Παγκόσμια Ημέρα Προσφύγων. Αφιέρωμα στους προσφυγικούς συνοικισμούς της Αττικής

Βύρωνας

«Απ’ τη γωνία της οδού Νίκης και Μητροπόλεως, το αυτοκίνητο μας πάει σε 15 λεπτά στο Βύρωνα. Αριστοκρατικός συνοικισμός. Η κεντρική του αρτηρία φέρει το όνομα του Χρυσοστόμου Σμύρνης. Η μνήμη του εθνομάρτυρος ζωντανεύει σε κάθε στιγμή.» Πανελλήνιον και Μικρασιατικόν Ημερολόγιον 1 (1926). Αθήναι: χ.ε., χ.χ.

Ο Βύρωνας αποτελεί τον πρώτο αστικό προσφυγικό συνοικισμό της Ελλάδας και άρχισε να δημιουργείται ήδη από τα τέλη Σεπτεμβρίου 1922, με την άφιξη των πρώτων Μικρασιατών προσφύγων.

Το πρώτο τμήμα του συνοικισμού χτίστηκε στην περιοχή στους πρόποδες του Υμηττού (λεγόμενη Κοπανάς) μεταξύ 1922 και 1923 (αρχική ονομασία: Συνοικισμός Παγκρατίου) υπό τη διεύθυνση του μηχανικού Γ. Σούλη, ενώ το υπόλοιπο μεταξύ 1924 και 1926 από το Ταμείο Περιθάλψεως Προσφύγων.

Βύρωνας ονομάστηκε ο συνοικισμός το 1924 με αφορμή τη συμπλήρωση εκατό χρόνων από τον θάνατο του λόρδου Βύρωνα στο Μεσολόγγι (1824). Το 1934 έγινε Δήμος. Στο Αναμνηστικόν Προσφυγικόν Ημερολόγιον  του 1925 υπάρχει εκτενής αναφορά στα πρώτα βήματα του συνοικισμού καθώς και ενδιαφέρουσες φωτογραφίες, ενώ στο Ετήσιον Προσφυγικόν Ημερολόγιον του 1926 διαβάζουμε τις εντυπώσεις από μια βόλτα στην περιοχή «που περιβάλλει τη μικρή κι ερημική εκκλησούλα» της Αναλήψεως.

Υπήρχε πλήρες δίκτυο διανομής ύδατος, σχολεία, παράρτημα του Ερυθρού Σταυρού καθώς και η «Ριβιέρα», αριστοκρατικό κέντρο διασκεδάσεως, στο τέρμα της οδού Ιερού Πολυκάρπου. Ο Ι. Α. Μαστίδης όμως στο Πανελλήνιον και Μικρασιατικόν Ημερολόγιον του 1926 αναρωτιέται για τον «αριστοκρατικό συνοικισμό»: «Ένα κέντρον διασκεδάσεως; Τίποτε!».

Στον Βύρωνα χτίστηκε και ταπητουργείο, το οποίο άνηκε στην οικογένεια Μωράλογλου από τη Σπάρτη Πισιδίας, όπως τεκμηριώνεται στο βιβλίο L’établissement des réfugiés en Grèce του 1926. Πολλοί από τους κατοίκους σύχναζαν επίσης στο Παγκράτι, το οποίο γνώρισε σταδιακά μεγάλη ανάπτυξη με την απότομη επέκταση της πρωτεύουσας και την εισροή προσφύγων, με αποτέλεσμα να αρχίσουν να σχηματίζονται κι εκεί προσφυγικοί συνοικισμοί.

Κοκκινιά

Προσφυγικές κατοικίες στην Κοκκινιά.

