Το ζήτημα του Νεοελληνικού Διαφωτισμού έχει απασχολήσει σοβαρά την έρευνα.[1] Η βιβλιογραφία γύρω από θέματα, πρόσωπα, έργα που σχετίζονται με αυτόν είναι μεγάλη και συνεχώς διευρύνεται. Μία από τις θεμελιώδεις διαστάσεις του φαινομένου ήταν η «μεταφορά» γνώσης από τη Δύση στην Ανατολή, στο πλαίσιο της οποίας η μετάφραση ευρωπαϊκών βιβλίων στα ελληνικά από λόγιους έπαιζε καθοριστικό ρόλο.
Το «πρόγραμμα» —αν μπορεί να αποδοθεί με αυτό τον όρο ένα φαινόμενο που δεν είχε θεσμική υπόσταση— που καθόριζε την επιλογή, μεταφορά και μετάφραση σημαντικών έργων της ευρωπαϊκής επιστημονικής, φιλοσοφικής, ιστορικής, φιλολογικής και ευρύτερα πνευματικής παραγωγής άρχισε να διαμορφώνεται αρκετά νωρίς. Πλειάδα έργων Ευρωπαίων διανοητών, φιλολόγων, ιστορικών, επιστημόνων κ.ά. είτε εντάχθηκαν σε συμπιληματικά έργα Ελλήνων λογίων, είτε διασκευάστηκαν, είτε μεταφράστηκαν και διαδόθηκαν αυτούσια στον ελληνικό χώρο.[2]
Μια σημαντική πτυχή του έργου αυτού αφορούσε τη μεταφορά της γερμανικής φιλοσοφίας, με ενδεικτική την περίπτωση του Christian Wollf και του Friedrich Christian Baumeister.[3] Ο τελευταίος εξέδωσε μια επιτομή —στην πραγματικότητα— της Μεταφυσικής του Wolff,[4] με τον τίτλο Institutiones metaphysicae,[5] η οποία γνωρίζουμε ότι μεταφράστηκε από Έλληνες λογίους, αλλά δεν τυπώθηκε. Οι τέσσερις που επιδόθηκαν στη μετάφραση του συγκεκριμένου έργου του Baumeister και την εξέδωσαν σε χειρόγραφη μορφή είναι ο Νικόλαος Βαρκόσης, ο Ιωάννης Φουρναίος, ο Νικόλαος Ζερζούλης και ο Δημήτριος Δάρβαρης.[6]
Friedrich Christian Baumeister
Institutiones metaphysicae
Στις συλλογές του Ιστορικού και Παλαιογραφικού Αρχείου του ΜΙΕΤ φυλάσσεται μια χειρόγραφη Μεταφυσική, όπως έχει καταγραφεί — ο τίτλος που φέρει το κείμενο στην αρχή του είναι Μεταφυσικαί εισηγήσεις (ΜΙΕΤ, ΙΠΑ, χφ. 26, φ. 1r).
Το χειρόγραφο είναι του 19ου αιώνα, αποτελείται από 72 φύλλα (διαστάσεων 225 × 170 mm) και διατηρείται σε καλή κατάσταση. Η γραφή είναι καθαρή και επιμελημένη, αλλά δεν καταγράφεται ούτε ο γραφέας, ούτε ο συγγραφέας του έργου.
ΜΙΕΤ, ΙΠΑ, χφ. 26
Το περιεχόμενο, η διαίρεση της ύλης και η σύνθεσή της παραπέμπουν σε έργο που μεταφέρει φιλοσοφικό κείμενο της σχολής του Wolff. Ωστόσο η σύγκριση του κειμένου με την ελληνική μετάφραση της Μεταφυσικής του Wolff από τον Ψαλλίδα καθιστά απίθανη την περίπτωση να πρόκειται για μια μεταφραστική επιτομή του έργου του Γερμανού φιλοσόφου.[7] Αντίθετα η σύγκριση των τίτλων με τους αντίστοιχους της μετάφρασης του έργου του Baumeister Institutiones metaphysicae από τον Δάρβαρη μας οδηγεί στην υπόθεση ότι πρόκειται για μια μεταφραστική εκδοχή αυτού του κειμένου: Institutiones metaphysicae ~ Μεταφυσικαί εισηγήσεις.
