοση του 1529, προκειμένου να αναπαραστήσει, στο 5ο βιβλίο της μυθιστορίας, τη σκηνή της μονομαχίας μεταξύ των δύο Θηβαίων ανδρών, την οποία παρακολουθούν η Αιμίλια και ο Θησέας (βλ. φωτογραφία τίτλου).
Μετά την πρώτη νεοελληνική έκδοση δεν υπήρξε καμία άλλη πλήρης έκδοση του έργου. Έως σήμερα έχει εκδοθεί κριτικά μόνο το πρώτο[6] και το έκτο βιβλίο[7] της Θησηίδας, έργο που χαρακτηρίστηκε ως ένα από τα πρωιμότερα δείγματα της επιρροής που άσκησε η ιταλική λογοτεχνία στην ελληνική.[8]
Εικ. 4. Ο Αρκύτας και ο Παλαμόνε μεταφέρονται λαβωμένοι στην Αθήνα: «Πῶς εὑρέθην ὁ Ἀρκήτας καὶ ὁ Παλαμών, καὶ οἱ φέραντους εἰς τὴν Ἀθήνα» (Βιβλίο 2ο)
Το λειτουργικό-θρησκευτικό και λαϊκό έντυπο ελληνικό βιβλίο τις πρώτες δεκαετίες της τυπογραφίας
Το έντυπο Θησέος και Γάμοι της Αιμίλιας εντάσσεται σε μια κατηγορία βιβλίων που εγκαινιάστηκε στη Βενετία προς το τέλος του 15ου αιώνα και δεν απευθυνόταν πλέον στους λογίους της Δύσης, αλλά πρωτίστως στους Έλληνες της Διασποράς και στον ελληνισμό της Ανατολής. Το περιεχόμενο των βιβλίων αυτών ήταν αφενός λειτουργικό-θρησκευτικό και αφετέρου λαϊκό, ενώ οι πρώτες προσπάθειες για την έκδοσή τους έγιναν από τους Κρητικούς Αλέξανδρο Αλεξάνδρου (Βατραχομυομαχία, 1486) και Λαόνικο (Ψαλτήριο, 1486),[9] καθώς και από τον Άλδο Μανούτιο (Ψαλτήριο, 1496/1498). Τον 16ο αιώνα την έκδοση βιβλίων αυτού του είδους εγκαινιάζει ο Κρητικός Ζαχαρίας Καλλιέργης, και με τη φροντίδα του γιου του, Νικολάου, τυπώνεται το 1509 ο Απόκοπος του Μπεργαδή, το πρώτο νεοελληνικό έντυπο στην ιστορία της λογοτεχνίας.[10]
Λίγα χρόνια αργότερα, το 1521, στη Βενετία, ο Ανδρέας Κουνάδης από την Πάτρα πρωτοστατεί στην προσπάθεια για τη συστηματική έκδοση ελληνικών βιβλίων για Έλληνες αναγνώστες, τα οποία χρηματοδοτεί ο ίδιος, συνεργαζόμενος με την οικογένεια Ιταλών τυπογράφων Nicolini da Sabbio (Giovanni Antonio, Stefano, Pietro και Giovanni Maria). Μετά τον πρόωρο θάνατο του Κουνάδη (1522 ή 1523) τις εκδοτικές του δραστηριότητες συνεχίζει ο πεθερός του Damiano di Santa Maria (έως το 1553) από το Spic της Δαλματίας.[11] Ο Δημήτριος Ζήνος, έχοντας φθάσει πιθανότατα σε νεαρή ηλικία από τη Ζάκυνθο στη Βενετία, δραστηριοποιήθηκε από τις αρχές ήδη της δεκαετίας του 1520 στην επιχείρηση των Κουνάδη / Damiano di Santa Maria ως διορθωτής-επιμελητής των χειρογράφων που χρησίμευαν ως πρότυπα για τα υπό έκδοση έντυπα, ενώ αποφασιστική κρίθηκε επίσης η συμβολή του στην επιλογή των προς έκδοση έργων. Ο Ζήνος, αντιγραφέας ο ίδιος, άσκησε παράλληλα για μακρά χρονική περίοδο τη δραστηριότητα του επιμελητή-εκδότη λειτουργικών εντύπων για τους ορθοδόξους χριστιανούς και λαϊκών εκδόσεων σε δημώδη γλώσσα για το ελληνικό αναγνωστικό κοινό (Πένθος θανάτου, Ο Αλέξανδρος ο Μακεδών κ.ά.). Η δραστηριότητά του αυτή εκτείνεται από το 1523 έως το 1539/40, περίοδο κατά την οποία ένας σημαντικός αριθμός βιβλίων εκδόθηκε με τη φροντίδα του.[12] Στη λίστα των εκδόσεων που επιμελήθηκε ο Ζήνος και καταγράφει η Evro Layton[13] θα πρέπει να προστεθούν ακόμη δύο:
