Να δημιουργήσωμεν μίαν μεγάλην Ελλάδα, και ισχυράν και πλουσίαν,
ικανήν να προστατεύση τον Έλληνα πολίτην οπουδήποτε της γης ευρισκόμενον,
δυνάμενον υπερηφάνως να λέγη, «είμαι Έλλην».
ΕΛΕΥΘΕΡΙΟΣ ΒEΝΙΖΕΛΟΣ
«Εκείνο που χαρακτηρίζει καταλυτικά την περίοδο του διχασμού, από το 1915 ως το 1920, και καλλιεργεί το έδαφος για την πτώση του Βενιζέλου και την καταστροφή του εθνικού έργου του, δεν είναι μόνο η ανατροπή των μεταρρυθμίσεων του 1910-15 και οι αδίστακτες ενέργειες της ηττημένης βασιλικής παράταξης, αλλά και οι πολιτικές αποφάσεις και επιλογές του ίδιου του Βενιζέλου και των συνεργατών του. Οι περισσότεροι σύμβουλοι και υπουργοί του, μολονότι άνθρωποι διακεκριμένοι, φάνηκαν τότε κατώτεροι των περιστάσεων, συνθλιβόμενοι υπό το τεράστιο βάρος της ολοκληρωτικής προσωπικότητας του πρωθυπουργού, και μη τολμώντας να τον ενοχλήσουν κατά την απουσία του, ασφαλώς γνωρίζοντας και φοβούμενοι τις προκαταλήψεις του. Έφταιγε μεν κυρίως ο Βενιζέλος, αλλά οι τοποτηρητές του που κυβερνούσαν ουσιαστικά την Ελλάδα όταν αυτός έλλειπε αγωνιζόμενος για τις εθνικές προτεραιότητες, ενώ είχαν τη δυνατότητα να αλλάξουν το κλίμα και να περιορίσουν τουλάχιστον το καρκίνωμα του άκρατου διχασμού, δεν το έκαναν […], αλλά παγιδεύτηκαν στην ανοχή ή και στη λήψη αψυχολόγητων ή και παράνομων μέτρων, που τροφοδότησαν την καταστροφική για τη χώρα πόλωση.» (σ. 696) Νίκος Πετσάλης-Διομήδης
«Ο Βενιζέλος ευθύνεται για την πτώση του, επομένως και για τη μη ολοκλήρωση της εθνικής πολιτικής του. Τα σφάλματά του διακρίνονται σε ασυγχώρητα και σε συγγνωστά ή ελάσσονα. Τα ασυγχώρητα: Η δημοκρατική επίφαση της εσωτερικής πολιτικής του της περιόδου 1917-20, και η ανελαστική επιμονή του στην προτεραιότητα των εθνικών διεκδικήσεων […] Η ανακοπή της νικηφόρου ορμής του ελληνικού στρατού στη Μικρά Ασία τον Αύγουστο-Σεπτέμβριο του 1920, και ο παροπλισμός του Στρατηγείου και της ηγεσίας του επί σαράντα πολύτιμες ημέρες στην Αθήνα. […] Η υπό πίεση απόφαση διενέργειας εκλογών, παρά την εμπόλεμη κατάσταση με την κεμαλική Τουρκία, και η εμμονή του να μην τις αναβάλει λόγω του θανάτου του βασιλέως Αλεξάνδρου.» (σ. 720-723) Νίκος Πετσάλης-Διομήδης
Και μια πικρή καταγραφή της Πηνελόπης Δέλτα στο Ημερολόγιό της (9.6.1921):
Και για να μην πούμε εμείς, οι Έλληνες, ότι απέτυχαν στην εξωτερική πολιτική, οι νάνοι αυτοί μας καταστρέφουν και ως κράτος και ως έθνος, κάνοντας κακώς μια πολιτική που δεν έχουν ούτε το ανάστημα, ούτε την υλική δύναμη, ούτε την όρεξη να την παν μπροστά.
Δεν συλλογίζονται άραγε ποτέ, οι κύριοι αυτοί, οι βιδωμένοι στα υπουργικά εδώλια, τι θα πει γι’ αυτούς η Ιστορία, πώς θα τους κρίνει; Δεν φοβούνται το ανάθεμα που θα πέσει στο κεφάλι τους, τη λάσπη που θα μουτζουρώσει στους αιώνες τους άπαντες το καταραμένο τους όνομα; Δε φοβούνται την οργή του ίδιου αυτού ηλίθιου λαού που τους ξέθαψε και τους έφερε, του τυφλού αυτού λαού, που όσο πιο απαίδευτος είναι, τόσο πιο κτήνος θα φανεί στην οργή του; Δε φοβούνται την εκδίκηση των χιλιάδων μωρών ψηφοφόρων, που τους στείλανε σήμερα στο στρατό, που θα γυρίσουν αύριο καταστραμμένοι, μειωμένοι, και που θα τους ζητήσουν λόγο για τις ψευτιές και τις ατιμίες που μήνες και χρόνια τώρα μ’ αυτά τους τρέφουν και τους γελούν;…
Η φυλή μας είναι κουρασμένη ή εκφυλισμένη ή ανήμπορη ή κακομοιριασμένη, ή πάντως δεν είναι για μεγάλα πράγματα. Ένας Βενιζέλος, με τις κλωτσιές και τις σπρωξιές, με την «τυραννία», έσπρωξε τον αποχαυνωμένο, το σκλάβο αυτό λαό μπροστά, τον έκανε να μεγαλουργήσει. Μα η ψυχή του λαού αυτού δεν ήταν στο ύψος του έργου, γιατί τη βαραίνουν ακόμα οι αλυσίδες της δουλείας, γιατί έμεινε σκλάβα ψυχή, μικρή, πρόστυχη, αθλία…. Να μας παρηγορήσει δεν μπορεί, αλλά ας μας ησυχάζει η σκέψη πως δεν αξίζομε καλύτερα, πως δεν είμαστε άξιοι να μεγαλουργήσομε, πως δεν είμαστε βιώσιμοι, πως επί τέλους τόσες είναι οι δυνάμεις μας και όχι περισσότερες. Συνάμα όμως μακαρίζει κανείς τους πεθαμένους, που δεν πρόφθασαν να δουν τον ξεπεσμό… (σ. 740)
ΑΠΟ ΤΟΝ ΕΠΙΛΟΓΟ ΤΟΥ Γ΄ ΤΟΜΟΥ
