Ὁ Μηχανισμὸς τῶν Ἀντικυθήρων στὸ Ἱστορικὸ καὶ Παλαιογραφικὸ Ἀρχεῖο τοῦ ΜΙΕΤ καὶ τὸ «Θραῦσμα G» .

Σταθμὸς γιὰ τὴ μελέτη τοῦ ἀστρονομικοῦ μηχανισμοῦ ποὺ πῆρε τὸ ὄνομά του ἀπὸ τὸ νησὶ τῶν Ἀντικυθήρων, ἀπὸ τὴ θάλασσα τοῦ ὁποίου ἀνασύρθηκε τὸ Πάσχα τοῦ ἔτους 1900 ἀπὸ Συμιακοὺς σφουγγαράδες, εἶναι τὸ ἔτος 2005, ὅταν συστήθηκε ἡ Ὁμάδα Μελέτης τοῦ Μηχανισμοῦ. Τὴν Ὁμάδα ἀποτέλεσαν ἀρχικὰ τρεῖς ἐπιστήμονες καθηγητὲς ἀστροφυσικῆς, ὁ Ξενοφὼν Μουσὰς (Ἀθήνα), ὁ ἀείμνηστος Γιάννης Σειραδάκης (Θεσσαλονίκη), ὁ καθηγητὴς Mike Edmunds (Cardiff) καὶ ὁ μαθηματικὸς Tony Freeth (London), καὶ σχεδὸν ἀμέσως μετὰ ὁ φυσικὸς Γιάννης Μπιτσάκης, ὁ δαιμόνιος μαθητὴς τοῦ Ξενοφώντα Μουσᾶ καὶ πανταχοῦ προθυμότατα παρών, μὲ ξεχωριστὴ γνώση, σὲ ὅλες τὶς διαδικασίες τῆς ἔρευνας.

 

 

 

 

Ὁ Μηχανισμός, ὅπως βρέθηκε καὶ ἀφοῦ συντηρήθηκε, ἀποτέλεσε ἕνα σύνολο 82 θραυσμάτων, μικρῶν καὶ μεγάλων, ποὺ φυλάσσονται στὸ Ἐθνικὸ Ἀρχαιολογικὸ Μουσεῖο τῶν Ἀθηνῶν, ὅπου τρία ἀπὸ τὰ μεγαλύτερα καὶ σπουδαιότερα κομμάτια ἐκτίθενται μόνιμα στὸ κοινό.

 

 

 

 

Ἡ Ὁμάδα, μὲ τὴν ἄδεια ποὺ τῆς παραχώρησε τὸ Ὑπουργεῖο Πολιτισμοῦ (ὑφυπ. Πέτρος Τατούλης) καὶ μὲ τὴ συνεργασία τοῦ τότε διευθυντῆ τοῦ Μουσείου, ἀρχαιολόγου Νίκου Καλτσᾶ, ἐγκατέστησε στὸ Μουσεῖο ἕναν ἰσχυρότατο, βάρους 8 τόνων, ἀξονικὸ τομογράφο, ποὺ παραχώρησε ἡ ἀγγλικὴ ἑταιρεία X-TeK Systems (Roger Hadland), γιὰ νὰ κατορθώσει νὰ διεισδύσει στὸ ἐσωτερικὸ τῶν θραυσμάτων, ποὺ ἦταν καλυμμένα ἀπὸ ἱζήματα καὶ ἄλλους ὀργανισμούς. Ὁ λόγος ἦταν ἀφενὸς μὲν νὰ ἐξιχνιαστοῦν ὁ ἐσωτερικὸς μηχανισμὸς καὶ ἡ λειτουργία τῶν γραναζιῶν του, ἀφετέρου δὲ νὰ διαβαστοῦν πληρέστερα κάποιες ἐπιγραφὲς ποὺ διακρίνονταν ἐν μέρει στὴν ἐπιφάνεια μερικῶν θραυσμάτων, κάτι ποὺ εἶχε διαπιστωθεῖ ἀπὸ παλαιότερες παρατηρήσεις τῶν ἀρχαιολόγων καὶ φιλολόγων Βαλέριου Στάη, Ἰωάννη Σβορώνου, Κωνσταντίνου Ράδου, Περικλῆ Ρεδιάδη καὶ Albert Rem (1902–1910), τοῦ ναυάρχου Ἰωάννη Θεοφανίδη καὶ τῶν μελετητῶν Zinner, Gunther καὶ Hartner (1930–1940), καί, σὲ νεότερη ἐποχή, τῶν μελετητῶν Derek de Solla Price καὶ Χαράλαμπου Καράκαλου, μὲ τὴ χρήση ἀκτίνων Χ (1950–1970), καί, στὴ συνέχεια, τῶν μελετητῶν Allan G. Bromley καὶ Michael Wright (1980–1990).

 

 

 

 

Ταυτόχρονα ἔγιναν καὶ κάποιες ἀπόπειρες κατασκευῆς μοντέλων τοῦ Μηχανισμοῦ, γιὰ τὴν καλύτερη κατανόησή του, πρῶτα ἀπὸ τὸν ναύαρχο Θεοφανίδη καὶ ὕστερα ἀπὸ τὸν Price, μὲ τὴ μελέτη του Gears from Greeks (1974), καὶ τὸν Michael Wright. Αὐτὴ εἶναι ἐν συντομία ἡ προϊστορία τῆς ἔρευνας γιὰ τὸ Μηχανισμὸ μέχρι τὴ συγκρότηση τῆς Ὁμάδας ποὺ ἀνέφερα.

 

 

 

 

Αὐτονόητα στὴν Ὁμάδα ἄρχισαν νὰ συμμετέχουν καὶ οἱ συνεργάτιδες τοῦ Ἐθνικοῦ Ἀρχαιολογικοῦ Μουσείου, ἡ ἀείμνηστη ἀρχαιολόγος Μαίρη Ζαφειροπούλου, ἡ ὁποία εἶχε ὀνοματίσει τὰ θραύσματα μὲ λατινικὰ γράμματα, καὶ ἡ μεταλλειολόγος κυρία Ἑλένη Μάγκου. Ἀμέσως μετὰ τὴν ἐγκατάσταση τοῦ ἀξονικοῦ τομογράφου (Ὀκτώβριος τοῦ 2005), μὲ τὴν ἐμφάνιση τῶν πρώτων ψηφιακῶν εἰκόνων στὴν ὀθόνη τοῦ ὑπολογιστῆ καὶ ἰδίως τῶν ἐπιγραφῶν, ἔγινε ἀντιληπτὸ ὅτι ὑπῆρχε ἀνάγκη κάποιου παλαιογράφου ἢ ἐπιγραφολόγου.