Ενδεικτικά παραθέτουμε τη σύγκριση των κεφαλαίων του πρώτου μέρους των δύο κειμένων (Baumeister/Δάρβαρης – ΜΙΕΤ, ΙΠΑ, χφ. 26):
Πίνακας
Η ανάγνωση των τίτλων και η διάταξη της ύλης φανερώνει την ταύτιση των κειμένων του χειρογράφου μας και της μετάφρασης του Δάρβαρη, αλλά και τη διαφορά στις μεταφραστικές αποδόσεις. Όμοια προχωρά και το υπόλοιπο των δύο κειμένων και ως προς την διάταξη των μερών και ως προς εκείνη των κεφαλαίων. Μια περαιτέρω έρευνα στα σχετικά κείμενα θα μπορούσε να δείξει αν το χειρόγραφο του ΙΠΑ είναι έργο ενός από τους γνωστούς μεταφραστές του Baumeister που αναφέραμε πιο πάνω ή αποτελεί μια άγνωστη μεταφραστική προσπάθεια Έλληνα λογίου της περιόδου.
ΜΙΕΤ, ΙΠΑ, χφ. 26
Γι’ αυτού του είδους την εργασία, που περιλαμβάνει κατ’ αρχάς την αναγνώριση και ανάγνωση, έπειτα την ταύτιση και τεκμηρίωση και τέλος την έκδοση της χειρόγραφης πηγής, απαιτούνται οι στέρεες γνώσεις των επιστημών της παλαιογραφίας, της κωδικολογίας, της κριτικής και έκδοσης κειμένων. Αυτές οι θεμελιώδεις επιστημονικές δεξιότητες, που αποκτώνται με συστηματική διδασκαλία, αλλά και την επιτόπια μελέτη και τριβή με το ίδιο το πρωτογενές υλικό, δηλαδή τα χειρόγραφα, καλλιεργούνται εδώ και πολλές και δεκαετίες από το ΙΠΑ του ΜΙΕΤ, με μαθήματα παλαιογραφίας, ειδικά σεμινάρια και διαλέξεις. Για τις φετινές δράσεις του ΙΠΑ θα γίνουν σύντομα ανακοινώσεις.
Σταύρος Γριμάνης
Ιστορικό και Παλαιογραφικό Αρχείο του ΜΙΕΤ
[1] Από την έκδοση το έργου του Κ. Θ. Δημαρά, Νεοελληνικός Διαφωτισμός, Αθήνα 1977 και εφεξής η βιβλιογραφία διευρύνεται συνεχώς. Ενδεικτικά, βλ. Α. Αγγέλου, Των Φώτων. Όψεις του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, Αθήνα 1988· Κ. Θ. Δημαράς, Ιστορικά φροντίσματα Α΄. Ο Διαφωτισμός και το κορύφωμά του, Αθήνα 1992· Π. Κιτρομηλίδης, Νεοελληνικός Διαφωτισμός. Οι πολιτικές και κοινωνικές ιδέες, Αθήνα 1996· Π. Κονδύλης, Ο Νεοελληνικός Διαφωτισμός. Οι φιλοσοφικές ιδέες, Αθήνα 1988· Π. Νούτσος, Νεοελληνικός Διαφωτισμός. Τα όρια της διακινδύνευσης, Αθήνα 2005· A. Tabaki, «Enlightenment», στο G. Speake (επιμ.). Encyclopedia of Greece and the Hellenic Tradition, τ. 1, Λονδίνο / Σικάγο 2000, 547–551 και Α. Ταμπάκη, Περί Νεοελληνικού Διαφωτισμού. Ρεύματα ιδεών και δίαυλοι επικοινωνίας με τη δυτική σκέψη, Αθήνα 2004. Βιβλιογραφία μέχρι το 1995 στο: Δ. Γ. Αποστολόπουλος / Ε. Ν. Φραγκίσκος, Νεοελληνικός Διαφωτισμός. Βιβλιογραφία 1945–1995, Αθήνα 1998.