α) Ιωάννου Δαμασκηνού, Έκδοσις της Ορθοδόξου Πίστεως (Βερόνα, 1531 – 1η ελληνική έκδοση): Χειρόγραφο-πρότυπο της έκδοσης αποτέλεσε ο κώδ. Vat. Pal. gr. 334.[14]
β) Μ. Βασιλείου, Ασκητικά (Βενετία, 1535 – 1η ελληνική έκδοση). Ως χειρόγραφο-πρότυπο χρησιμοποιήθηκε ο κώδ. Ρώμης Collegio Inglese 1413.[15]
Στα δύο αυτά χειρόγραφα εντοπίζεται το χέρι του Ζήνου τόσο στην αντιγραφή των κειμένων —εξ ολοκλήρου αντέγραψε ο Ζήνος τον κώδικα του Δαμασκηνού— όσο και σε σημειώσεις/διορθώσεις που έκανε στο πλαίσιο της προετοιμασίας των χειρογράφων, ώστε να χρησιμοποιηθούν στο τυπογραφείο ως πρότυπα έντυπων βιβλίων.
Εικ. 5–6. Το αντίτυπο της Βιβλιοθήκης ΕΛΙΑ/ΜΙΕΤ. Δεξιά, σπάραγμα της σελίδας τίτλου με το τυπογραφικό σήμα (το κουνάβι) του Ανδρέα Κουνάδη
Το αντίτυπο της Βιβλιοθήκης ΕΛΙΑ/ΜΙΕΤ
Σήμερα εντοπίζονται τουλάχιστον 20 αντίτυπα της νεοελληνικής Θησηίδας, στα οποία συγκαταλέγεται πλέον κι αυτό της Βιβλιοθήκης ΕΛΙΑ/ΜΙΕΤ.[16] Πρόκειται κατ’ ουσίαν για ένα πλήρες αντίτυπο του έργου, αν και σώζεται σπάραγμα μόνο της σελίδας τίτλου, με τον εσφαλμένο τυπογραφικά τίτλο «ΘΗΣΕΟΣ ΚΑΙ ΓΑΜΟΥ ΤΗΣ ΕΜΗΛΙΑΣ» και το τυπογραφικό σήμα του Κουνάδη (εικ. 5–6).[17]
Σε αντίθεση με άλλα αντίτυπα, εδώ η σύνθεση των τευχών Α και y δεν έχει διαταραχθεί.[18] Στον κενό χώρο του θυρεού, στο κέντρο του πιόσχημου επίτιτλου στην αρχή του πρώτου βιβλίου (φ. α1r), σημειώνεται με μολύβι η χρονολογία 1889 (εικ. 7). Μια ακόμη ιδιαιτερότητα εμφανίζεται στην τελευταία ξυλογραφία του εντύπου, στο 5ο βιβλίο, όπου έχουν σημειωθεί τα ονόματα των ηρώων πάνω από τις μορφές τους: Θισεύς, Εμιλία, Αρκίτας, Παλαμῶν (βλ. φωτογραφία τίτλου και εικ. 9). Οι λίγες χειρόγραφες παρασελίδιες σημειώσεις φαίνεται πως παραπέμπουν στον Ιταλό κτήτορα του βιβλίου με το όνομα Scarlatto Mazza: φ. δd1r, «… του την τροάδα εινε του σκαρλάτου του υμετέρου»,[19] και παρακάτω, φ. ιi8r, «A molto mio sig[nor] / car(issi)mo signor sca[r]/latto mazza pattronis…» (εικ. 8).[20]
Εικ. 7–8. Αριστερά, η σελίδα αρχής του 1ου βιβλίου και, δεξιά, χειρόγραφο αφιερωματικό σημείωμα στον Scarlatto Mazza
Εικ. 9: Ο Θησέας και η Αιμίλια βγαίνουν για κυνήγι και βλέπουν τη μάχη των δύο νέων. Πρόκειται για την τελευταία ξυλογραφία του εντύπου και τη μόνη πρωτότυπη (Βιβλίο 5ο)