 

 

 

 

 

 

Ἀπὸ ἐδῶ λοιπὸν ἀρχίζει καὶ ἡ ἐμπλοκὴ ἡ δική μου καὶ φυσικὰ τοῦ Ἱστορικοῦ καὶ Παλαιογραφικοῦ Ἀρχείου. Μὲ τὸν Γιάννη Μπιτσάκη, μαθητὴ γιὰ ἀρκετὸ καιρὸ στὸ σεμινάριο τῆς Παλαιογραφίας τοῦ ΙΠΑ καὶ πρωταγωνιστὴ στὴν ἐφαρμογὴ τοῦ συστήματος ἀνάγνωσης παλίμψηστων χειρογράφων μὲ τὸ σύστημα MUSIS (τοῦ καθηγητῆ Κώστα Μπάλα, στὸ Ἵδρυμα Τεχνολογίας καὶ Ἔρευνας Κρήτης), εἴχαμε συνεργαστεῖ, πάντα στὸ πλαίσιο τῶν ἐρευνῶν στὸ ΙΠΑ, ἤδη ἀπὸ τὸ 1998, μὲ καταπληκτικὰ καὶ πρωτοπόρα ἀποτελέσματα. Κάποιο μεσημέρι τοῦ Ὀκτωβρίου 2005 δέχομαι ἕνα τηλεφώνημα ἀπὸ τὸν Γιάννη, ποὺ μὲ καλοῦσε νὰ τρέξω ἐπειγόντως στὸ Μουσεῖο νὰ δῶ κάποιες ἐπιγραφές. Ἔφτασα ἀσθμαίνων, καὶ γιὰ πρώτη φορὰ ἔβλεπα νὰ ἐμφανίζονται διαδοχικὰ φωτογραφίες, κάποιες θολές, κάποιες εὐκρινεῖς, μὲ γράμματα καὶ λέξεις, κάποιες ὡς κείμενο συνεχόμενο, κάποιες μεμονωμένες. Δὲν χρειάστηκε πολλὴ συζήτηση καὶ σκέψη νὰ δεχτῶ τὴν πρόκληση καὶ πρόσκληση γιὰ ἀνάγνωση. Ὅμως ἄρχισα νὰ διστάζω, σκεπτόμενος ὅτι ξεπερνοῦσα τὰ ὅριά μου, δεδομένου ὅτι δίπλα ἐκεῖ ποὺ λειτουργοῦσε ὁ τομογράφος ὑπῆρχε ὁ σπουδαῖος ἐπιγραφολόγος καὶ πολὺ καλὸς καὶ σεβαστὸς φίλος Χάρης Κριτζάς. Ἡ παρουσία του ἦταν ἀπαραίτητη καὶ πολυτιμότατη. Ἀφοῦ ἔγινε μιὰ φιλικὴ καὶ εἰλικρινὴς συνεννόηση μαζί του καὶ μὲ ἄλλα μέλη τῆς Ὁμάδας, τόλμησα νὰ δουλέψω, σὲ συνεργασία μὲ ὅλα τὰ μέλη, ἀναλαμβάνοντας τὴν ἀνάγνωση τοῦ «Θραύσματος G». Ἡ συμβολὴ τοῦ κ. Κριτζᾶ ἦταν πολύτιμη καὶ σημαντική, εἰδικὰ στὴ χρονολόγηση τῶν ἐπιγραφῶν. Πρώτη φορὰ στὰ παλαιογραφικὰ καὶ ἐπιγραφικὰ χρονικὰ γινόταν ἀνάγνωση ἐπιγραφῶν μέσω ψηφιακῶν φωτογραφιῶν ἀπὸ ἀξονικὸ τομογράφο. Ἀπὸ ἐδῶ καὶ πέρα ἀρχίζει ἡ πραγματικὴ περιπέτεια τῆς ἀνάγνωσης, ποὺ ἐπιφύλασσε παγίδες, ἀμφιβολίες, ἐπαληθεύσεις, μελέτη ἀρχαίων ἀστρονομικῶν κειμένων, φοβερὴ καταπόνηση τῶν ματιῶν καὶ τοῦ ἐγκεφάλου, χωρὶς καμία ὑπερβολή. Τὸ ἴδιο συνέβαινε καὶ μὲ τὰ ἄλλα μέλη τῆς Ὁμάδας, ποὺ δούλευαν πάνω σὲ ἄλλα θραύσματα.

 

 

 

 

Ὡς πρὸς τὸ ΙΠΑ, καταλήξαμε στὴν ἰδέα νὰ μεταφερθεῖ στὴν ἕδρα του (Π. Σκουζὲ 3) ἕνας ἰσχυρὸς ὑπολογιστὴς ἐφοδιασμένος μὲ ὅλα τὰ προγράμματα τρισδιάστατης ἀπεικόνισης, μὲ χειριστὴ τὸν Γιάννη Μπιτσάκη, ὁ ὁποῖος φρόντιζε ἀκαταπόνητα νὰ προμηθεύει σειρὲς μὲ ἑκατοντάδες τομὲς ὄχι μόνο σὲ μένα, ἀλλὰ καὶ στὸν ἄλλον —παθιασμένο καὶ αὐτὸν— φίλο παλαιογράφο, ἀραβολόγο καὶ πολλὰ ἄλλα Μανώλη Γεωργουδάκη, γιὰ ἄλλα μικρότερα θραύσματα. Οἱ τρεῖς μας περνούσαμε ἀπίθανες στιγμὲς ὅταν σὲ κάποιο ἀπὸ τὰ ἄλλα θραύσματα ἐξιχνιάζαμε μιὰ λέξη ἢ ἀναιρούσαμε μιὰ ἀπίθανη ἀνάγνωση, καὶ κάπου μπερδευόμασταν στοὺς ρόλους, ποιὸς εἶναι ὁ φιλόλογος, ὁ παλαιογράφος ἢ ὁ ἀστρονόμος. Τὸ πάθος καὶ ἡ ἰδέα ὅτι διαβάζαμε γιὰ πρώτη φορὰ ἕνα ἀρχαῖο ἀστρονομικὸ κείμενο, ἢ μιὰ ἀποσπασματικὴ φράση, ἢ μιὰ μεμονωμένη λέξη μᾶς ἐνθουσίαζαν. Πάμπολλα ἀπογεύματα περάσαμε στὴν Π. Σκουζέ καὶ κάποιες φορὲς εἴχαμε καὶ τὶς ἐπισκέψεις τοῦ καθηγητῆ Ξ. Μουσᾶ, γιὰ νὰ μᾶς ἐξηγεῖ τὴ σημασία κάποιων ἀριθμῶν.