[2] Για τη μεταφραστική δραστηριότητα της περιόδου, βλ. Α. Σφοίνη, Ξένοι συγγραφείς μεταφρασμένοι στα ελληνικά, 1700–1832, Αθήνα 2019. Πρβλ. A. Tabaki, «Identité et Diversité Culturelle Le Mouvement des Traductions dans de Sud-Est de l’Europe (XVIIIe siècle – début du XIXe)», Synkrisi/Comparaison 9 (1998), 71–91. Για τις πνευματικές-ιδεολογικές προϋποθέσεις αυτή την περίοδο, βλ. G. P. Henderson, Η αναβίωση του ελληνικού στοχασμού (1620–1830), Αθήνα 2009, 47 κ.ε. και Ν. Ψημμένος, Η ελληνική φιλοσοφία ΙΙ (1453–1821). Η επικράτηση της νεωτερικής φιλοσοφίας (Μετακορυδαλική περίοδος), Αθήνα 1989.
[3] Α. Αντζουλάτος, «Η εισαγωγή της μεταφυσικής στον ελλαδικό χώρο και η επίδρασή της στην ορθόδοξη περί θεολογίας αντίληψη», διδ. διατρ. ΕΚΠΑ, 2010, 180 κ.ε.· Σ. Κουκουβίνου, Γερμανικός και Νεοελληνικός Διαφωτισμός. Διερεύνηση πνευματικών αλληλεπιδράσεων στη διαμόρφωση της νεοελληνικής παιδείας, Αθήνα 2022, 194. Ειδικά για τον Wolff και την επίδραση στους Έλληνες διαφωτιστές, βλ. P. Noutsos, «Die Rezeption der Ideen Christian Wolffs in Griechenland. Der Beitrag der Gelehrten von den Ionischen Inseln», Δωδώνη 16 (1987), 25–33· Γ. Αραμπατζης, «Ανωνύμου, Περί μεταφυσικής, Κεφάλαιο περί κοσμολογίας (Χειρόγραφο Ιασίου)», Φιλοσοφία 32 (2002), 133–162· Π. Νούτσος, «Ιώσηπος Μοισιόδαξ. Ορισμός και διαίρεση της Μεταφυσικής», Δωδώνη 11 (1982),185–192· Α. Αγγέλη, «Η παρουσία της νεότερης φιλοσοφίας στα Στοιχεία της Μεταφυσικής του Βούλγαρη», στο Κ. Θ. Πέτσιος (επιμ.), Η πνευματική κίνηση στα Ιωάννινα τον 18ο αιώνα και η παρουσία του Ευγενίου Βούλγαρη. Πρακτικά του Β΄ Πανηπειρωτικού Συνεδρίου (8–9 Απριλίου 2016), Ιωάννινα 2018, 464–478, ιδίως 467, 472–476· και Β. Ν. Μακρίδης, «Δαμιανός Παρασκευάς Σινωπεύς. Προκαταρκτικά στοιχεία και ένα αυτόγραφο», Ερανιστής 24 (2003), 189–195. Για την περίπτωση του Baumeister, βλ. Ρ. Αργυροπούλου-Λούγγη, «Νεοελληνικές μεταφράσεις φιλοσοφικών έργων (1760–1821)», Δευκαλίων 21 (1978), 131–142, ιδίως 135. Πρβλ. Α. Ψαλίδας, Καλοκινήματα. Ο Γερμανός φιλόσοφος F. C. Baumeister ως όπλο κατά του Ευγένιου Βούλγαρη στην προεπαναστατική περίοδο, Θεσσαλονίκη 2021 και Η. Τεμπέλης, «Η ελληνική μετάφραση της Λογικής του Friedrich Christian Baumeister (Βιέννη 1795). Το πλήρες προοίμιο των αποσυρθέντων αντιτύπων», Μνημοσύνη 19 (2013), 156–172 [=Α. Θ. Φωτόπουλος (επιμ.), Πρακτικά Συνεδρίου «Λόγιοι της Τουρκοκρατίας», Αθήνα, 24–25 Μαΐου 2013).
