Το πρωί της Μεγάλης Παρασκευής, αμέσως μετά την τελετή της Αποκαθήλωσης, ακούγεται στις εκκλησίες ένα ιδιαίτερο τροπάριο: «Σὲ τὸν ἀναβαλλόμενον τὸ φῶς ὥσπερ ἱμάτιον…». Το θρηνητικό αυτό ιδιόμελο, όπως λέγεται, αποδίδεται μουσικά με ιδιαίτερη φροντίδα και αποτελεί ένα από τα πιο αγαπητά τροπάρια της υμνογραφίας της Μεγάλης Εβδομάδας. Η αρχή του, δανεισμένη από τον δεύτερο στίχο του Ψαλμού 103, περιγράφει, με μια εντυπωσιακή ποιητική μεταφορά, το φως φορεμένο από τον Ιησού σαν ένδυμα, σε σκληρή αντίθεση με την όψη Του ως «νεκρού, γυμνού, άταφου», όπως λέει ο άγνωστος ποιητής, που σε ορισμένα χειρόγραφα σημειώνεται ως Θεοφάνης (V. Christ / M. Paranikas, Anthologia Graeca Carminum Christianorum, Λιψία 1871, σελ. 93).
«Ψαλτήριον Δαβίδ», [Βενετία], χ.χ., σελ. 96. ΙΠΑ / ΜΙΕΤ, Παλαίτυπα / Σπανια, Συλλογή Παπακώστα, αρ. 15Α
Στη συνέχεια αναπτύσσεται ένας θρηνητικός μονόλογος από τον Ιωσήφ από Αριμαθαίας, ο οποίος τον απαγγέλλει μπροστά στο νεκρό σώμα του Ιησού. Σήμερα, κατά αναλογία, ο ύμνος ψάλλεται συνήθως από τους κληρικούς που στέκονται μπροστά στον Επιτάφιο τη Μεγάλη Παρασκευή το πρωί.
«Σιωνίτης Ὑμνῳδὸς ἢ Μελῳδικοὶ καὶ Θεῖοι Ὕμνοι, οὓς ψάλλομεν περιερχόμενοι καὶ λιτανεύοντες εἰς τὰς ἐντὸς τοῦ πανιέρου Ναοῦ τῆς Ἀναστάσεως πανσέβαστα Προσκυνήματα καὶ θεῖα Παρεκκλήσια. Ἐκδίδονται ἤδη τὸ τρίτον κελεύσει τοῡ μακαριωτάτου καὶ θειοτάτου πατριάρχου τῆς Ἁγίας Πόλεως Ἱερουσαλὴμ καὶ πάσης Παλαιστίνης κυρίου κυρίου Προκοπίου». Ἐν Ἱεροσολύμοις, Ἐκ τοῦ Τυπογραφείου τοῦ Π. Τάφου, 1873, σελ. 52. ΙΠΑ / ΜΙΕΤ, Παλαίτυπα / Σπάνια, αρ. 169
Στο Ιστορικό και Παλαιογραφικό Αρχείο του ΜΙΕΤ, μεταξύ των μουσικών χειρογράφων της συλλογής, φυλάσσεται και μια μουσική ανθολογία που τοποθετείται στα τέλη του 18ου αιώνα και περιλαμβάνει κυρίως «εξηγήσεις» ενός σημαντικού μεταβυζαντινού μουσικού, του Πέτρου Πελοποννήσιου, του επιλεγόμενου Λαμπαδάριου (ακμή 1760–1777 περ.). Στα φφ. 93v–94v καταγράφεται και η μουσική απόδοση του συγκεκριμένου τροπαρίου, με την επιγραφή «Εἰς τὸν Ἐπιτάφιον, ἦχος πλ. α΄».
ΙΠΑ / ΜΙΕΤ, Χειρόγραφα, αρ. 41 [Ανθολογία], τέλη 18ου αι., φφ. 93v–94v
ΙΠΑ / ΜΙΕΤ, Χειρόγραφα, αρ. 41 [Ανθολογία], τέλη 18ου αι.
Πρόκειται για παλαιότερη σύνθεση «εξηγημένη» από τον Πέτρο. «Εξήγηση» στη μεταβυζαντινή μουσική πρακτική σημαίνει ανάλυση μιας παλαιότερης, σύνθετης, μορφής μουσικής σημειογραφίας σε πιο αναλυτικές γραμμές. Κατά τη διαδικασία αυτή ο νεότερος «εξηγητής» μπορεί να επενέβαινε τόσο ποιοτικά όσο και ποσοτικά στη μελωδία και στο χρόνο.
ΙΠΑ / ΜΙΕΤ, Χειρόγραφα, αρ. 65 [Ανθολογία], σελ. 490: Η αρχή του ίδιου τροπαρίου σε σύνθεση του Ιάκωβου Πρωτοψάλτη, «εξήγηση»
Το συγκεκριμένο κομμάτι στο χειρόγραφο ΙΠΑ / ΜΙΕΤ, αρ. 41 αποτελεί μέρος ενότητας στην οποία δεν αναφέρεται ο παλαιότερος συνθέτης: «ἐξηγήθη δὲ ἐκ τοῦ παλαιοῦ παρ’ αὐτοῦ [δηλ. του Πέτρου]».