 

 

 

 

Γιὰ τὸ «Θραῦσμα G» ὅμως τὰ πράγματα ἦταν διαφορετικά. Λόγω τοῦ μεγέθους καὶ τοῦ εἴδους τοῦ κειμένου, χρειαζόταν ἀπόλυτη ἀπομόνωση καὶ χρόνος χωρὶς περισπασμούς. Ἔτσι τὴν ἐργασία αὐτὴ τὴ μετέφερα στὸ δῶμα τοῦ σπιτιοῦ μου, στὴν ἀπομόνωση.

 

 

 

 

Τὸ «Θραῦσμα G» εἶναι τὸ μεγαλύτερο θραῦσμα μὲ ὁλόκληρο ἐπιγραφικὸ κείμενο, σωζόμενο ὅμως μὲ σημαντικὰ κενὰ στὴν περίμετρό του. Πρόκειται γιὰ μιὰ πλακέτα ποὺ ἀποτελοῦσε μέρος τῆς πρόσθιας θύρας τοῦ κιβωτίου ποὺ περιεῖχε τὸ Μηχανισμό, ὥστε νὰ ἀποτελεῖ ὁδηγό, ὑπὸ τύπον ἐγχειριδίου, γιὰ τὴ λειτουργία καὶ τὴ χρήση του ὡς πρὸς τὴν κίνηση καὶ τὶς θέσεις τῶν πλανητῶν, ὅπως ἐκ τῶν ὑστέρων ἀπεδείχθη. Ἐδῶ χρειάζονται κάποια ἀριθμητικὰ στοιχεῖα: Ἡ ὅλη σωζόμενη ἐπιφάνειά του ἔχει μέγιστο ὕψος 9 ἑκατοστὰ καὶ μέγιστο πλάτος 12. Τὸ πάχος του δὲν ξεπερνᾶ τὰ 2,5 χιλιοστά. Τὰ γράμματα εἶναι κεφαλαῖα καὶ χρονολογοῦνται στὸν 2ο αἰώνα π.Χ. Ὁ μέγιστος οἶκος τοῦ κάθε γράμματος, δηλαδὴ τὸ τετράγωνο στὸ ὁποῖο ἐγγράφεται τὸ σχῆμα τοῦ γράμματος, εἶναι 2 χιλιοστά. Ὁ τομογράφος ἦταν ρυθμισμένος νὰ παίρνει δέκα τομὲς στὸ κάθε χιλιοστό, τόσο στὸ ὕψος ὅσο καὶ στὸ πλάτος. Ὁπότε γιὰ τὸ κάθε γράμμα μὲ τὸν μεγαλύτερο οἶκο ἐξάγονταν 20 τομὲς καθ’ ὕψος καὶ 20 κατὰ πλάτος, δηλαδὴ συνολικὰ 400 τομές.

 

 

 

 

Μία σοβαρότατη ἰδιομορφία, ὄχι μόνο τοῦ θραύσματος αὐτοῦ, ἀλλὰ καὶ ἄλλων, ἦταν ὅτι οἱ ἐπιφάνειες δὲν ἦταν λεῖες καὶ ἐντελῶς ἐπίπεδες, μὲ ἀποτέλεσμα νὰ μὴν προκύπτουν, ἀκόμη καὶ γιὰ ἕνα γράμμα, ἀμέσως εὐκρινεῖς εἰκόνες, ἀλλὰ ἔπρεπε νὰ προχωρήσω στὸ βάθος τῆς ἐπιφάνειας, νὰ ξαναγυρίσω καὶ κατόπιν νὰ περάσω στὸ διπλανό, μὲ τὸν ἴδιο τρόπο. Δηλαδὴ γινόταν μία συνεχὴς κίνηση πρὸς ὅλες τὶς κατευθύνσεις, μέχρι νὰ βεβαιωθῶ γιὰ τὸ πραγματικὸ σχῆμα τοῦ γράμματος, ἀλλὰ καὶ νὰ τὸ συνδυάσω μὲ τὰ ἑπόμενα καὶ τὰ προηγούμενα, ὥστε νὰ προκύπτει μία φιλολογικὰ ἀποδεκτὴ λέξη. Γιὰ παράδειγμα, ἕνα φαινομενικὸ Α μπορεῖ νὰ ἦταν Δ ἢ Λ, ἕνα φαινομενικὸ Γ μπορεῖ νὰ ἦταν ἕνα Τ ἢ ἕνα Π.

