Στο εργαστήριο παρουσιάστηκαν ομιλίες χωρισμένες σε δύο συνεδρίες με επί μέρους θεματικές την «τοπικότητα» και την «τροπικότητα». Ως προς την «τοπικότητα», το αντικείμενο των παρουσιάσεων ή η οπτική γωνία που υιοθετήθηκε αφορούσε κυρίως τον τόπο προέλευσης ή και προορισμού του προσκυνητή. Η έννοια της «τροπικότητας» προέρχεται από τη γλωσσολογία και αναφέρεται, όπως την ορίζει ο Λάιονς (J. Lyons, Semantics, τ. 1–2, Cambridge: Cambridge University Press, 1977), στη στάση, τη διάθεση του υποκειμένου απέναντι στο περιεχόμενο μιας πρότασης, εκφράζοντας άλλοτε βεβαιότητα, άλλοτε αναγκαιότητα και άλλοτε δυνατότητα — κατηγοριοποίηση που θα μπορούσε να παραβληθεί με εκείνη του προσκυνηματικού ταξιδιού από τον Μορίνις σε: ευλαβές, κανονιστικό, υποχρεωτικό, αναζητητικό, εισαγωγικό, οργανικό (normative, obligatory, wandering, initiatory, instrumental· E. A. Morinis, Sacred Journeys. The Anthropology of Pilgrimage, Westport, Conn.: Greenwood Press, 1992) ή με τις πιο θεμελιώδεις υποθέσεις που έκαναν οι Βίκτωρ και Ήντιθ Ταίρνερ τη δεκαετία του ’70, για ένα εν κινήσει τελετουργικό, ένα οριακό φαινόμενο (βάσει της θεωρίας των «διαβάσεων» του Άρνολντ βαν Χέννεπ [Arnold van Gennep]), που, εκτός της νόρμας, εμπεριέχει ως αντιδομή και τη δυνατότητα σχηματισμού communitas και, ενδεχομένως, ανατροπής της νόρμας. Ζητούμενο είναι η εμβάθυνση στις στάσεις που σχετίζονται με το προσκύνημα, οι οποίες είναι εξίσου σημαντικές για την κατανόηση του όλου φαινομένου του προσκυνήματος όσο και οι αναφορές, καταγραφές και περιγραφές, με τις οποίες εκείνες αποτελούν αδιάσπαστη ενότητα. Οι στάσεις απέναντι στο προσκύνημα μπορεί να προέρχονται τόσο από τα πάνω, από εκκλησιαστικές και πολιτικές ελίτ, που διευκολύνουν, καθοδηγούν, αλλά και κατευθύνουν και ελέγχουν την προσκυνηματική κίνηση, όσο και από τα κάτω, από τα ίδια τα υποκείμενα, τα οποία συμμετέχουν και μας αφήνουν τεκμήρια της κίνησής τους (αρχειακά έγγραφα, ημερολόγια, καταγραφές και σημειώματα, υλικά τεκμήρια), που μπορεί να διαφοροποιούνται ανάλογα με την κοινωνική και οικονομική, εθνοτική και εθνική προέλευση, τη θρησκευτική ή ομολογιακή ταυτότητα, το φύλο, το επάγγελμα, το μορφωτικό επίπεδο, το χαρακτήρα και τον ψυχισμό των υποκειμένων.
Στις συνεδρίες οι δύο οπτικές εισχώρησαν η μία στην άλλη. Έτσι η πρώτη κιόλας παρουσίαση, ενώ έδωσε έμφαση στον τόπο προέλευσης και προορισμού (Ρωσία – Άγιοι Τόποι), είχε ως αντικείμενο τις γυναίκες προσκυνήτριες.
Αντίστροφα, στη δεύτερη συνεδρία, η Μαρία Λίτινα ανέδειξε πολιτικές πτυχές του ζητήματος, επικεντρώνοντας ωστόσο τοπικά την εξέτασή της στη Βουλγαρία και στους Βούλγαρους προσκυνητές.
Ανάλογα κινήθηκαν και οι υπόλοιπες παρουσιάσεις, άλλοτε αναλύοντας τα χαρακτηριστικά του προσκυνήματος σε έναν συγκεκριμένο τόπο, όπως η Μονή Προυσού, ή σε μια ευρύτερη περιοχή, όπως η Μικρά Ασία, και άλλοτε επιχειρώντας μια συστηματοποίηση από μια θεματική σκοπιά, όπως εκείνη της λαϊκής ορθοδοξίας.
Εκ των ων ουκ άνευ για ένα χώρο σαν το Ιστορικό και Παλαιογραφικό Αρχείο, που φιλοξένησε το εργαστήριο, ήταν και η εξέταση των ίδιων των πηγών, χειρόγραφων και αρχειακών εγγράφων, η οποία μάλιστα, όσον αφορά τα τελευταία, έγινε και πάλι με αναφορά σε έναν συγκεκριμένο τόπο, τον ιδεώδη ίσως τόπο προσκυνήματος για τις τρεις μεγάλες ιστορικές θρησκείες, τα Ιεροσόλυμα, τους Αγίους Τόπους.