«Κατά τας εσπερινάς ώρας η κίνησις εις την Κοκκινιά ενθυμίζει τους συνοικισμούς της μαρτυρικής Σμύρνης. Νέοι και νέες ανεβοκατεβαίνουν εις τους ευρύχωρους δρόμους, εις τας μεγάλας πλατείας της, τραγούδια της Ανατολής ακούονται…Το μέλλον της προσφυγικής Κοκκινιάς προβλέπεται ευρύτατον». Εικονογραφημένη Ελλάς, τ. 7, Ιούλιος 1925

Τοπωνύμιο που συναντάται σε επίσημα έγγραφα από τα μέσα του 19ου αιώνα -το όνομα πιθανολογείται ότι προήλθε από τους αγρούς που κάθε Άνοιξη ήταν γεμάτοι παπαρούνες-, είναι συνοικία του Πειραιά που ιδρύθηκε το 1923 από τους πρόσφυγες, οι οποίοι κατέφυγαν στην περιοχή μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή.

Όπως και οι άλλοι παρόμοιοι συνοικισμοί, έτσι και η Κοκκινιά χτίστηκε σε σύντομο χρονικό διάστημα χωρίς βασικά έργα υποδομής και υγιεινής, με αποτέλεσμα οι συνθήκες ζωής των κατοίκων να παρουσιάσουν εξαρχής προβλήματα. Ο συνοικισμός ιδρύθηκε χάρη στην πρωτοβουλία του Επαμεινώνδα Χαριλάου, Α΄ Αντιπροέδρου του Ταμείου Περιθάλψεως Προσφύγων και οι εργασίες ανατέθηκαν στον μηχανικό Διονύσιο Γ. Κόκκινο.

Ο θεμέλιος λίθος τέθηκε στις 18 Μαρτίου 1923. Στο νέο οικισμό στεγάστηκαν 6.390 οικογένειες σε 4.494 παραπήγματα. Από το 1928 αποτελούσε τον πολυπληθέστερο συνοικισμό και το 1934 αποσπάστηκε από τον Δήμο Πειραιά και έγινε ανεξάρτητος δήμος. Το 1940 μετονομάστηκε σε Νίκαια και το 2011 συνενώθηκε με τον δήμο του Αγίου Ιωάννη Ρέντη.

Ο δημοσιογράφος, και μέγας βιβλιοφάγος, Τάσος Τέλλογλου διαβάζει τους Κληρονόμους της Μικρασιατικής Καταστροφής της Ρενέ Χίρσον και περιδιαβαίνει τις γειτονιές με τα προσφυγόσπιτα, εκεί όπου η συγγραφέας διεξήγαγε επί σειρά ετών την ανθρωπολογική της έρευνα στις αρχές της δεκαετίας του ’70.

Εκατό χρόνια μετά την τραγωδία που έπληξε τον μικρασιατικό ελληνισμό, αλλά και ολόκληρη την Ελλάδα, το διαχρονικό αυτό βιβλίο της Χίρσον μοιάζει πιο επίκαιρο από ποτέ.

Νέα Ιωνία

«αι δε οικίαι της ανηγέρθησαν χωρίς ομοιομορφίαν σχεδίου, άλλαι μεν ωραίαι πράγματι, άλλαι δε κακάσχημοι, ανυποφόρου στενότητος και μερικαί δίδουσι την εντύπωσιν ορνιθώνος […]. Παρ’ όλ’ αυτά η Νέα Ιωνία είναι πόλις γεμάτη μέλλον και πρόοδον».

Στις 15 Φεβρουαρίου 1923 ιδρύθηκε ο σύλλογος «Σπάρτη της Πισιδίας» από τους Σπαρτάληδες που κατέφυγαν στην Αθήνα από την Σπάρτη (σημερινή Ισπάρτα) της Πισιδίας στη Μικρά Ασία. Πρώτος πρόεδρος του συλλόγου ήταν ο Παπαϊωακείμ Πεσματζόγλου και βασικό σκοπό είχε, μεταξύ άλλων, τη συγκέντρωση και εγκατάσταση στον ίδιο χώρο όλων των εκ Σπάρτης Πισιδίας και περιχώρων αυτής και την εξεύρεση εργασίας στα μέλη του.