 

Μετὰ ὑπῆρχε τὸ θέμα τῶν ρωγμῶν: Καθὼς στὸν τομογράφο φαίνονταν σὰν τεράστια φαράγγια καὶ χάσματα, δὲν ἦταν πάντα εὔκολο νὰ ὑπολογίσω πόσα γράμματα μποροῦσαν νὰ λείπουν. Γιὰ νὰ διαβαστεῖ μία λέξη σὲ δύσκολα σημεῖα (καὶ αὐτὰ δὲν ἦταν λίγα), μπορεῖ νὰ πέρναγαν δύο καὶ τρεῖς μέρες μὲ ἄγρια ξενύχτια. Εἶχα τὴν ἐντύπωση πὼς ἔμπαινα μέσα σὲ μιὰ σήραγγα, ὅπου κάποια σημεῖα ἦταν καθαρὰ καὶ ἄλλα θαμπά. Ξεκινοῦσα ἀπὸ τὴν πρώτη ἐπιφάνεια στὴν ἀρχὴ τῆς σήραγγας καὶ κατέληγα, βῆμα βῆμα, τομὴ μὲ τομή, στὴν πίσω πλευρά, βγαίνοντας ἔξω. Δεδομένου ὅτι οἱ φωτογραφικὲς τομὲς ἦταν ἑκατοντάδες καί, μὲ τὴν πρόοδο τῆς ἐμφάνισής τους στὴν ὀθόνη τοῦ ὑπολογιστῆ, ἡ θέση τους ἦταν δυσδιάκριτη ἢ ἐξαφανιζόταν ἐντελῶς, ἐπειδὴ ἄλλαζε τὸ ἐπίπεδο λήψης τῆς κάθε τομῆς, σχημάτισα ἕνα πλέγμα συντεταγμένων σύμφωνα μὲ τὶς σταθερὲς διαστάσεις τῶν τομῶν καὶ καθόριζα ἔτσι τὸ στίγμα τοῦ κάθε γράμματος, γιὰ νὰ εἶναι δυνατὴ ἡ ἐπιστροφή μου στὴν ἀρχικὴ θέση του.

 

 

 

 

Ὅσο προχωροῦσαν καὶ οἱ συζητήσεις μεταξύ μας, ξεπηδοῦσαν καὶ κάποιες καινούριες ἰδέες γιὰ παρατηρήσεις. Καὶ ἡ παραμικρὴ ρωγμὴ μποροῦσε νὰ ἔχει τὴ σημασία της. Καὶ ἀκόμη, τί εἶχε ἡ πίσω πλευρά; Ἦταν κενὴ ἢ εἶχε καὶ αὐτὴ κάτι χαραγμένο; Ἐδῶ ἦταν ποὺ ἡ φαντασία μου θέριεψε ἐπικίνδυνα. Ὅτι ὑπῆρχαν κάποια χαράγματα σὲ γεωμετρικὴ διάταξη, αὐτὸ ἦταν σίγουρο. Ὅτι φαίνονταν κάποια ἄλλα σχήματα, αὐτὸ ἦταν θέμα προχωρημένης φαντασίας. Καταλάβαινα ὅτι κάπου τὸ πράγμα ξέφευγε καὶ σταμάτησα γιὰ μιὰ δυὸ βδομάδες, νὰ ξεκαθαρίσει τὸ μυαλό, καὶ μετὰ ἐπανῆλθα στὴν κυρίως ἐπιγραφή. Τὸ θέμα ὅμως εἶναι ἀνοιχτό.

 

 

 

 

 

 

Οἱ ἡμέρες καὶ νύχτες περνοῦσαν, καὶ λέξη μὲ λέξη σχηματιζόταν τὸ κείμενο, μέχρι ποὺ σιγὰ σιγὰ γινόταν κατανοητό. Ναί, ἦταν τὸ ἐχειρίδιο χρήσης γιὰ τὶς κινήσεις μεταξὺ τῶν πλανητῶν, τοὺς χρόνους καὶ τὶς ἀποστάσεις μεταξύ τους. Ἐμφανίζονταν ὀνομασίες πλανητῶν (Ἄρης, Ἀφροδίτη, Ἑρμῆς), ἡ Σελήνη, συχνότατα ὁ Ἥλιος, γιατὶ οἱ μετρήσεις καὶ οἱ παρατηρήσεις γίνονται ὡς πρὸς τὸν Ἥλιο, καὶ ὄχι βέβαια ὡς πρὸς τὴ Γῆ, ἀστρονομικοὶ ὅροι, ὅπως ἀπόστασις, διάστασις, ἀπόστημα, ἀποκατάστασις, δωδεκατημόριον, στηριγμός, μοῖρα, περαίωσις, πλανητικὴ τάξις, στάσις, ὡροσκόπος, σύνοδος, ἀσέληνος, ρήματα σὲ τρίτο πρόσωπο ἢ καὶ σὲ δεύτερο προστακτικῆς, ὅπως ἀναστρέφει, ἐπάγεις, ἐπίτεινε, ἐπισχών, ἐπιτέμνει, ὀπισθοποδῆ, συνεμπίπτει — συνολικὰ 156 πλήρεις λέξεις, ἐκτὸς τῶν ἄρθρων, προθέσεων καὶ συνδέσμων. Ἐμφανίζονταν ὅλα τὰ γράμματα πλὴν τοῦ Ψ, συνολικὰ 1.380.

 

 

 

 

Ἑπόμενη ἐργασία ἦταν ἡ ἐπαλήθευση τῆς ὕπαρξης καὶ ἀνάγνωσης τῶν ὅρων. Ἐδῶ βοήθησε ἀσφαλῶς ὁ Θησαυρὸς τῆς Ἑλληνικῆς Γλώσσης (TLG). Γιὰ παράδειγμα, οἱ ὅροι ὑπάρχουν σὲ προγενέστερους καὶ μεταγενέστερους ἀρχαίους συγγραφεῖς, ὅπως στοὺς Θέωνα, Ἀριστοτέλη, Ἀλέξανδρο Ἀφροδισιέα, Σιμπλίκιο, Πτολεμαῖο, Γέμινο, Πρόκλο, Εὔδοξο, Ἰωάννη Φιλόπονο, Ἡφαιστίωνα. Ἡ πιὸ ἐντυπωσιακή, κατ’ ἐμέ, ἀναφορά, πέρα ἀπὸ τὰ διάφορα ἀριθμητικὰ δεδομένα, εἶναι γιὰ τὴν Ἀφροδίτη, μὲ τὴ φράση: [… ΠΡ]ΟΣΙΗ ΤΟΝ ΗΛΙΟΝ Η ΑΦΡΟ[Δ][Ι][Τ]Η ΕΝ [ΑΣΕΛ]ΗΝΟΙΣ Ν[ΥΞΙ…], ποὺ παραπέμπει στὰ σχόλια τοῦ Σιμπλίκιου στὸ ἔργο «Περὶ οὐρανοῦ» τοῦ Ἀριστοτέλη (4013.α.2): Ὅ τε γὰρ τῆς Ἀφροδίτης λεγόμενος ἀστὴρ καὶ δὴ καὶ τοῦ Ἄρεος κατὰ μέσας τὰς προηγήσεις αὐτῶν πολλαπλάσιοι φαίνονται, ὥστε ὅ γε τῆς Ἀφροδίτης ἐν ἀσελήνοις νυξὶ σκιὰς πίπτειν ἀπὸ τῶν σωμάτων ποιεῖ.

