Όπως προκύπτει από τη μελέτη του υλικού, ο Φωκίων Ρωκ ανέλαβε επίσημα την εκτέλεση του έργου την 1η Ιουλίου 1939, κατόπιν υπογραφής συμφωνητικού: «Συμφωνητικόν εκατόν τριάντα χιλιάδων δραχμών (130.000)». Σύμφωνα με το επίσημο έγγραφο, ως συμβαλλόμενοι ορίστηκαν ο διορισμένος από τον δικτάτορα Ι. Μεταξά (1936) υπουργός-διοικητής πρωτευούσης Κωνσταντίνος Κοτζιάς και ο γλύπτης Φωκίων Ρωκ. Όπως πληροφορούμαστε από τους «όρους και συμφωνίας», η προτομή θα φιλοτεχνούνταν από λευκό πεντελικό μάρμαρο, θα είχε ύψος 0,90–1,00 μ. και θα τοποθετούνταν σε βάθρο και υπόβαθρο, επίσης από πεντελικό μάρμαρο, με ύψος 2,20 μ. και 0,40 μ. αντίστοιχα. Ως προθεσμία για την αποπεράτωση του έργου ορίστηκε το διάστημα των οκτώ μηνών, ενώ περιλαμβάνονταν και ρήτρες για την περίπτωση παράβασης της συμφωνίας. Ο πέμπτος όρος όριζε την «αυτοπρόσωπον κατασκευήν» του έργου και απαγόρευε την ανάθεσή του σε τρίτο πρόσωπο. Ο έκτος όρος ανέθετε την παρακολούθηση της πορείας των εργασιών σε αρμόδιο υπάλληλο. Τέλος οι όροι επτά και οκτώ αναφέρονταν στον τρόπο πληρωμής του γλύπτη και στα έξοδα των νομίμων δαπανών του έργου (χαρτόσημα, φόροι κτλ.).
Με μια αίτηση του Φωκίωνα Ρωκ προς το Υπουργείο Διοικήσεως Πρωτευούσης στις 23 Φεβρουαρίου 1940, αντίγραφο της οποίας φυλάσσεται στο αρχείο του γλύπτη, επιβεβαιώνεται η αποπεράτωση του έργου. Στις 28 Μαρτίου 1940 η διεύθυνση της Αρχιτεκτονικής Υπηρεσίας βεβαίωσε την ολοκλήρωση του έργου, ύστερα από αυτοψία της προτομής και του βάθρου από επιτροπή.
Το έργο θα τοποθετούνταν σε ειδικά διαμορφωμένο περιβάλλον στην περιοχή του Δαφνίου. Πιθανόν εξαιτίας των πολιτικών συνθηκών, η τοποθέτησή του δεν πραγματοποιήθηκε, κι έτσι η προτομή μεταφέρθηκε από το εργαστήριο του Φωκίωνα Ρωκ στην οδό Δημητρέσσα 15 (Ιλίσια) στο Δημαρχείο Αθηνών, όπου και παρέμεινε έως το 1967. Επί δικτατορίας ο δήμαρχος Γεώργιος Πλυτάς «ανέσυρε την προτομή». Όπως πληροφορεί ο Τύπος της εποχής, με σκωπτική και κριτική διάθεση: «Η προτομή του φιλλέληνος Γάλλου συγγραφέως και πολιτικού ανεσύρθη από τις υπόγειες αποθήκες του Δήμου, όπου ήταν καταχωνιασμένη γύρευε από πόσες δεκάδες χρόνια».[1] «Η προτομή είναι ήδη έτοιμη … χωρίς να παραγγελθή. Βρέθηκε τυχαίως, στις υπόγειες αποθήκες του Δήμου».[2] «Σε … αρχαιολόγο έχει μεταβληθή τελευταία ο δήμαρχος κ. Πλυτάς με τις … ανασκαφές που κάθε τόσο επιχειρεί στα υπόγεια της Δημαρχίας. Με επιτυχία πάντοτε. Έτσι πριν λίγο καιρό ανεκάλυψε τους αυτοκρατορικούς χαυλιόδοντες —δώρα του Χαϊλέ Σελασιέ στην Αθήνα— και προ ολίγων ημερών μια μαρμάρινη προτομή του Σατωβριάνδου».[3]
Στο πλαίσιο των εορταστικών εκδηλώσεων για τα 200 χρόνια από τη γέννηση του Σατωβριάνδου, πραγματοποιήθηκαν τελικά για πρώτη φορά τα αποκαλυπτήρια της προτομής, την Κυριακή 3 Νοεμβρίου 1968. Το γεγονός προσέλαβε επισημότητα και απασχόλησε τον Τύπο της εποχής. Σύμφωνα με τα δημοσιεύματα, στην τελετή παρέστησαν, μεταξύ άλλων επισήμων, ο νομάρχης Αττικής Διονύσιος Κριτσέλης, ο νέος δήμαρχος Δημήτριος Ρίτσος, υπαρχηγοί της Χωροφυλακής και οι πρέσβεις της Γαλλίας και της Πολωνίας. Η τελετή περιλάμβανε την εκφώνηση λόγων από τον δήμαρχο και τον προσκεκλημένο, εμφορούμενο από εθνικιστικές ιδέες, Γάλλο Τιερύ Μολνιέ (Thierry Maulnier), κατάθεση δαφνοστεφάνου και την ανάκρουση των εθνικών ύμνων της Γαλλίας και της Ελλάδας από φιλαρμονική μπάντα.[4] Η προτομή τοποθετήθηκε σε «κηπάριον» στη συμβολή των οδών Βασιλέως Αλεξάνδρου και Ιοφώντος. Στα χρόνια που ακολούθησαν αποσύρθηκε για μεγάλο χρονικό διάστημα από την αρχική της θέση, για να επανατοποθετηθεί τελικά το 2008 στο πάρκο Ναϊάδων, στο κέντρο της Αθήνας, όπου βρίσκεται έως και σήμερα.