Η Κυβέρνηση Στυλιανού Γονατά υπέδειξε για την εγκατάστασή τους την περιοχή των Ποδαράδων που ήταν γεμάτη άφθονο νερό, απαραίτητο για την ανάπτυξη της ταπητουργίας που την ήξεραν καλά οι Σπαρτάληδες.

Ακόμη πιο θετικές είναι οι εντυπώσεις στο Πανελλήνιον και Μικρασιατικόν Ημερολόγιον του 1926: «Ένα κέντρον περίβλεπτον. Η άνεσις φαίνεται ότι εκχειλίζει. Κόσμος καλός, ξεχωριστής κατηγορίας […]».

Νέα Σμύρνη

Η Νέα Σμύρνη είναι δήμος του ευρύτερου πολεοδομικού συγκροτήματος της Αθήνας. Σύμφωνα με τον ιστότοπο του σημερινού Δήμου Νέας Σμύρνης, «σχεδιάστηκε για τους πρόσφυγες των μεσοαστικών και αστικών κοινωνικών στρωμάτων, και οικοδομήθηκε αφού είχε καταλαγιάσει η αναστάτωση των πρώτων χρόνων της προσφυγικής εγκατάστασης». Εντάχθηκε εξαρχής στο σχέδιο πόλης, μία από τις ελάχιστες περιπτώσεις προσφυγικής συνοικίας που σχεδιάστηκε εξαρχής ως αστική περιοχή.

Στην επιλογή του χώρου και στις σχετικές διαδικασίες πρωτοστάτησε ο αρχιδιάκονος της Ιεράς Μητρόπολης Σμύρνης Βασίλειος Παπαδόπουλος (εξ ου και η τιμητική μνεία του στο Ετήσιον Προσφυγικόν Ημερολόγιον του 1926), ενώ ο Νικόλαος Πλαστήρας, που αφιέρωσε μεγάλο μέρος της δράσης του στην περίθαλψη και στέγαση των προσφύγων, εξέδωσε νομοθετικό διάταγμα για την απαλλοτρίωση της περιοχής στην οποία θα χτιζόταν ο συνοικισμός.

Ο Πολεοδόμος Πέτρος Καλλιγάς χάραξε το λεπτομερές σχέδιο· στην εφημερίδα Προσφυγικόν Φως (4 Φεβρουαρίου 1934) συναντάμε τα όριά του, καθώς και τα όρια του συνοικισμού Φάρος, όπου έμεναν οι εκεί ντόπιοι κάτοικοι.

Στο Ετήσιον Προσφυγικόν Ημερολόγιον του 1927, ο δικηγόρος Α. Αθηνογένης παραθέτει αναλυτικά το ενοικιοστάσιο και δίνει μια ενδιαφέρουσα ιστορική πληροφορία: το αίτημα για εγκατάσταση Σμυρνιών στην Αθήνα ήταν επιτακτικό ήδη από την Επανάσταση του 1821 ως αναγνώριση της συμμετοχής τους στον Αγώνα και λόγω του αφανισμού τους από τους Τούρκους σε αντίποινα.

Στο Πανελλήνιον και Μικρασιατικόν Ημερολόγιον του 1926 βρίσκουμε το πρώτο σχεδιάγραμμα της Νέας Σμύρνης και ιστορικό της ανέγερσής της με αναλυτικό κατάλογο ονομάτων των κατοίκων ανά οικοδομικό τετράγωνο!

Νέα Φιλαδέλφεια

Το 1924 η Επιτροπή Αποκαταστάσεως Προσφύγων ξεκίνησε την οικοδόμηση προσφυγικού συνοικισμού στην απαλλοτριωμένη έκταση Δοναράδες στην περιοχή του Ποδονίφτη. Εκεί εγκαταστάθηκαν αρχικά οι πρόσφυγες της περιοχής των Αμπελοκήπων, μετά την πυρκαγιά του Γηροκομείου, που κατέστρεψε τις παράγκες τους. Ο οικισμός ήταν χτισμένος στα πρότυπα αγγλικής κωμόπολης και περιλάμβανε αρχικά 1.720 κατοικίες.