 

 

 

 

Ἂν μὲ ρωτήσει κανεὶς ποιὸ μπορεῖ νὰ εἶναι τὸ τελικὸ συμπέρασμα ὄχι μόνο ἀπὸ τὴν ἀνάγνωση τοῦ «Θραύσματος G», ἀλλὰ καὶ γενικὰ ἀπὸ τὴ μελέτη ὅλου τοῦ Μηχανισμοῦ, ἡ ἀπάντησή μου εἶναι ὅτι πρόκειται γιὰ ἕνα μηχάνημα ὕψιστης τεχνολογικῆς ἐπινόησης, ποὺ συμπεριλαμβάνει ὅλη τὴ μέχρι τότε ἀστρονομικὴ γνώση, δίνοντας ἀπαντήσεις μὲ πολλαπλὲς ὑπολογιστικὲς παραμέτρους, καὶ —τὸ σπουδαιότερο— ὅτι ἀποτελεῖ ἕνα ἀκόμη δεῖγμα τῆς ἀνθρωπιστικῆς ἀξίας τοῦ ἑλληνικοῦ πνεύματος καὶ πολιτισμοῦ, ποὺ δὲν κρατᾶ τίποτε κρυφό, ἀλλὰ τὸ παραδίδει ἁπλόχερα σὲ ὅλο τὸν κόσμο. Καὶ τοῦτο, γιατὶ ὅλες οἱ ὁδηγίες χρήσης του ἦταν προσιτὲς σὲ ὅλους ὅσους τὸν εἶχαν. Φυσικὰ πολλὰ ἐρωτήματα ἔχουν γεννηθεῖ γιὰ τὴ μοναδικότητά του. Ἡ ἔρευνα ὅμως δὲν ἔχει σταματήσει, καὶ αὐτὸ τὸ γεγονὸς δίνει σὲ ὅλους τὸ ἐρέθισμα καὶ τὸ κίνητρο νὰ συνεχίσουν.

 

Μὲ τὸν ἴδιο ἐνθουσιασμὸ καὶ τὸ ἴδιο πάθος δούλευαν ὅλα τὰ μέλη τῆς Ὁμάδας, στὴν ὁποία προστέθηκε γρήγορα καὶ ὁ καθηγητὴς τῆς ἱστορίας τῆς ἀστρονομίας Alexander Jones καὶ ὁ φίλος ὅλων μας ἱστορικὸς τῆς ἐπιστήμης στὸ ΕΙΕ Εὐθύμιος Νικολαΐδης. Ὅλη αὐτὴ ἡ ζέση καὶ δραστηριότητα κατέληξε στὴν ἰδέα ὀργάνωσης διημερίδας (30 Νοεμβρίου–1 Δεκεμβρίου 2006), τὴν ὁποία φιλοξένησαν προθυμότατα ἡ Διεύθυνση Δημοσίων Σχέσεων τῆς Ἐθνικῆς Τράπεζας καὶ τὸ ΜΙΕΤ, ἐκδίδοντας καὶ τὸ ἀντίστοιχο πρόγραμμα. Τὴν ἴδια τὴν Ἐθνικὴ Τράπεζα ἐκπροσώπησε, μαζὶ μὲ πολλὰ σημαίνοντα διοικητικὰ στελέχη, ὁ τότε πρόεδρός της κ. Τάκης Ἀράπογλου, ὁ ὁποῖος ἐξῆρε τὸ ἔργο τοῦ ΜΙΕΤ καὶ τοῦ Ἱστορικοῦ καὶ Παλαιογραφικοῦ Ἀρχείου. Συμμετεῖχαν συνολικὰ 25 ὁμιλητές, μὲ πολλαπλὲς ἀνακοινώσεις καὶ ἀνταλλαγὴ ἀπόψεων. Αὐτὴ ἡ διημερίδα ὑπῆρξε ἡ πρώτη παγκόσμια προβολὴ τοῦ μεγάλου τεχνολογικοῦ θαύματος τοῦ ἀρχαίου ἑλληνισμοῦ, τοῦ Μηχανισμοῦ τῶν Ἀντικυθήρων, ποὺ ἔδωσε τὸ ἔναυσμα γιὰ πάμπολλες μελέτες, ἐκθέσεις, ντοκιμαντὲρ σὲ πολλὲς γλῶσσες, ἐπιστημονικὲς ἀνακοινώσεις καὶ συνέδρια, ἄρθρα σὲ ἐφημερίδες, ἑλληνικὲς καὶ ξένες, ποὺ πρόβαλαν τὴν ἀρχαία ἑλληνικὴ σοφία καὶ γνώση παγκόσμια, ὥστε τελικὰ νὰ γίνει κτῆμα ὅλου τοῦ κόσμου. Αὐτὸ ἦταν ἕνα ἀπὸ τὰ ἔργα τοῦ Ἱστορικοῦ καὶ Παλαιογραφικοῦ Ἀρχείου τοῦ ΜΙΕΤ, γιὰ τὸ ὁποῖο καυχῶνται ὅσοι τὸ ὑπηρέτησαν μὲ γνώση καὶ ἀνιδιοτέλεια.

 

 

 

 

Ἀπὸ τὴν ἐνθουσιώδη ἀτμόσφαιρα λοιπὸν ποὺ δημιουργήθηκε ἀπὸ τὴ διημερίδα καὶ τὴν ἀπήχηση ποὺ εἶχε ἡ ἀποκάλυψη τῶν μυστικῶν τοῦ Μηχανισμοῦ στὸν Τύπο, ἑλληνικὸ καὶ διεθνή, ἀλλὰ καὶ τὰ μετέπειτα συνέδρια καὶ ἐκθέσεις παρακινήθηκα καὶ ἔγραψα τὸ παρακάτω ποίημα, ποὺ γιὰ πρώτη φορὰ γίνεται δημόσια γνωστό.

