Μετά την Άλωση της Κωνσταντινούπολης η Εκκλησία, αξιοποιώντας ορισμένες ελευθερίες που της έχουν παραχωρήσει οι οθωμανικές αρχές, αναλαμβάνει και το έργο της εκπαίδευσης. Λειτουργικά κυρίως βιβλία αποτελούν τα πρώτα αναγνωστικά. Σταδιακά διαμορφώνεται ένας χώρος στοιχειώδους εκπαίδευσης, το «κοινόν σχολείον». Αυτό προσφέρει βασικές γνώσεις: ανάγνωση και, για τους πιο «προχωρημένους», γραφή και αριθμητική. Τα λεγόμενα και «σχολεία των ιερών γραμμάτων» ακολουθούν την παράδοση των βυζαντινών χρόνων: Η διδασκαλία αρχίζει με τα «πινακίδια», όπου ήταν γραμμένα τα γράμματα της αλφαβήτου, και συνεχίζει με το συλλαβισμό και την ανάγνωση εκκλησιαστικών κειμένων. Με την είσοδο της τυπογραφίας στον ελληνόφωνο χώρο της Ανατολής και τη διακίνηση των βιβλίων, τυπώνονται εγχειρίδια για τη χρήση των δασκάλων και των μαθητών που βοηθούν στην εκμάθηση του αλφαβήτου, την ανάγνωση, τη γραφή, τη στοιχειώδη γνώση της γραμματικής. Η μέθοδος των ερωταποκρίσεων βοηθούσε στην εμπέδωση της γνώσης, όπως φαίνεται από την έκδοση: ΣΤΑΧΥΟΛΟΓΙΑ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΤ’ ΕΡΩΤΑΠΟΚΡΙΣΙΝ ΤΗΣ ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΗΣ ΤΕΧΝΗΣ, ΕΚΔΟΘΕΙΣΑ ΠΑΡΑ ΒΗΣΣΑΡΙΩΝΟΣ ΙΕΡΟΜΟΝΑΧΟΥ ΜΑΚΡΗ Έτι δε και το, περί Ομοίων και Διαφόρων Λέξεων ΤΟΥ ΑΜΜΩΝΙΟΥ. Νυν μετατυπωθέντα, και επιμελεία πλείστη διορθωθέντα. Παρά Ν. Γ., αωδ΄. ΕΝΕΤΙΗΣΙΝ. 1804. Παρά Πάνω Θεοδοσίου τω εξ Ιωαννίνων.
Ιστορικό & Παλαιογραφικό Αρχείο / ΜΙΕΤ, Παλαίτυπα/Σπάνια, Συλλογή Πέζαρου, αρ. 18
Ιστορικό & Παλαιογραφικό Αρχείο / ΜΙΕΤ, Παλαίτυπα/Σπάνια, Συλλογή Πέζαρου, αρ. 18, σσ. 4-5.
Όσοι είχαν τις δυνατότητες και επιθυμούσαν να αποκτήσουν μεγαλύτερη μόρφωση μπορούσαν να συνεχίσουν τις σπουδές τους στο «ελληνικόν σχολείον» («σχολείον των ελληνικών μαθημάτων» ή «της κυκλοπαιδείας»). Κύριος σκοπός του ήταν η εξοικείωση με την αρχαία ελληνική γλώσσα μέσα από τη διδασκαλία της γραμματικής και του συντακτικού, τη μελέτη κειμένων και τη θεματογραφία. Τα «μαθηματάρια» είναι τα σχολικά εγχειρίδια της εποχής, στα οποία αντιγράφονται τα αρχαιοελληνικά και τα εκκλησιαστικά κείμενα που μελετώνται: Ανάμεσα στις γραμμές και στα περιθώρια σημειώνονται η μετάφραση, διάφορα σχόλια και σημειώσεις. Τα κείμενα αυτά ήταν διαβαθμισμένης δυσκολίας, όπως φαίνεται από το μάθημα για αρχαρίους που επιμελήθηκε στο τέλος του 18ου αιώνα ο Μιχαήλ στο χειρόγραφο του Ιστορικού & Παλαιογραφικού Αρχείου / ΜΙΕΤ, αρ. 21, που παρουσιάζεται στην έκθεση:
Μαθηματάριον. 1798. [Ιστορικό & Παλαιογραφικό Αρχείο / ΜΙΕΤ, Χειρόγραφα, αρ. 21]. «Τέλος τῶν μαθημάτων Διάλογοι τῶν Ἀρχαρίων Διά χειρὸς Ἐμοῦ Μιχαήλ». Ο γραφέας, Μιχαήλ Λευκοπολίτης, ήταν κατά πάσα πιθανότητα και διδάσκαλος. Στο εσώφυλλο αναφέρονται επίσης οι μεταγενέστεροι ιδιοκτήτες: «Ἔδεσα ἐν Σμύρνῃ τῇ 17 Σεπτεμβρίου 1869. Χαρ. Γ. Διδασκάλου» και «Ἔλαβον τοῦτο παρὰ τὸν πατέρα μου Χαρ. Γ. Διδασκάλου τὸ 1905 – Ἰωάννης.
Ιστορικό & Παλαιογραφικό Αρχείο / ΜΙΕΤ, Χειρόγραφα, αρ. 21, φ.1r (Αρχή του Μαθηματαρίου)
Ιστορικό & Παλαιογραφικό Αρχείο / ΜΙΕΤ, Χειρόγραφα, αρ. 21, φ.15v-16r (φ.16r: “Τέλος τῶν μαθημάτων Διάλογοι τῶν Ἀρχαρίων Διά χειρὸς Ἐμοῦ Μιχαήλ”)
Τα παραπάνω τεκμήρια παρουσιάζονται στην περιοδική έκθεση του Μορφωτικού Ιδρύματος Εθνικής Τραπέζης στο Παράρτημα του ΜΙΕΤ στη Θεσσαλονίκη.