Το 1932 ονομάστηκε Νέα Φιλαδέλφεια, ως ανάμνηση της Φιλαδέλφειας της Μικράς Ασίας, με πρωτοβουλία του Πάνου Διαμαντόπουλου, βουλευτή του Ελευθερίου Βενιζέλου. Το 1934 ορίστηκε ως η Κοινότητα, το 1947 αναγνωρίστηκε ως δήμος και το 2001, με Προεδρικό Διάταγμα, ανακηρύσσεται «παραδοσιακός οικισμός». Η εφημερίδα Προσφυγικός Κόσμος της 9ης Σεπτεμβρίου 1939 και της 15ης Ιουλίου 1945 μας δίνει ενδιαφέρουσες πληροφορίες για τη Νέα Φιλαδέλφεια (της οποίας μάλιστα τα γεωγραφικά όρια καταγράφονται στην εφημερίδα Προσφυγικόν Φως της 4ης Φεβρουαρίου 1934).

Καισαριανή

«Για την Καισαριανή το ταξείδι είναι δυσκολώτερο κι ο ποδαρόδρομος αρκετός. Καλός όμως συνοικισμός και με αρκετό μέλλον. Ο κόσμος περισσότερος. Τα καινούρια σπίτια καλά. Η ζωή σφύζει με περισσότερα νεύρα. Τα εργατικά χέρια είναι πιο πληθερά.

Αυτοί οι συνοικισμοί, που ζώνουν τόσο σφιχτά την Αθήνα, αποτελούν ένα μεγάλο μέρος του μέλλοντός της.» Ι.Α. ΜΑΣΤΙΔΗΣ

Το 1923 άρχισαν να εγκαθίστανται πρόχειρα, σε σκηνές του στρατού, Μικρασιάτες πρόσφυγες στην ανατολική πλευρά της Αθήνας, κοντά στο Νοσοκομείο Λοιμωδών Νοσημάτων Συγγρού. Οι περισσότεροι από αυτούς ήταν κυρίως από τα Βουρλά, αλλά και από άλλες περιοχές της Μικράς Ασίας. Τον Μάιο του 1923 ξεκίνησε η κατασκευή παραπηγμάτων και τον Ιούλιο του ίδιου έτους η περιοχή εντάχθηκε στο σχέδιο πόλης. Αρχικά χτίστηκαν απλές κατοικίες και στη συνέχεια άρχισαν να ανεγείρονται οι προσφυγικές πολυκατοικίες. Στην εφημερίδα Προσφυγικός Κόσμος της 29ης Μαρτίου 1936 δημοσιεύθηκε η έγκριση του ρυμοτομικού διατάγματος του Δήμου. Στην εφημερίδα Προσφυγικόν Φως της 4ης Φεβρουαρίου 1934 μαθαίνουμε ποια ήταν τα όρια του οικισμού.

Στο Ετήσιον Προσφυγικόν Ημερολόγιον του 1926 ο ανώνυμος συγγραφέας εξαίρει τον συνοικισμό: «Η ιδιωτική πρωτοβουλία και δημιουργία και εδώ είνε μεγάλη και αξιέπαινος. Και απόδειξις ότι υπάρχουν σήμερον εις τον Συνοικισμόν δεκάδες καφενείων, εκατοντάδες καταστημάτων παντός είδους, εστιατόρια, ζυθεστιατόρια, τα οποία τιμούν το φιλοπρόοδον πνεύμα, το ακατάβλητον και θαυμαστόν του πρόσφυγος εργάτου, το οποίον αγωνίζεται και μοχθεί διά την υπερπήδησιν των εμποδίων, τα οποία συναντά». Εξίσου επαινετικά είναι τα σχόλια του Ι. Α. Μαστίδη στο Πανελλήνιον και Μικρασιατικόν Ημερολόγιον του έτους 1926: «Καλός συνοικισμός όμως και με αρκετό μέλλον».