 

 

 

Ο ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΣ ΤΩΝ ΑΝΤΙΚΥΘΗΡΩΝ

Σύντομον χρονικὸν ποιητικὸν εἰς στίχους δεκαπεντασυλλάβους, ζευγαρωτούς, ὁμοιοκαταλήκτους.

 

Ἀφιερώνεται στοὺς Συμιακοὺς δύτες ποὺ ἔφεραν στὸ φῶς αὐτὸν τὸ θησαυρὸ τοῦ ἑλληνικοῦ πνεύματος.

Ἀφιερώνεται ἐπίσης στὴ μνήμη τῶν ἀξέχαστων Μαίρης Ζαφειροπούλου καὶ Γιάννη Σειραδάκη.

 

Ἀκοῦστε, ραδιόφωνα, δεῖτε, τηλεοράσεις,

νὰ μάθετε τοῦ φεγγαριοῦ τὶς κυκλικὲς διαβάσεις,

τὸ πότ’ ὁ ἥλιος, ὁ λαμπρός, χάνει τὸ πρόσωπό του

καὶ πότε ὁ φεγγαρόκυκλος πάει στ’ ἀπόσκιό του·

τ’ ἀστέρια πότε βγαίνουνε στὸν οὐρανὸ σεργιάνι

καὶ πότε πᾶν’ νὰ παίξουνε στῆς δύσης τὸ μεϊντάνι·

καὶ οἱ πλανῆτες, οἱ τρελοί, πότε κλωθογυρίζουν,

τὸν ἥλιο γυροφέρνοντας, κι ὅλοι μαζὶ γλεντίζουν·

καὶ στὴν Ἑλλάδα ὁλόκληρη πότε κάνουν ἀγῶνες

ἀπὸ τὴν ἀρχαιότητα καὶ γιὰ πολλοὺς αἰῶνες.

 

Αὐτὰ κι ἄλλα τὰ μάθαινες μὲ ἕνα μηχανάκι

ποὺ σὰν ρολόι ἕμοιαζε σ’ ένα μικρὸ κουτάκι.

Γρανάζια εἶχ’ ἀπὸ μπροστά, γρανάζια κι ἀπὸ πίσω,

κι ὅλα γυρίζανε μαζί, μὰ πῶς νὰ τὸ ξηγήσω,

γιατ’ εἶναι θάμα τεχνικῆς καὶ θάμα ἐγκεφάλου

καὶ ἀστρονόμου, τεχνικοῦ καὶ δάσκαλου μεγάλου.

Καὶ γράψανε ἀπάνω του ἕνα σωρὸ ἐξηγήσεις,

τὸ πῶς γυρίζ’ ὁ ἥλιος καὶ πότ’ εἶνʼ οἱ ἐκλείψεις

τοῦ ἥλιου καὶ τοῦ φεγγαριοῦ ἡ χάση καὶ ἡ φέξη,

κι ὁ Ἄρης πότε κυνηγᾶ τὴν Ἄφρο, γιὰ νὰ παίξει,

νὰ κάνει πλάκα στὸν Ἑρμῆ, τὸν Δία νὰ γελάει,

κι ὁ ἄγριος Κρόνος νὰ  κοιτᾶ καὶ νὰ παραμιλάει.

 

Ὅλα αὐτὰ τὰ ἔκρυβε θάλασσ’ Ἀντικυθήρων,

σ’ ἕνα καράβι παλαιὸ ἐμπόρων καὶ ναυκλήρων,

πού ’ταν κακοταξίδευτο καὶ κακοτυχισμένο

καὶ τό ’ριξε ὁ ἄνεμος στὸν πάτο βυθισμένο.

Ἀπὸ τὴ Ρόδο κίνησε, στὴ Ρώμη γιὰ νὰ πάει,

μ’ ἀγάλματα καλότεχνα, ποὺ ὁ νοῦς σου δὲν χωράει,

μαρμάρινα καὶ χάλκινα, ἀγωνιστῶν σπουδαίων

καὶ φιλοσόφων, ποιητῶν, πολεμιστῶν ἀρχαίων·

καὶ ἕνα λεβεντόπαιδο, κορμὶ γεροδεμένο,

στὴ σφαίρα πρῶτος ἀθλητής, κι ἀπ’ ὅλους παινεμένο·

τὸ πρόσωπό του ἔδειχνε τὸ κάλλος τῆς ψυχῆς του

κι ἡ ἤρεμή του ἡ ματιὰ τὸ μέτρο τῆς τιμῆς του.

 

Κι ἦταν ἐκείνη τὴ χρονιὰ στὰ χίλια ἐννιακόσια,

κοντὰ στὶς μέρες τῆς Λαμπρῆς, καί, γιὰ νὰ βγάλει γρόσια,

ἕνα σφουγγαροκάικο, σὰν κίνησ’ ἀπ’ τὴ Σύμη

σ’ ἕνα ταξίδι μακρινὸ στῆς Μπαρμπαριᾶς τὴ Σύρτη,

ὁ ἄνεμος τὸ ἔφερε κάτ’ ἀπ’ τὸ Τσηριγότο,

κι ἀρόδου ἐσταμάτησε, πρὶν πάει γιὰ τὸ νότο.

Δυὸ σφουγγαράδες Συμιακοί, σὰν βούτηξαν νὰ βροῦνε

χταπόδια, γιὰ νὰ ψήσουνε καὶ νὰ μὴν ἀρτυθοῦνε

―γιατ’ ἤτανε σαρακοστῆς νηστίσιμη ἡμέρα

καὶ καβουρμᾶ ἡ μυρωδιὰ δὲν βγαίνει στὸν ἀέρα―,

ὁ ἕνας βγῆκε νὰ κρατεῖ, ἀντὶ γιὰ ἕνα χταπόδι,

ἕνα μπακίρικο κορμί, χωρὶς κανένα πόδι.

«Μωρέ, τί θάμα εἶν’ τοῦτο δῶ;», ξεφώνησε μὲ μίας.

«Μαρμαρωμένοι ἄνθρωποι, πετάματα τῆς μοίρας.

Ἕνα καράβι ὁλόκληρο στὸν πάτο καθισμένο,

μὲ χίλιες δυὸ πολύτιμες πραμάτειες φορτωμένο».