Το αντίτυπο της Βιβλιοθήκης ΕΛΙΑ/ΜΙΕΤ ανήκε στον ιστορικό της νεοελληνικής λογοτεχνίας Ηλία Π. Βουτιερίδη (1874–1941), που μελετούσε τον Ερωτόκριτο και τον είχε συγκρίνει με τη Θησηίδα. Πεποίθησή του ήταν πως ο Κορνάρος είχε αντλήσει για τη μυθιστορία του πολλά στοιχεία από το έργο του Βοκάκιου.[21]
Το αντίτυπο του Βουτιερίδη συνοδεύεται από δικό του ιδιόχειρο δισέλιδο κείμενο (σε ένα φύλλο) με το λήμμα Θησηΐς, που ο συντάκτης του προόριζε για το Εγκυκλοπαιδικό Λεξικό του Κ. Ελευθερουδάκη. Εκεί ο Βουτιερίδης τονίζει την αξία του σπανιότατου αυτού εντύπου «εἰς λίαν δημοτικὴν γλῶσσαν», που το θεωρεί ισάξιο των πολυτιμότερων χειρογράφων των μεγάλων βιβλιοθηκών: «Ἡ ἑλληνικὴ αὕτη μετάφραση θεωρεῖται ἀπὸ τῶν ἀρχῶν ἀκόμη τοῦ 19ου αἰῶνος ὡς ἓν τῶν σπανιωτάτων βιβλίων καὶ διὰ τοῦτο τὰ περισωζόμενα ὀλίγιστα ἀντίτυπά της εἰς τὰς μεγάλας εὐρωπαϊκὰς βιβλιοθήκας (ἓν τοιοῦτο κατέχει καὶ ἡ Ἐθνικὴ Βιβλιοθήκη τῆς Ἑλλάδος) ἔχουν ἀξίαν, ὅσην καὶ τὰ πολυτιμώτερα χειρόγραφα. Η. Π. Βουτιερίδης» (εικ. 10).
Εικ. 10: Αυτόγραφο κείμενο του Ηλία Π. Βουτιερίδη για τη Θησηίδα, όπου γίνεται αναφορά στη σημασία της έκδοσης του 1529
Ο Βοκάκιος έπαιξε σημαντικό ρόλο στην καθιέρωση μιας λατινικής δημώδους γλώσσας στη λογοτεχνία, στην οποία έγραψε, όπως πίστευε, τη Θησηίδα του.[22] Η νεοελληνική έκδοση του έργου του το 1529 πραγματοποιήθηκε υπό την επίδραση αυτού του πνευματικού-λογοτεχνικού ρεύματος στην Ιταλία, το οποίο ενθάρρυνε την καλλιέργεια της ομιλούμενης γλώσσας στον γραπτό λογοτεχνικό λόγο.[23] Στο ίδιο πλαίσιο εντάχθηκε η προσπάθεια διάδοσης λογοτεχνικών έργων σε ελληνική δημώδη γλώσσα μέσω της έντυπης έκδοσής τους, που εγκαινιάστηκε στη Βενετία την πρώτη δεκαετία του 16ου αιώνα.
Ευχαριστώ τους συναδέλφους της Βιβλιοθήκης ΕΛΙΑ/ΜΙΕΤ για τη δυνατότητα μελέτης και προβολής του σπάνιου αυτού αντιτύπου.
Φωτογραφία τίτλου: βλ. εικ. 9.
Βενετία Χατζοπούλου
ΙΠΑ/ΜΙΕΤ
[1] Πολλές είναι οι μελέτες για τη νεοελληνική μετάφραση της Θησηίδας. Βλ. Ε. Follieri, «La versione in Greco volgare del Teseida di Boccaccio», Studi Bizantini e Neoellenici 7 (1953) [Atti dello VIII Congresso Internazionale di Studi Bizantini, Palermo 3–10 Aprile 1951], 67–77. B. Olsen, «Η νεοελληνική Θησηίδα και η προετοιμασία ενός λαϊκού εντύπου», Ελληνικά 44 (1994), 123–133. Σ. Κακλαμάνης, «Από το χειρόγραφο στο έντυπο: “Θησέος και Γάμοι της Αιμίλιας” (1529)», Θησαυρίσματα 27 (1997), 147–223, όπου η προγενέστερη βιβλιογραφία (σ. 148).
[2] Για τη μετάφραση του έργου και την πιθανή χρονολόγησή της, βλ. E. Cappellaro, «Η πρώτη νεοελληνική μετάφραση του Βοκάκιου Ο Θησεύς και γάμοι της Αιμιλίας (1340–1370). Μια υπόθεση για τη χρονολόγηση», Σύγκριση 20 (2010), 83–118 (https://ejournals.epublishing.ekt.gr/index.php/sygkrisi/issue/view/185).
