«Όταν παραμέρισαν τα κύματα του Αιγαίου κι άρχισαν ν’ αναδύονται απ’ το βυθό τα βουνά της Λέσβου υγρά, στιλπνά και γαλήνια, τα κύματα είδαν ξαφνιασμένα το νησί, το νέο τους φίλο. Ήταν συνηθισμένα να ταξιδεύουν απ’ τα μέρη του Κρητικού πελάγου και να σβήνουν στις ακρογιαλιές της Ανατολής, και ό,τι ξέρανε από στεριά ήταν σκληρά βουνά, κοφτοί θεόρατοι βράχοι, γη από κίτρινη πέτρα. Τούτο δω, με το νέο νησί, ήταν κάτι άλλο — ω, πόσο διαφορετικό!»
Ηλίας Βενέζης, Αιολική γη
Η νήσος Λέσβος έχει μια μακρόχρονη ιστορία, που χάνεται στα βάθη των αιώνων. Από την εποχή του Ομήρου ως δεύτερος έποικος μετά τους Πελασγούς αναφέρεται ο βασιλιάς Μάκαρας, εξού και η επονομασία της «νήσος των Μακάρων». Το νησί συναντάται και με άλλες ονομασίες, όπως Ιμέρτη, Λασσία, Αιθιοπίς κλπ. Γεωγραφικά ανήκει στο Βόρειο Αιγαίο, βρίσκεται απέναντι από τον κόλπο του Αδραμυτίου στα παράλια της Μικράς Ασίας. Μαζί με τη Χίο και τη Σάμο και τις απέναντι μικρασιατικές πόλεις, όπως το Αϊβαλί, τη Σμύρνη και το Κουσάντασι, ανήκε στην αποκαλούμενη «Αιολική γη».
Το 1355 ο Βυζαντινός αυτοκράτορας Ιωάννης Ε΄ Παλαιολόγος (1341–1391) παραχωρεί το νησί στους Γενουάτες Γατελούζους (ή Κατελούζους), οι οποίοι εξουσιάζουν τη Λέσβο μέχρι την πολιορκία και κατάκτησή της από τους Οθωμανούς το 1462. Η Λέσβος θα απελευθερωθεί από τον ελληνικό στόλο υπό την ηγεσία του ναυάρχου Παύλου Κουντουριώτη κατά τον Β΄ Βαλκανικό Πόλεμο, στις 8 Νοεμβρίου 1912.
ΠΛΩΜΑΡΙ – Τα λυτά έγγραφα της κωμόπολης Ποταμού, μετέπειτα Πλωμαρίου
Χάρτης της κωμόπολης Πλωμαρίου, με τα τοπωνύμια, διά χειρός Γεωργίου Ν. Γιαννουλέλλη. Πηγή: Γιώργος Ν. Γιαννουλέλλης, Πλωμάρι Λέσβου, Μυτιλήνη: Εκδόσεις Στεφ. Δ. Βασιλόπουλος, 1983
Με αφορμή την έρευνα και τη μεταγραφή των κωδίκων της κωμόπολης Ποταμού (μετέπειτα Πλωμαρίου)[1] και συγκεκριμένα του κώδικα 10, που καλύπτει την περίοδο 1840–1912 και φυλάσσεται σε μικροφίλμ στο Ιστορικό και Παλαιογραφικό Αρχείο του Μορφωτικού Ιδρύματος της Εθνικής Τραπέζης (ΙΠΑ/ΜΙΕΤ), προκύπτουν σημαντικά στοιχεία για την πλούσια οικονομική και, κυρίως, εκπαιδευτική δραστηριότητα της συγκεκριμένης κοινότητας.