Η διεθνής έρευνα συνήθως εξέταζε το φαινόμενο του προσκυνήματος στο πλαίσιο της εκκλησιαστικής ιστορίας και φιλολογίας και της θεολογίας. Τη δεκαετία του ’70 ένα θεμελιώδες έργο συνέβαλε αποφασιστικά στην ανανέωση της επιστημονικής μελέτης του προσκυνήματος. Πρόκειται για το έργο των Victor και Edith Turner Image and Pilgrimage in Christian Culture. Anthropological Perspectives (Νέα Υόρκη: Columbia University Press, 1978). Σε αυτό οι συγγραφείς, εξετάζοντας το ζήτημα από τη σκοπιά της κοινωνικής ανθρωπολογίας, επαναπροσδιόρισαν τους όρους μελέτης του, όχι μόνο στο επίπεδο της συμπεριφοράς, αλλά και ως προς την κοινωνική, πολιτική και οικονομική του διάσταση. Ακολούθησαν εργασίες που εξέτασαν κριτικά τις υποθέσεις των συγγραφέων, προάγοντας περαιτέρω την έρευνα. Στο εξής ιδιαίτερη έμφαση δόθηκε στην κοινωνιολογική και ανθρωπολογική διάσταση του φαινομένου, η οποία εντάσσεται συνήθως σε θεωρήσεις που το συνδέουν με την πολιτική και την οικονομία: κατά πόσο τα ταξίδια αυτά είχαν έναν αυθόρμητο θρησκευτικό χαρακτήρα· ποιοι δρόμοι και ποιες προγενέστερες πρακτικές ακολουθούνταν· ποιες κοινωνικές και πολιτισμικές διαδικασίες προϋπέθεταν και συνεπάγονταν για τους ανθρώπους, τις κοινότητες και τους θεσμούς· πώς «γραφειοκρατικοποιήθηκαν» σταδιακά, καθώς οι πολιτικές και εκκλησιαστικές εξουσίες επιδίωκαν τον έλεγχο, το όφελος και την αναπαραγωγή· πώς αλληλεπιδρούσαν με την οικονομία, το εμπόριο και τις τοπικές οικονομίες, στην αυγή της εμπορευματικής καπιταλιστικής οικονομίας, αλλά και σήμερα, σε σχέση με τη βιομηχανία του τουρισμού, τα κοινωνικά ήθη, την πολιτιστική διπλωματία και την πολιτική. Οι ίδιες οι πηγές, τα αρχειακά τεκμήρια, οι διηγήσεις και οι οδηγοί για τα ταξίδια, αποτέλεσαν αντικείμενο της φιλολογικής και ιστορικής έρευνας. Για την κατανόηση του υλικού αξιοποιήθηκαν συνδυαστικά τόσο δομικές και λειτουργικές μέθοδοι ανάλυσης όσο και δυναμικές οπτικές που το ενέταξαν στην ιστορική ερμηνευτική (δύο ομιλητές, οι Αγαμέμνων Τσελίκας και Βενετία Χατζοπούλου, παρουσίασαν πτυχές αυτού του ζητήματος στη σημερινή εποχή).
Στον ελληνικό ορθόδοξο χώρο οι σχετικές έρευνες αρχικά κινούνταν στο επίπεδο της τοπικής ιστορίας, της λαογραφίας και της θεολογίας. Ωστόσο τα τελευταία χρόνια και εδώ η έρευνα γύρω από το προσκύνημα γνωρίζει ανάπτυξη, ακολουθώντας τη διεθνή βιβλιογραφία ως προς τα ερωτήματα και τις μεθόδους προσέγγισης και κατανόησης του φαινομένου. Σε αυτό το πρώτο εργαστήριο επιλέχθηκε συνειδητά να δοθεί έμφαση στην ανατολική ορθόδοξη εκδοχή του προσκυνήματος, στην προσέγγιση της οποίας συνέβαλαν πολύ ενδιαφέρουσες εργασίες πάνω σε διάφορες πτυχές των ζητημάτων που αναφέρθηκαν.
Αναλυτικά το πρόγραμμα του εργαστηρίου ήταν το εξής:
• Σταύρος Γριμάνης (ΙΠΑ / ΜΙΕΤ): Καλωσόρισμα – Εισαγωγή
Α΄ Συνεδρία: Τοπικότητες του προσκυνήματος
• Νίκος Χρυσίδης (Southern Connecticut State University): Προσκυνήτριες από τη Ρωσική Αυτοκρατορία στην Ιερουσαλήμ (τέλη 19ου αι.)
• Λεωνή Θανασούλα (Πανεπιστήμιο Αιγαίου): Χαρακτηριστικά και μεταβολές του προσκυνήματος στην Ιερά Μονή Προυσού
• Γιάννης Καραχρήστος (ΚΕΕΛ / Ακαδημία Αθηνών): Το χατζηλίκι στη Μικρά Ασία, 16ος–αρχές 20ού αιώνα. Διερευνώντας τις πολλαπλές διαστάσεις των προσκυνηματικών ταξιδιών
Β΄ Συνεδρία: Τροπικότητες του προσκυνήματος
• Σταμάτης Ζωχιός (ΚΕΕΛ / Ακαδημία Αθηνών): Οράματα, ιεροφάνειες και θαυματουργές εικόνες. Οι προσκυνηματικές πρακτικές υπό το πρίσμα της λαϊκής ορθοδοξίας
• Μαρία Λίτινα (ΙΠΑ / ΜΙΕΤ): Προσπάθειες ίδρυσης ξενώνα για Βούλγαρους προσκυνητές στα Ιεροσόλυμα (1870–1950)
• Βενετία Χατζοπούλου (ΙΠΑ / ΜΙΕΤ): Ἀκούσατε πάντες οἱ εὐσεβεῖς χριστιανοί, ἄνδρες τε καὶ γυναῖκες. Προσκυνητάρια ή οδοιπορικά των Αγίων Τόπων. Η μαρτυρία των χειρόγραφων πηγών
Κεντρική ομιλία:
• Αγαμέμνων Τσελίκας (τ. προϊστάμενος ΙΠΑ / ΜΙΕΤ): Το προσκύνημα στους Αγίους Τόπους μέσα από το Αρχείο του Πατριαρχείου των Ιεροσολύμων
Σταύρος Γριμάνης, ΙΠΑ / ΜΙΕΤ