Πολύγωνο

Το Πολύγωνο είναι συνοικία της Αθήνας και βρίσκεται ανάμεσα στο Πεδίον του Άρεως και στα Τουρκοβούνια. Η ονομασία της φαίνεται να προήλθε από την πολυγωνική εξέδρα που στηνόταν κατά τις παρελάσεις στον χώρο απέναντι από την είσοδο της τότε Σχολής Ευελπίδων (σήμερα εκεί στεγάζονται τα Δικαστήρια). Τότε το Πεδίον του Άρεως ήταν πεδίο ασκήσεων για τους Ευέλπιδες και δεν είχε ακόμη μετατραπεί στο σημερινό άλσος. Άλλη ονομασία της περιοχής είναι Γυπαρέικα, από τα κτήματα που είχε εκεί ο σωματοφύλακας του Ελευθερίου Βενιζέλου Παύλος Γύπαρης (1882–1966). Σε αυτή τη δύσκολη γεωμορφολογικά περιοχή εγκαταστάθηκαν πρόσφυγες από τη Μικρά Ασία, δημιουργώντας άλλον έναν συνοικισμό, το Περδικάρι. Μόνο που στα μέσα της δεκαετίας του 1960 τα κτίσματά τους κατεδαφίστηκαν, οι πρόσφυγες εγκαταστάθηκαν σε προσφυγικές πολυκατοικίες κι άρχισε σταδιακά η διαπλάτυνση της οδού Ευελπίδων και η διάνοιξη του περιφερειακού του Πολυγώνου.

Ελευσίνα

Το 1827 η Ελευσίνα ήταν μια μικρή πόλη 250 κατοίκων. Το 1884 κατασκευάστηκε σιδηροδρομική γραμμή, η οποία συνέτεινε πολύ στην οικονομική της ανάπτυξη. Στη συνέχεια ξεκίνησε η βιομηχανική της ανάπτυξη, με την ίδρυση σημαντικών εργοστασίων, όπως η βιομηχανία τσιμέντου Τιτάν (1902) και τα οινοπνευματοποιεία Βότρυς (1906) και Κρόνος (1922), σαπωνοποιεία, χρωματουργεία, ελαιουργίες, ρετσινάδικα. Μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή το 1922 στην περιοχή εγκαταστάθηκαν πρόσφυγες, που δημιούργησαν το 1924 τη συνοικία της Άνω Ελευσίνας, διπλασιάζοντας έτσι τον πληθυσμό μιας πόλης ήδη 4.000 κατοίκων. Ο Επαμεινώνδας Χαρίλαος, πρωτοπόρος της βιομηχανικής ανάπτυξης της Ελευσίνας από την εποχή της ίδρυσης του εργοστασίου Βότρυς το 1898, συμμετείχε στην προσπάθεια αποκατάστασης των Μικρασιατών από τη θέση του προέδρου του Ταμείου Αρωγής Προσφύγων.

Το 1923–1924 αποφάσισε να ανεγείρει εργατικό συνοικισμό σε οικόπεδο της  Άνω Ελευσίνας που ανήκε στην εταιρεία του και βρισκόταν στη διασταύρωση των σημερινών οδών Ελευθερίου Βενιζέλου και Πίνδου. Τα κτίρια κατασχέθηκαν λόγω χρεών της εταιρείας Βότρυς και κατεδαφίστηκαν το 1980–1983. Σήμερα στη θέση αυτή βρίσκεται η Πλατεία Λαού. Τα περισσότερα σπίτια χτίστηκαν κοντά στα εργοστάσια και τη σιδηροδρομική γραμμή, ενώ οι περισσότεροι κάτοικοι της περιοχής βοήθησαν όσο και όπως μπορούσαν. Το 1928 ιδρύθηκε και το Σωματείο Εργατών Λιμένος Ελευσίνος από Μικρασιάτες φορτοεκφορτωτές, που έπεφταν θύματα εκμετάλλευσης από επιχειρηματίες.