Την εποχή αυτή σηματοδότησε και η έκδοση, υπό την πίεση των μεγάλων ευρωπαϊκών δυνάμεων, δύο μεταρρυθμιστικών οθωμανικών αυτοκρατορικών διαταγμάτων, του Xάττι Σερίφ (3/11/1839) και του Χάττι Χουμαγιούν (18/2/1856), με τα οποία καθιερώθηκε η επί ίσοις όροις μεταχείριση των υπηκόων της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, ανεξαρτήτως θρησκευτικής ταυτότητας. Τις ιδιαίτερα ευνοϊκές αυτές συνθήκες θα εκμεταλλευτούν το Οικουμενικό Πατριαρχείο και οι κατά τόπους Εκκλησίες με την έκδοση Εθνικών ή Γενικών Κανονισμών, που επικυρώθηκαν από τον σουλτάνο το 1862 και αποσκοπούσαν στη διοικητική τους οργάνωση και στην εξασφάλιση μιας, ελάχιστης έστω, αυτονομίας.
Ο καζάς Πλωμαρίου υπαγόταν διοικητικά στο σαντζάκι της Μυτιλήνης και ήταν η δεύτερη μεγαλύτερη κωμόπολη του νησιού, με έδρα καδή και ιεροδικείο. Περιλάμβανε, ενδεικτικά, τα εξής χωριά ή κώμες: Πλαγιά, Τρίγωνας, Μεγάλο Χωρίον ή Παλαιό Πλωμάρι, Μηλιές, Κάτω Χωρίον, Παλαιοχώριον, Κορνέλλα, Ακράσι, Βορός, Μέγα Χωρίον, Λιμνί, Μεσώνα, Κουτρούλια, Βαλανιάς, Άνω Χωρίον, Πριωνάς και Δρώτα.
Τα λυτά δικαιοπρακτικά έγγραφα του κώδικα 10 αναφέρονται στους κατοίκους του καζά Πλωμαρίου. Η κοινότητα Πλωμαρίου διοικούνταν από τη Σύνοδο («το Συνοδικό»), που την αποτελούσαν ο αρχιερατικός επίτροπος του Μητροπολίτη Μυτιλήνης, οι δημογέροντες (τέσσερις ή πέντε τον αριθμό), ο γραμματέας της κοινότητας, καθώς επίσης και οι σφραγιδοφύλακες ή μουχτάρηδες, με έδρα τον μητροπολιτικό ναό του Αγίου Νικολάου Πλωμαρίου.
Σε όλα τα λυτά έγγραφα ακολουθούνταν η ίδια διαδικασία, είτε επρόκειτο για διαθήκες, προικοσύμφωνα, πωλητήρια, δωρητήρια, πληρεξούσια, επιτροπικά επίβλεψης ορφανών, αγοροπωλησίες κτημάτων και ιστιοφόρων, είτε για διανομές περιουσίας αποθανόντος μεταξύ των μελών της οικογενείας και δη κατά την εκκλησιαστική τάξη (ως επί το πλείστον πρώτου βαθμού συγγενείας) και οποιοδήποτε άλλο έγγραφο.
Στην αρχή οι διαθήκες περιείχαν αφιερώματα στον Άγιο Μυτιλήνης, σε εκκλησίες, μοναστήρια, σκήτες του Αγίου Όρους, στο Ορός Σινά, στον Πανάγιο Τάφο, σε σχολεία, στο νοσοκομείο και στο λωβοκομείο (λεπροκομείο) Πλωμαρίου, καθώς επίσης δωρεές σε εκκλησίες του χωριού, που έμεναν ώστε να τους μνημονεύουν. Αργότερα οι διαθήκες έλαβαν άλλη μορφή. Εκτός από λίγες δωρεές στα προαναφερθέντα εκκλησιαστικά, εκπαιδευτικά και κοινωφελή ιδρύματα, αυτές οι διαθήκες περιέγραφαν την περιουσιακή κατάσταση του διαθέτη και το ανάλογο περιουσιακό στοιχείο που ο ίδιος άφηνε ως κληρονομικό μερίδιο, με βασική προϋπόθεση να μην εναντιωθεί κανείς σε αυτή την τελευταία επιθυμία του διαθέτη. Διαφορετικά, επισειόταν η απειλή της κατάρας, όπως η λέπρα του Γιεσή, των Αγίων 318 Θεοφόρων Πατέρων της Α΄ Οικουμενικής Συνόδου και της Αγίας Τριάδας.