[4] Πρόκειται ουσιαστικά για το «Metaphysicae opus του Γερμανού φιλόσοφου, που απαρτίσθηκε από τους ακόλουθους έξι τόμους: την Philosophia prima sive Ontologia (1729), την Cosmologia generalis (1731), την Psychologia empirica (1732), την Psychologia rationalis (1734) και τη δίτομη Theologia naturalis (1736, 1737)»: Π. Νούτσος, «Ένα μαθηματάριο Μεταφυσικής του Αθανασίου Ψαλίδα», Ο Ερανιστής 18 (1986), 93–104, ιδίως 93–94.
[5] Institutiones metaphysicae, Ontologiam Cosmologiam, Psychologiam Theologiam deniqve Naturalem Complexae Metodo Wolfii Adornatae. Editio Nova Avctior et Correctior, Βιττεμβέργη 1738.
[6] Ρ. Αργυροπούλου-Λούγγη, «Νεοελληνικές μεταφράσεις φιλοσοφικών έργων (1760–1821)», Δευκαλίων 21 (1978), 133–135 και Α. Αντζουλάτος, «Η εισαγωγή της μεταφυσικής στον ελλαδικό χώρο και η επίδρασή της στην ορθόδοξη περί θεολογίας αντίληψη», διδ. διατρ. ΕΚΠΑ, 2010, 267. Πρβλ. Λ. Γ. Μπενάκης, «Νικόλαος Ζερζούλης, μεταφραστής των μαθηματικών έργων του Christian Wolff», Ο Ερανιστής 20 (1995), 47–57.
[7] Για τη σύγκριση, βλ. Π. Νούτσος, «Ένα μαθηματάριο Μεταφυσικής του Αθανασίου Ψαλίδα», Ο Ερανιστής 18 (1986), 94–97, όπου η σύγκριση των κεφαλαίων της μετάφρασης του Ψαλλίδα με το πρωτότυπο του Wolff. Μεταφραστική επιτομή του ίδιου έργου πραγματοποίησε ο Αντώνιος Μοσχόπουλος (1728–1788)∙ βλ. Α. Αντζουλάτος, «Η εισαγωγή της μεταφυσικής στον ελλαδικό χώρο και η επίδρασή της στην ορθόδοξη περί θεολογίας αντίληψη», διδ. διατρ. ΕΚΠΑ, 2010, ιδίως, 246 κ.ε.
[8] Ακολουθούμε την παράθεση των περιεχομένων από το Α. Αντζουλάτος, «Η εισαγωγή της μεταφυσικής στον ελλαδικό χώρο και η επίδρασή της στην ορθόδοξη περί θεολογίας αντίληψη», διδ. διατρ. ΕΚΠΑ, 2010, 267–268. Για τη μετάφραση του Δάρβαρη, η οποία αποτελεί μεταφραστική εκδοχή και όχι ακριβή μετάφραση, βλ. και Σ. Κουκουβίνου, Γερμανικός και Νεοελληνικός Διαφωτισμός. Διερεύνηση πνευματικών αλληλεπιδράσεων στη διαμόρφωση της νεοελληνικής παιδείας, Αθήνα 2022, 215.