[3] D. Holton (επιμ.), Διήγησις του Αλεξάνδρου / The Tale of Alexander. The Rhymed Version. Critical Edition with Introduction and Commentary (Βυζαντινή και Νεοελληνική Βιβλιοθήκη, 1), Αθήνα 22002, 46–47, σημ. 5.
[4] Follieri, ό.π. (σημ. 1), 71–72. E. Follieri, «Su alcuni libri greci stampati a Venezia nella prima metà del cinquecento», στο Contributi alla storia del libro italiano. Miscellanea in onore di Lamberto Donati, Φλωρεντία 1969, 119–164, εδώ: 145. Η. Winterwerb, «Ένα χειρόγραφο σχεδίασμα της νεοελληνικής Θησηίδος», Μνήμων 13 (1991), 49–55, εδώ: 52–53. Ο Holton, ό.π., σ. 47, σημ. 5, δεν αποκλείει ωστόσο ορισμένες από τις αλλαγές αυτές να έλαβαν χώρα στο πλαίσιο της παράδοσης του κειμένου και να μην εισήχθησαν από τον επιμελητή του χειρογράφου.
[5] Το έργο αυτό εκδόθηκε επίσης από τον Damiano di Santa Maria, με τυπογραφική ευθύνη των da Sabbio. Βλ. É. Legrand, Bibliographie hellénique, ou Description raisonnée des ouvrages publiés en Grec par des Grecs au XVe et XVIe siècles, τ. 1, Παρίσι 1885, αρ. 75.
[6] E. Follieri (επιμ.), Il Teseida Neogreco. Libro I (Testi e Studi Bizantino-Neoellenici, 1), Ρώμη / Αθήνα 1959.
[7] B. Olsen, «The Greek Translation of Boccaccio’s Theseid Book 6», Classica et Mediaevalia 41 (1990), 275–301.
[8] Βλ. ενδεικτικά Follieri, ό.π. (σημ. 6), 5.
[9] Αικ. Κουμαριανού / Λ. Δρούλια / E. Layton, Το ελληνικό βιβλίο 1476–1830, Αθήνα 1986, 270.
[10] E. Layton, The Sixteenth Century Greek Book in Italy. Printers and Publishers for the Greek World, Βενετία 1994, 322.
[11] Για την εκδοτική επιχείρηση των Ανδρέα Κουνάδη και Damiano di Santa Maria και για τους τυπογράφους Nicolini da Sabbio, βλ. ενδεικτικά Layton, ό.π. (σημ. 10), 337–354 και 402–420 αντιστοίχως.
[12] Για την εκδοτική δραστηριότητα του Δημήτριου Ζήνου, βλ. C. Carpinato, «Sull’attività editoriale di Dimitrios Zinos presso la tipografia dei da Sabbio», στο Σύνδεσμος. Studi in onore di Rosario Anastasi, τ. 1, Catania 1991, 193–207. Layton, ό.π. (σημ. 10), 545–552, όπου η προγενέστερη βιβλιογραφία. Για το ρόλο του Ζήνου ως επιμελητή της έντυπης ελληνικής Θησηίδας, βλ. Κακλαμάνης, ό.π. (σημ. 1). Πρόσφατα για τον Ζήνο, E. Bianchi, Demetrio Zeno, Calligrafo e consulente letterario. Τra libri a stampa e libri manoscritti nella Venezia del primo Cinquecento (Hellenica, 102), Αλεσάντρια 2022.
[13] Layton, ό.π. (σημ. 10), 550–551: Καταγράφει 16 εκδόσεις.
[14] E. Bianchi, «Demetrio Zeno, Bernardino Donato e il Vat. Pal. gr. 334, manoscritto di tipografia per l’edizione dell’Orthodoxae Fidei Exposition di Giovanni Damasceno (Verona. 1531)», Scrineum 19 (2022), 177–201.
[15] V. Chatzopoulou, «Reginald Pole, Bernardino Sandro et Dimitrios Zinos: à propos du modèle de l’édition princeps des Ascétiques de Saint Basile par Stefano Nicolini da Sabbio (Venise, 1535)», στο M. Cronier / B. Mondrain (επιμ.), Le livre manuscrit grec. Écriture, matériaux, histoire. Actes du IXe Colloque international de Paléographie grecque (Paris, 10–15 septembre 2018) (Travaux et Mémoires, 24/1), Παρίσι 2021, 755–782.