Στα προικοσύμφωνα η προίκα που έπαιρνε η θυγατέρα ήταν σε όλα τα έγγραφα σχεδόν ίδια. Συγκεκριμένα, ανέφεραν ότι δίνουν ως προίκα «εις τον Γαμβρό των, από όσα ο Κύριος Ιησούς Χρηστός τους είχε δωρίσει». Το μερίδιο των προικοσυμφώνων που λάμβαναν οι θυγατέρες συγκαταλέγεται στη διανομή της περιουσίας του αποθανόντος (πατρός ή μητρός), εάν βέβαια η θυγατέρα το επιθυμούσε, διαφορετικά δεν είχε άλλο μερίδιο επί της παραμητρικής περιουσίας.
Στις διαθήκες, όπως και σε όλα τα έγγραφα, ήταν παρόν όλο το Συνοδικό, επίσης υπήρχαν τουλάχιστον δύο μάρτυρες, καθώς και δύο πραγματογνώμονες, απαραίτητοι για τη δίκαιη μοιρασιά των κληρονομικών κλήρων.
Τα προικοσύμφωνα αναφέρουν ως προίκα ένα σπίτι, εάν αυτό ήταν εφικτό, ή οικόπεδο, ώστε ο γαμπρός να οικοδομήσει, επίσης κάποιο ελαιόκτημα και μετρητά για την οικοδόμηση του σπιτιού. Επίσης αναφέρουν διάφορα είδη οικιακής χρήσης, όπως κρεβατοστρώση (δηλαδή σεντόνια, στρώμα και εφάπλωμα), τα «φορέματα του κορασίου», ένα δακτυλίδι, ένα ζεύγος σκουλαρίκια, διάφορα μπακιρικά, τεντζερέδες, καζάνια, ταψιά μικρά και μεγάλα, χράμια, «βουτίνες», λαγήνια με λάδι και τη «σιδερωσύνη», η οποία ήταν ένας μεγάλος χάλκινος ή σιδερένιος δίσκος για το σερβίρισμα του φαγητού, και στο τέλος την ευχή των γονέων «να ζουν εν αγάπη και ειρήνη και να δούνε τέκνα τέκνων». Η έρευνα στα έγγραφα αυτά συνεχίζεται.
Ιωάννης Κ. Παπαπέτρος
Ερευνητής
[1] Η συλλογή κωδίκων της κωμόπολης Ποταμού αποτελείται από 10 κώδικες με λυτά έγγραφα που καλύπτουν την περίοδο 1840–1912, καθώς και άλλα των ετών 1913 και 1914.
Λυτή διαθήκη του έτους 1848. Πηγή: ΙΠΑ/ΜΙΕΤ
Διανεμητήριον πατρομητρικής περιουσίας μεταξύ των μελών της οικογένειας, 1861. Πηγή: ΙΠΑ/ΜΙΕΤ
Προικοσύμφωνο και δωρεά, 1862. Πηγή: ΙΠΑ/ΜΙΕΤ
Διαθήκη περισσότερο εμπεριστατωμένη, 1887. Πηγή: ΙΠΑ/ΜΙΕΤ
Βιβλιογραφία
• † Οικονόμος Σταύρος Γ. Τάξης, Συνοπτική ιστορία και τοπογραφία της Λέσβου. Έκδοσις δευτέρα επηυξημένη και μεταρρυθμισμένη, εν Καΐρω: Εκ του τυπογραφείου Ι. Πολίτου, 1909.
• Γιώργος Ν. Γιαννουλέλλης, Πλωμάρι Λέσβου, Μυτιλήνη: Εκδόσεις Στεφ. Δ. Βασιλόπουλος, 1983.
• Ευρυδίκη Σιφναίου, Λέσβος. Οικονομική και κοινωνική ιστορία (1840–1912), Μυτιλήνη: Εκδόσεις Αιολίδα, 22016.
• Σταυράκης Α. Αναγνώστου, Η Λεσβιάς ωδή, ή Ιστορικόν εγκώμιον της νήσου Λέσβου, μετά σχολίων και παραινέσεων, και χωρογραφικού πίνακος εν τω τέλει, εν Σμύρνη: Εκ της τυπογραφίας Ιωσήφ Μάγνητος, 1850.