Όσον αφορά τα τεχνοτροπικά και μορφολογικά χαρακτηριστικά του έργου, το αρχικό σχέδιο, αντίγραφο του οποίου απόκειται στο αρχείο, χαρακτηρίζεται από μεγαλύτερη ελευθερία συγκριτικά με το τελικό έργο. Το ύφος της ανυπόγραφης προτομής, πλασμένης από πεντελικό μάρμαρο, παραμένει κλασικό, με ρεαλιστική πρόθεση. Ο Σατωβριάνδος απεικονίζεται σε ώριμη ηλικία, μετωπικά. Λόγω των μεγαλύτερων του φυσικού διαστάσεων της κεφαλής, τα χαρακτηριστικά του προσώπου του είναι αδρά, σχεδόν άκαμπτα, και η χαρακτηριστική φαβορίτα και όλη η κόμη του έχουν αποδοθεί με τρόπο αρκετά στιλιζαρισμένο, χωρίς υπόνοια κίνησης. Ο Σατωβριάνδος φορά ένδυμα εποχής. Το πέτο του πανωφοριού και ο υψωμένος γιακάς του πουκαμίσου έχουν λαξευτεί έτσι ώστε να προσδίδουν χαλαρότητα και να «σπάνε» την ακαμψία του γλυπτού. Όπως προκύπτει από το αρχείο του Φωκίωνα Ρωκ, για την προτομή εργάστηκε, με αμοιβή, παρά τους όρους του επίσημου συμφωνητικού, ο γλύπτης Νίκος Σοφιαλάκης, μαθητής και συνεργάτης του Ρωκ. Το έργο φέρει βάθρο και υπόβαθρο. Στο βάθρο υπάρχει εγχάρακτη επιγραφή: «ΕΛΛΑΣ / ΑΥΤΟ ΤΟ ΟΝΟΜΑ / ΠΟΥ ΔΕΝ ΜΠΟΡΕΙ ΚΑΝΕΙΣ / ΝΑ ΠΡΟΦΕΡΕΙ / ΧΩΡΙΣ ΣΕΒΑΣΜΟ / ΚΑΙ ΧΩΡΙΣ ΣΥΓΚΙΝΗΣΗ / ΣΑΤΩΒΡΙΑΝΔΡΟΣ».[5] Το αρχικό συμφωνητικό δεν όριζε κάποια χάραξη, και δεν γνωρίζουμε αν το βάθρο όπου τοποθετήθηκε η προτομή στα πρώτα της αποκαλυπτήρια το 1968 ήταν εκείνο που κατασκεύασε και παρέδωσε ο Ρωκ το 1940.[6] Πάντως από το φωτογραφικό υλικό της εποχής[7] προκύπτει πως το βάθρο αντικαταστάθηκε με νέο το 2008. Το γεγονός αυτό εξηγεί και την καταγραφή του ονόματος του τότε δημάρχου Νικήτα Κακλαμάνη στην πλαϊνή του πλευρά…
Κάτια Μ. Χανδρά
[1] «Η προτομή του Σατωβριάνδου», Ελεύθερος Κόσμος, 18/3/1967.
[2] Η Βραδυνή, 18/3/1967.
[3] «Και άλλες ανακαλύψεις στα υπόγεια της Δημαρχίας», Μεσημβρινή, 18/3/1967.
[4] «Τα αποκαλυπτήρια της προτομής του Σατωμπριάν», Η Βραδυνή, 4/11/1968.
[5] «[Grèce.] Ce nom même, qu’on ne peut prononcer sans respect et sans attendrissement», F. A. de Chateaubriand, Itinéraire de Paris à Jérusalem, Παρίσι: Furne et cie, éditeurs 1859, ΧΧΙΙ («Avant-propos, Deuxième partie»)
[6] Στην αίτηση που στέλνει ο Φωκίων Ρωκ στις 23/2/1940 προς το Υπουργείο Διοικήσως Πρωτεούσης, ώστε να ενημερώσει για την ολοκλήρωση του έργου, γίνεται αναφορά μόνο στην προτομή και όχι στο βάθρο του έργου. Στις 28/3/1940 η Γ΄ Διεύθυνση Τεχνικών Υπηρεσιών του Υπουργείου επιβεβαιώνει την πλήρη εκτέλεση του έργου, προτομής και βάσης.
[7] Ζέττα Αντωνοπούλου, Τα γλυπτά της Αθήνας. Υπαίθρια γλυπτική 1834–2004, Αθήνα: Ποταμός, 2003, 127.