Λοιποί συνοικισμοί

Εκτός από τους συνοικισμούς που είδαμε εκτενέστερα σε προηγούμενες αναρτήσεις, συγκροτήθηκαν κι άλλοι: στον Ασύρματο (στη δυτική πλαγιά του Φιλοπάππου, δίπλα από τα Άνω Πετράλωνα), στο Δουργούτι (σημερινός Νέος Κόσμος), στη Νέα Ερυθραία, στη Δραπετσώνα, στη Νέα Φιλαδέλφεια, στη Νέα Χαλκηδόνα, στον Ταύρο, στους Αμπελοκήπους (πίσω από το γήπεδο του Παναθηναϊκού), στην περιοχή μεταξύ Αλεξάνδρας και Πανόρμου (Νέα Ανατολή), στον Υμηττό, στις Τζιτζιφιές, στη Νέα Κοκκινιά, στον Άγιο Ιωάννη Ρέντη, στους Αγίους Αναργύρους Πειραιά, στον Ταύρο και αλλού.

Οι φωτογραφίες που περιλαμβάνονται στην έκδοση του τότε Υπουργείου Περιθάλψεως Η περίθαλψις των προσφύγων 1917–1920 αποτελούν μικρά τεκμήρια που αποτυπώνουν χαρακτηριστικές εικόνες της συνοικιακής ιστορίας της πόλης των Αθηνών (κυρίως), όπως είναι, για παράδειγμα, η εγκατάσταση των προσφύγων στους Αμπελοκήπους, με τη βίλα Μαργαρίτα (κτίριο ορόσημο της περιοχής) να ξεπροβάλλει στο φόντο, οι πρόσφυγες σε αυλή πλακιώτικου σπιτιού στη συνοικία Μακρυγιάννη, η συνοικία Γαργαρέτα στο Κουκάκι κ.ά.

Στις 13 Φεβρουαρίου 1936, με αφορμή τις εκλογές που διεξάγονταν εκείνη την περίοδο, δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα Ελληνικόν Μέλλον ένας συνολικός χάρτης με τις συνοικίες της πόλης, που βρισκόταν «υπό στενωτάτην πολιορκίαν» από τους προσφυγικούς συνοικισμούς!

Η εφημερίδα Προσφυγικός Αγών της 6ης Αυγούστου 1960 αποτυπώνει την κατάσταση που εξακολουθούσε τότε να επικρατεί στην περιοχή του Ασυρμάτου, με αφορμή την επίσκεψη του πολιτικού Ιωάννη Ψαρρέα (1902–1982).

Εξίσου ενδιαφέρουσες και χαρακτηριστικές είναι οι φωτογραφίες από το ρεπορτάζ της εφημερίδας Ακρόπολις της 21ης Μαΐου 1933. Στις φωτογραφίες που υπάρχουν στο βιβλίο Πέρα από την καταστροφή. Μικρασιάτες πρόσφυγες στην Ελλάδα του Μεσοπολέμου βλέπουμε την παραγκούπολη Περικλέους (περιοχή Κοίλης, κοντά στην Ακρόπολη), έναν εσωτερικό δρόμο στο Δουργούτι και τις πρώτες εικόνες από τα Προσφυγικά της λεωφόρου Αλεξάνδρας.

Στο βιβλίο Προσφυγική Ελλάδα. Φωτογραφίες από το Αρχείο του Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών βρίσκουμε φωτογραφικά τεκμήρια για τον Περισσό, τα Κουντουριώτικα και τη Δραπετσώνα.