Από τον χριστιανικό ναό στο Κασιμιέ Τζαμί
Ο αρχικός ναός, που ανήκει στον τύπο της βασιλικής με εγκάρσιο κλίτος, ανεγέρθηκε τον 5ο αιώνα μ.Χ. πάνω στα ερείπια ρωμαϊκού λουτρού — στον τόπο όπου, σύμφωνα με την παράδοση, μαρτύρησε ο Άγιος Δημήτριος. Τον 7ο αιώνα κάηκε για πρώτη φορά, αλλά ανοικοδομήθηκε σύντομα, διατηρώντας το αρχικό σχέδιο και τα βασικά του αρχιτεκτονικά στοιχεία. Κατά την παλαιοχριστιανική και τη βυζαντινή περίοδο υπήρξε ένα από τα σημαντικότερα προσκυνήματα του ελληνορθόδοξου κόσμου, γνωστό για τα περίφημα ψηφιδωτά του και το αγίασμά του.
Μετά την οθωμανική κατάκτηση της Θεσσαλονίκης το 1430 ο ναός μετατράπηκε σε τζαμί, γνωστό ως Κασιμιέ Τζαμί (Kasımiye Camii). Οι χριστιανικές εικόνες καλύφθηκαν, ο εσωτερικός χώρος προσαρμόστηκε στις ανάγκες της ισλαμικής λατρείας. Η πόλη έζησε αιώνες θρησκευτικής συνύπαρξης και πολιτισμικών μεταμορφώσεων. Οι φωτογραφίες αυτής της περιόδου αποτελούν σπάνια τεκμήρια μιας εποχής που έχει πλέον χαθεί.
(φωτογραφίες ως τζαμί)
Το αριστερό και το κεντρικό κλίτος του ναού του Αγίου Δημητρίου. Θεσσαλονίκη, 1913.
Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Φωτογραφικό Αρχείο ΕΛΙΑ, Αρχείο Νίκου Γουλανδρή, φωτ. Frédéric Boissonnas.
Η πυρκαγιά του 1917 και η αναγέννηση
Το 1912, με την απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης, ο ναός αποδόθηκε εκ νέου στη χριστιανική λατρεία. Ωστόσο λίγα χρόνια αργότερα, το 1917, η μεγάλη πυρκαγιά θα επιφέρει στο μνημείο το μεγαλύτερο πλήγμα στη νεότερη ιστορία του. Η φωτιά κατέστρεψε σχεδόν ολοσχερώς το εσωτερικό του, αφανίζοντας μεγάλο μέρος των ψηφιδωτών και του ξυλόγλυπτου διακόσμου, αλλά αποκάλυψε ξανά τον αρχαίο τόπο λατρείας του Αγίου, ο οποίος σήμερα λειτουργεί ως χώρος προσκυνήματος και έκθεσης ευρημάτων από τις ανασκαφές.
Ακολούθησαν δεκαετίες αναστηλωτικών εργασιών υπό την εποπτεία αρχαιολόγων και μηχανικών του νεοσύστατου ελληνικού κράτους. Ο ναός, ενσωματώνοντας τα κατάλοιπα της πυρκαγιάς, ξανάνοιξε επισήμως το 1949, ανακτώντας σταδιακά την αίγλη του. Τα σωζόμενα ψηφιδωτά, που χρονολογούνται από τον 5ο έως τον 9ο αιώνα, θεωρούνται σήμερα από τα σημαντικότερα δείγματα της παλαιοχριστιανικής τέχνης.
(Φωτογραφίες πυρκαγιάς και μετά)
Ο ναός του Αγίου Δημητρίου, κατεστραμμένος από την πυρκαγιά του 1917. Θεσσαλονίκη, 1919.
Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Φωτογραφικό Αρχείο ΕΛΙΑ, Συλλογή Καρτ Ποστάλ, φωτ. Frédéric Boissonnas.
Οι φωτογραφίες της ανάρτησης, που καταγράφουν την κατάσταση του μνημείου πριν και μετά από τις μεγάλες αλλαγές, υπενθυμίζουν τη δύναμη της μνήμης και την αντοχή της πολιτιστικής ταυτότητας. Και ο ναός του Αγίου Δημητρίου συνεχίζει να στέκει στο επίκεντρο της ζωής της πόλης, ως σημείο αναφοράς, πίστης και ιστορικής συνέχειας.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
• Richard Krautheimer, Παλαιοχριστιανική και βυζαντινή αρχιτεκτονική, μτφρ. Φανή Μαλλούχου-Tufano, Αθήνα: Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, 1991
• Χρυσάνθη Μαυροπούλου-Τσιούμη, Βυζαντινή Θεσσαλονίκη, Θεσσαλονίκη: Ρέκος, 1992
• F. Boissonnas / D. Baud-Bovy, Δύο ταξίδια. 1913 & 1919 (ΑΦΕΛΙΑ 6), επιμ. Β. Χατζηγεωργίου / Μ. Πυρλή, Αθήνα: Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, 2018