ΙΠΑ / ΜΙΕΤ, Παλαίτυπα / Σπάνια, Συλλογή Πέζαρου, αρ. 30
Μετά τη μεταρρύθμιση του μουσικού συστήματος, από τους τρεις δασκάλους Χουρμούζιο, Χρύσανθο εκ Μαδύτων, Γρηγόριο Πρωτοψάλτη, το 1814, όταν πλέον επικράτησε ο αναλυτικός τρόπος μουσικής γραφής, που χρησιμοποιείται μέχρι σήμερα στη βυζαντινή μουσική, οι εξηγήσεις του παρελθόντος εξηγήθηκαν περαιτέρω ― μεταξύ αυτών κι εκείνες του Πέτρου. Έτσι το ίδιο κομμάτι το βλέπουμε διαφοροποιημένο στα νεότερα μουσικά βιβλία, όπως στην έκδοση του Βουκουρεστίου το 1820, στις απαρχές της μουσικής τυπογραφίας,
«Σύντομον Δοξαστάριον τοῦ ἀοιδίμου Πέτρου Λαμπαδαρίου τοῦ Πελοποννησίου, Μεταφρασθὲν κατὰ τὴν νέαν μέθοδον τῆς Μουσικῆς τῶν Μουσικολογιωτάτων Διδασκάλων τοῦ νέου Συστήματος», Ἐν τῷ τοῦ Βουκορεστίου [sic] νεοσυστάτῳ Τυπογραφείῳ, 1820, σελ. 395–396
και στην έκδοση της Κωνσταντινούπολης, στα τέλη του 19ου αιώνα, με επιμέλεια του Γεώργιου Βιολάκη.
«Τὸ Δοξαστάριον Πέτρου τοῦ Πελοποννησίου, ἐξηγηθὲν ἐκ τῆς ἀρχαίας εἰς τὴν καθ’ ἡμᾶς γραφήν, ὑπὸ τοῦ Πρωτοψάλτου τῆς Μεγάλης τοῦ Χριστοῦ Ἐκκλησίας, Γεωργίου Βιολάκη, τοῦ ἀρχαίου μέλους ἀδιαφθόρου διαφυλαχθέντος», τ. Δεύτερος, ἐν Κωνσταντινουπόλει 1899, σελ. 528–529
Υπάρχει και κάτι άλλο ενδιαφέρον γύρω από το συγκεκριμένο τροπάριο. Η αρχή του μετατράπηκε σε μια έκφραση που χρησιμοποιείται στην καθημερινή μας γλώσσα: «του έψαλε τον αναβαλλόμενο». Το τροπάριο, ίσως εξαιτίας της έκτασής του και του σοβαρού έως και θλιβερού χαρακτήρα του, συνδέθηκε με την αναγγελία μακρών, σοβαρών και επιτιμητικών ειδήσεων (κάτι ανάλογο με την έκφραση «του έψαλε τον εξάψαλμο»), «από παρανόηση ή περιπαικτική ερμηνεία της μσν. εκκλ. φρ. (αρχής τροπαρίου) σε τον αναβαλλόμενον φως ως ιμάτιον», όπως αναφέρεται στο Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής του Ιδρύματος Τριανταφυλλίδη (πρβλ. και το λ. «ἀναβάλλω» στο Ιστορικόν Λεξικόν της Νέας Ελληνικής Γλώσσης της τε Κοινώς Ομιλουμένης και των Ιδιωμάτων της Ακαδημίας Αθηνών: «ἐπὶ δριμειῶν παρατηρήσεων ἢ ἐπιτιμήσεων. Αἱ φρ. ἐπλάσθησαν ἐκ τοῦ ἐκκλησιαστικοῦ τροπαρίου, “Σὲ τὸν ἀναβαλλόμενον”», καθώς και τα σχετικά λήμματα στα Γ. Β. Κάτου, Λεξικό της λαϊκής και της περιθωριακής μας γλώσσας και D. J. Georgakas, A Modern Greek–English Dictionary).
Φωτογραφία τίτλου:
Τριώδιον Κατανυκτικόν, […] Ἰωάννου τε καὶ Σπυρίδωνος τῶν αὐταδελφῶν Βελουδῶν. Ἑνετίησιν, ἐκ τῆς Ἑλληνικῆς τυπογραφίας τοῦ Φοίνικος, 1850, σελ. 398. ΙΠΑ / ΜΙΕΤ, Παλαίτυπα / Σπάνια, Συλλογή Πέζαρου, αρ. 20
Σταύρος Γριμάνης, ΙΠΑ / ΜΙΕΤ
Σχετικές εκδόσεις:
Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης
Ο Θρήνος της υπεραγίας Θεοτόκου γράφτηκε από άγνωστο ποιητή γύρω στο 1400 και έχει τη μορφή μονολόγου που απευθύνεται κυρίως στον Χριστό.
Η κριτική έκδοση που επιμελήθηκε ο Β. Φ. Μπάκκερ αποκαθιστά το αρχικό κείμενο του Θρήνου και διερευνά τη χρήση του, ενώ ταυτόχρονα δίνει στον αναγνώστη τη δυνατότητα να παρακολουθήσει την εξέλιξη του κειμένου διαμέσου των αιώνων.