 

Ἀμέσως τηλεγράφησαν στὸν ὑπουργὸ Παιδείας,

ποὺ ἤτανε ὑπεύθυνος τῆς ἀρχαιολογίας,

νὰ στείλει ἐπιστήμονες καὶ ἄλλους σπουδαγμένους,

νὰ βγάλουνε τοὺς θησαυροὺς τοὺς θαλασσοκρυμμένους.

Κι οἱ θαρραλέοι Συμιακοὶ βουτήξανε μὲ πάθος,

νὰ βγάλουνε τ’ ἀγάλματα ἀπ’ τὸ μεγάλο βάθος,

κι ἀνάμεσά τους μιὰ χοντρὴ πέτρα σὰν μία μπάλα,

γεμάτη στρείδια, χώματα καὶ ὄστρακα μεγάλα.

Ἀδιάφορα τὴν ἄφησαν στὴν ἄκρη πεταμένη,

δίπλα στὰ μάρμαρα ἐκεῖ, μόνη καὶ ξεχασμένη.

Κάποιος πού ’ξερε γράμματα, σὰν εἶδε δυὸ ψηφία,

μισοσβησμένα ὀνόματα κι ἄλλα πολλὰ σημεῖα:

«Βρέ, τοῦτο δῶ παράξενο, δὲν εἶναι σὰν τὰ ἄλλα.

Γι’ ἀστέρια λέει κι οὐρανὸ καὶ θάματα μεγάλα».

Τὴν μπάλα πήρανε εὐθὺς καὶ τὴν ἐκαθαρίσαν,

κι ἀμέσως μετανιώσανε ποὺ τὴν περιφρονῆσαν,

γιατ’ ἦτανε μηχανισμός, τ’ ἀστέρια ποὺ διαβάζει,

μοναδικός, περίεργος, ποὺ ὁ νοῦς σου δὲν τὸ βάζει.

 

Ἔτσι λοιπὸν ἀρχίσανε τοῦ κόσμου οἱ σπουδαγμένοι,

ἀρχαιολόγοι, ναυτικοὶ κι ἀστρογραμματισμένοι,

νὰ μελετᾶν, νὰ ψάχνουνε τί ’ναι τὸ μηχανάκι,

πότε καὶ ποιὸς τὸ ἔφτιαξε αὐτὸ τὸ γκατζετάκι.

Τὸ πῆραν καὶ τὸ βάλανε στὸ Ἐθνικὸ Μουσεῖο,

ὅλος ὁ κόσμος τῶν Γραικῶν νὰ δεῖ τὸ μεγαλεῖο,

πῶς τό ’φτιαξαν καὶ δούλευε καὶ πῶς τὸ μελετῆσαν,

πῶς τὰ γρανάζια γύριζαν καὶ πῶς τὰ ἐμετρῆσαν,

πῶς μέσα κι ἔξω γράψανε γράμματα κεφαλαῖα,

νὰ δείχνουνε τὸ κάθε τὶ ξεκάθαρα κι ὡραῖα,

χωρὶς κανένα μυστικό, χωρὶς νὰ κρύβουν γνώση,

ποὺ ὁ καθένας νὰ μπορεῖ νὰ μάθει καὶ νὰ νιώσει

τοῦ φεγγαριοῦ τὶς ἔκλειψες, τῶν πλανητῶν τοὺς δρόμους,

τοῦ ἥλιου τὶς διαδρομές, τῶν ἀστεριῶν τοὺς νόμους,

νά ’ναι ἡ γνώση φανερή, νά ’ναι λευτερωμένη,

σ’ ὅλο τὸν κόσμο ν’ ἁπλωθεῖ, σ’ ὅλη τὴν οἰκουμένη.

 

Περάσαν χρόνια ἀρκετά, κι ἕνα σωρὸ ἀστρονόμοι

μὲ πεῖσμα δούλευαν, νὰ βροῦν ποιοὶ νά ’ν’ αὐτοὶ οἱ νόμοι

τῆς φύσης καὶ τῶν ἀριθμῶν καὶ τῆς τεχνολογίας

ποὺ δείχνει τὸ μηχάνημα τῆς παλιοαστρονομίας.

Ἀπὸ παντοῦ μαζεύτηκαν, Ἑλλάδα καὶ Ἀγγλία,

μὰ κι ἀπὸ τὴν Ἀμερικὴ κι αὐτὴ τὴν Αὐστραλία,

νὰ μελετήσουνε μαζί, τὸ μυστικὸ νὰ βροῦνε

τὸ μηχανάκι πού ’κρυβε καὶ μᾶς νὰ μᾶς τὸ ποῦνε.

Φέραν καὶ μηχανήματα νέας τεχνολογίας,

τὰ πρῶτα τῆς ἀξονικῆς φωτοτομογραφίας,

εἰκόνες γιὰ νὰ βγάλουνε στ’ ἀπόκρυφα τὰ μέρη

ποὺ κολλημένα ἤτανε σὰν σάντουιτς κασέρι,

γράμματα νὰ διαβάσουνε, ὀνόματα καὶ λέξεις,

νὰ λύσουν τὸ μυστήριο, τῶν πλανητῶν τὶς θέσεις.

Διαβάσαν, μελετήσανε, μετρῆσαν, σχεδιάσαν,

μιλῆσαν, ξαναμίλησαν καὶ ὣς τὸ τέρμα φτάσαν.

Καὶ τελικὰ μᾶς εἴπανε τί λέει τὸ μηχανάκι,

πολὺ ἁπλὰ καὶ καθαρά, ὡσὰν παραμυθάκι.

 

Καὶ πρῶτες πρῶτες στὴ σειρὰ καὶ μέσα στὸ Μουσεῖο

μὲ ζῆλο δούλευαν πολὺ ἀρχαιολόγες δύο.

Ἦταν ἀρχόντισσα ἡ μιά, Μαίρη ἡ Ζαφειρένια,

πού ’ταν τὰ χαλκοπράγματα ἡ μόνη της ἔγνοια.

Καὶ ψάχνοντας καὶ ψάχνοντας τὰ παλαιὰ κουτάκια,

εὑρῆκε καὶ ἐπρόσθεσε δυὸ τρία θραυσματάκια.