[16] Στην Ελλάδα καταγεγραμμένα αντίτυπα της έκδοσης υπάρχουν στην Εθνική Βιβλιοθήκη Ελλάδος (2 αντίτυπα), στη Γεννάδειο Βιβλιοθήκη, στη Μονή Μεγίστης Λαύρας Αγίου Όρους και στο ΕΛΙΑ/ΜΙΕΤ. Για τα παραπάνω αντίτυπα, καθώς και για τα αντίτυπα εκτός Ελλάδος (Βατικανό, Βερολίνο-Staatsbibliothek zu Berlin, Βιέννη-Österreichische Nationalbibliothek, Κέιμπριτζ-University Library, Κοπεγχάγη-Bibliothèque Royale, Λονδίνο-British Library, Πάδοβα-Biblioteca Universitaria, Μεσσήνη-Biblioteca regionale universitaria Giacomo Longo, Πάρμα-Biblioteca Palatina, Ρώμη-Biblioteca Angelica, Τυβίγγη-Universitätsbibliothek), βλ. Κακλαμάνης, ό.π. (σημ. 1), 173–176 (όπου και καταγραφή λανθανόντων αντιτύπων), EDIT16 (https://edit16.iccu.sbn.it/web/edit-16: Boccaccio Giovanni, Theseos kai gamou tes Emelias). Επιπλέον αντίτυπα καταγράφονται στο Σ. Κακλαμάνης, «Η ιδέα της “σειράς” στην έκδοση των νεοελληνικών λογοτεχνικών εντύπων του 16ου αιώνα» στο D. Holton / Τ. Λεντάρη / U. Moennig / P. Vejleskov (επιμ.), Κωδικογράφοι, συλλέκτες, διασκευαστές και εκδότες. Χειρόγραφα και εκδόσεις της όψιμης βυζαντινής και πρώιμης νεοελληνικής λογοτεχνίας. Πρακτικά Συνεδρίου 23–26 Mαΐου 2002, Ηράκλειο 2009, 293–348, εδώ: 318–319.
[17] Τον ίδιο εσφαλμένο τίτλο φέρουν και ορισμένα άλλα αντίτυπα του έργου. Η Follieri, ό.π. (σημ. 1), 69, επισημαίνει εκείνο της Βιβλιοθήκης Angelica (Ρώμη), εξηγώντας ότι ο τίτλος προφανώς διορθώθηκε αφού όμως είχαν ήδη τυπωθεί ορισμένα αντίτυπα του βιβλίου. Από το τελευταίο τεύχος του αντιτύπου ΕΛΙΑ/ΜΙΕΤ εξέπεσε το τελευταίο λευκό φύλλο.
[18] Κακλαμάνης, ό.π. (σημ. 1), 176–177.
[19] Ο χαρακτηρισμός του έργου ως «Τρωάδα» αναφέρεται πιθανώς στον επικό του χαρακτήρα.
[20] Ευχαριστώ την κ. Αγγελική Πανοπούλου για τη βοήθειά της στην ανάγνωση του σημειώματος.
[21] Η. Π. Βουτιερίδης, Σύντομη ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας (1000–1930), Αθήνα 21966 [β΄ έκδ., με συμπλήρωμα του Δ. Γιάκου (1931–1965)], 171.
[22] Για τη λογοτεχνική χρήση της καθομιλούμενης γλώσσας στην ιταλική χερσόνησο, βλ. Ε. Κακουλίδη-Πάνου / Ε. Καραντζόλα / Κ. Τικτοπούλου, Δημώδης πεζός λόγος του 16ου αιώνα, Αθήνα 2023, xxviii–xxix. Βλ. επίσης Cappellaro, ό.π. (σημ. 2), 83.
[23] Για τα ελληνικά έργα στη δημώδη που τυπώνονται στα βενετικά τυπογραφεία τον 16ο αιώνα, βλ. E. Layton, The Sixteenth Century Greek Book in Italy. Printers and Publishers for the Greek World, Βενετία 1994, 179–222 («Texts in Modern Greek»). Πιο πρόσφατα για το θέμα αυτό, βλ. επίσης C. Carpinato, «Stampe veneziane in greco volgare nella prima metà del Cinquecento e questione della lingua» στο Σ. Κακλαμάνης / Α. Καλοκαιρινός (επιμ.), Χαρτογραφώντας τη δημώδη λογοτεχνία (12ος–17ος αι.). Πρακτικά του 7ου Διεθνούς Συνεδρίου Neograeca Medii Aevi, Ηράκλειο 2017, 147–168, εδώ: 155–160.