Ἡ ἄλλη ἐπιστήμονας στὰ μέταλλα τ’ ἀρχαῖα,

Ἑλένη Μάγκου εἶνʼ αὐτή, μ’ εὑρήματα σπουδαῖα.

Μᾶς εἶπ’ ὅτ’ εἶναι χάλκινο λίγο τενεκεδένιο,

εἶν’ ἀπὸ μέταλλο σκληρό, καθόλου τιποτένιο.

Ἦρθε ὁ Φρίθ, ὁ καραφλός, στοὺς ἀριθμοὺς σπουδαῖος,

μὲ πεῖσμα ἐγγλέζικο πολύ, καὶ στὴ δουλειὰ μοιραῖος.

Κι ὁ Ἔντμουντς, ὁ σγουρόμαλλος, μὲ περισσὴ σοφία,

πρῶτος ἀστροδιδάσκαλος σὲ ὅλη τὴν Ἀγγλία.

Κι ὁ Σειραδάκης, Κρητικός, μ’ ἀπ’ τὴ Μακεδονία,

ἄλλαζε τὰ καπέλα του μὲ τὴν ἀστρονομία.

Κι ὁ Ξενοφώντας ὁ Μουσάς, καμάρι τῆς Ἠλείας,

κι ἀστρονομίας δάσκαλος καὶ φυσικῆς παιδείας.

Ἔσμιξ’ ὁ Γιάννης, ὁ μικρός, Μπιτσάκη τὸν φωνάζουν,

πρῶτος στὰ μαγειρέματα, ποὺ ὅλοι τὸν θαυμάζουν.

Καὶ τελευταῖος ἦρθ’ ὁ Τζόνς, ἡ κόκκινη φατσούλα,

μὲ γνώση ἀστρονομικὴ μ’ ὑπογραφὴ καὶ βούλα.

Σᾶς λέω κι ἕνα μυστικὸ ποὺ στὸ μυαλό μου τό ’χω:

Δὲν θὰ γινόταν τίποτα χωρὶς τὸν ξενοδόχο,

πού ’ν’ τοῦ Μουσείου ἀρχηγός, μὲ γνώση καὶ μὲ τάξη,

Νίκος Καλτσὰς στὸ ὄνομα καὶ στὴ θωριὰ μετάξι.

 

Κι ἂν τώρα μὲ ρωτήσετε ποιὸς εἶναι ὁ στιχογράφος,

εἶν’ Ἀγαμέμνων, ὁ οἰκτρός, ὁ καὶ παλαιογράφος,

ποὺ ἔβγαλε τὰ μάτια του διαβάζοντας μὲ πεῖσμα

τὸ θραῦσμα τζὶ τί ἔγραφε μὲ κάπα δέλτα σίγμα.

(Ἰούνιος 2016)

 

Ἰδιαίτερες εὐχαριστίες ὀφείλονται σὲ ὅλο τὸ προσωπικὸ τοῦ Ἐθνικοῦ Ἀρχαιολογικοῦ Μουσείου, στὸ τεχνικὸ προσωπικὸ ποὺ ἦταν ὑπεύθυνο γιὰ τὸ χειρισμὸ τοῦ τομογράφου, καθὼς καὶ στοὺς εἰδικοὺς φωτογράφους, ποὺ ἐργάστηκαν μὲ ξεχωριστὴ εὐσυνειδησία.

 

Εὐχαριστῶ γιὰ μιὰ ἀκόμη φορὰ τὸν καλό μου φίλο Γιάννη Μπιτσάκη, γιὰ τὴν εἰλικρινὴ φιλία του καὶ τὴν ἀφειδώλευτη βοήθειά του, καὶ ἀκόμη τὸν σεβάσμιο καθηγητὴ καὶ φίλο ἤδη ἀπὸ τὰ φοιτητικά μου χρόνια κ. Θεοδόση Τάσιο, γιὰ τὴν ἐνθουσιώδη συμμετοχή του σὲ ὅλες τὶς παρουσιάσεις τοῦ Μηχανισμοῦ καὶ τὰ θερμά του λόγια γιὰ τὴν ἐργασία ὅλων μας.

 

 

Ἀγαμέμνων Τσελίκας

Φιλόλογος-παλαιογράφος, τ. προϊστάμενος τοῦ ΙΠΑ / ΜΙΕΤ

 

 

 

Ἐνδεικτικὴ βιβλιογραφία

 

• Εὐθύμιος Νικολαΐδης (ἐπιμ.), Ὁ Μηχανισμὸς τῶν Ἀντικυθήρων — The Antikythera Mechanism, ἐκδ. Μίλητος, Ἀθήνα 2009· 2η ἔκδ., ἐμπλουτισμένη, 2010 [σὲ συνεργασία μὲ τὸν Γιάννη Μπιτσάκη].

• Ἐθνικὸ Ἀρχαιολογικὸ Μουσεῖο, Τὸ ναυάγιο τῶν Ἀντικυθήρων. Τὸ πλοίο, οἱ θησαυροί, ὁ μηχανισμὸς [κατάλογος ἔκθεσης, Ἀπρίλιος 2012–Απρίλιος 2013].

• M. Allen / W. Ambrisco / M. Anastasiou / D. Bate / Y. Bitsakis / A. Crawley / M.G.Edmunds / D. Gelb / R. Hadland / P. Hockley / A. Jones / T. Malzbender / H. Mangou / X. Moussas / A. Ramsey / J.H. Seiradakis / J.M. Steele / A.Tselikas / M. Zafeiropoulou, «The Inscriptions of the Antikythera Mechanism», Almagest 7.1  (Μάιος 2016).

• Alexander Jones, Ἕνας φορητὸς κόσμος. Φέρνοντας στὸ φῶς τὸν Μηχανισμὸ τῶν Ἀντικυθήρων, ἕνα ἐπιστημονικὸ θαῦμα τοῦ ἀρχαίου κόσμου, μτφρ. Νικηφόρος Σταματάκης, ἐπιστ. ἐπιμ. Γιάννης Μπιτσάκης, Πανεπιστημιακὲς Ἐκδόσεις Κρήτης, Ἡράκλειο Κρήτης 2021.