«Τῷ Θεῷ δὲ πάντα δυνατὰ τὰ τοῖς ἀνθρώποις ἀνέφικτα». Μνήμη τῆς ἁγίας μεγαλομάρτυρος Εἰρήνης «μηνὶ τῷ αὐτῷ Ε΄»

Ο βίος

 

Η αγία μεγαλομάρτυς Ειρήνη έζησε τον 4ο αι. μ.Χ., και χειρόγραφες πηγές που διασώζουν το βίο και το μαρτύριό της χρονολογούνται ήδη από τον 10ο αι.[1] (βλ. ενδεικτικά κώδ. Μονάχου, Bayerische Staatsbibliothek 366, φ. 33v κ.ε.).[2]

Γεννήθηκε στην πόλη Μαγεδών (Περσία), σε βασιλική οικογένεια. Γονείς της ήταν ο Λικίνιος και η Λικινία. Προτού εκχριστιανιστεί, ονομαζόταν Πηνελόπη. Ξεχώριζε για το φυσικό της κάλλος. Σε ηλικία έξι ετών κλείστηκε από τον πατέρα της σε πύργο, με τη συντροφιά άλλων παιδιών, αφθονία υλικών αγαθών και παιδαγωγό της τον γέροντα Απελλιανό, που υπήρξε κι ο πρώτος βιογράφος της. Στο μέρος εκείνο προγεύτηκε (μέσω οράματος ή ονείρου) τον μελλοντικό αγώνα του μαρτυρίου της. Εκεί έλαβαν χώρα τα πρώτα θαυμαστά περιστατικά («τὰ δὲ ἐντεῦθεν παράδοξα πάντα περὶ αὐτῆς λέγεται»[3]): Άγγελος Κυρίου τη μετονόμασε σε Ειρήνη, τη μύησε στη χριστιανική πίστη, προανήγγειλε τη σωτηρία μέσω αυτής δεκάδων χιλιάδων ψυχών. Για την πίστη της στον Χριστό η αγία Ειρήνη βασανίστηκε από τον πατέρα της και αργότερα, με φρικτό τρόπο, από άλλους ηγεμόνες. Η ίδια, όπως αναφέρεται στο βίο της, παρέμεινε αβλαβής από τα βασανιστήρια. Τα μαρτύρια, αλλά και τα θαύματά της στάθηκαν αφορμή για να εκχριστιανιστούν οι γονείς της και χιλιάδες ακόμη άνθρωποι. Οι πηγές παραδίδουν ακόμη τα εξής θαυμαστά: τον αποκεφαλισμό και την ανάστασή της, τη μεταφορά της πάνω σε σύννεφο στην Έφεσο, όπου κατήχησε και θαυματούργησε, τιμώμενη ως ισαπόστολος, τον ενταφιασμό της, ενόσω ήταν ακόμη ζωντανή, και την ανάληψή της στον ουρανό.

 

Στοιχεία του βίου της αγίας με τα οποία εμπλουτίστηκαν οι πηγές φαίνεται να υπερβαίνουν την ιστορική πραγματικότητα.[4] Ωστόσο τα παράδοξα και υπερφυσικά που αδυνατεί να δεχθεί η ανθρώπινη λογική ο συναξαριστής τα αποδίδει στην παντοδυναμία του Θεού: Ταῦτα δὲ κατὰ μὲν ἀνθρωπίνους καὶ ταπεινοὺς λογισμοὺς ἴσως τισὶν ἄπιστα δόξουσιν. Τῷ Θεῷ δὲ πάντα δυνατὰ τὰ τοῖς ἀνθρώποις ἀνέφικτα.[5] Και αλλού, στη δημώδη: Ταῦτα, κατὰ μὲν τοὺς ταπεινοὺς καὶ ἀσθενεῖς λογισμοὺς τῶν ἀνθρώπων, ἄπιστα ἴσως θέλουν φανοῦν καὶ ἀπίθανα, εἰς δὲ τὸν Θεόν, εἶναι ὅλα δυνατὰ τὰ εἰς τοὺς ἀνθρώπους ἀδύνατα.[6]

 

Ενδεικτικοί ως προς αυτό είναι οι τρεις εισαγωγικοί στίχοι στην αρχή του συναξαρίου της αγίας Ειρήνης, που αναφέρονται στο μαρτύριο και το παράδοξο του θανάτου της (εικ. 1):

 

«Μηνὶ τῷ αὐτῷ Ε΄, μνήμη τῆς ἁγίας μεγαλο / μάρτυρος Εἰρήνης

Ξίφη θανοῦσα καὶ βιώσασα ξένως /

εἰρηνικῶς τέθνηκας αὖθις Εἰρήνη /

Εἰρήνη τμηθεῖσα, ἀνέγρετο καὶ θάνε πέμπτη»

(μτφρ.: Αφού δέχθηκες τον διά του ξίφους θάνατο, ξανάζησες με τρόπο θαυμαστό. Και ξαναπέθανες ειρηνικά, ω Ειρήνη. Η Ειρήνη αποκεφαλίστηκε, αλλά αναστήθηκε και κοιμήθηκε [εν Κυρίω] στις πέντε [Μαΐου])[7]

 

 

 

Ο βίος της αγίας διασώζεται και στη συριακή γλώσσα, το ελληνικό κείμενο όμως παραδίδει πληρέστερη εκδοχή.[8] Θεωρείται ότι εμφανίζει κοινά στοιχεία (π.χ. ο εγκλεισμός της αγίας σε πύργο, η τιμωρία του πατέρα για τη στάση του απέναντι στην κόρη του κλπ.) με βίους άλλων αγίων γυναικών με βασιλική καταγωγή, ιδίως με εκείνον της αγίας Βαρβάρας.[9]

 

Χειρόγραφες και έντυπες αγιολογικές πηγές

 

Το Συναξάριο της Εκκλησίας Κωνσταντινουπόλεως (10ος αι.) είναι μία από τις σημαντικότερες χειρόγραφες πηγές που διασώζουν το βίο της αγίας Ειρήνης.[10] Δεν περιλαμβάνεται ωστόσο αυτός στο Μηνολόγιο του Συμεών του Μεταφραστή (β΄ μισό 10ου αι.), του σημαντικότερου συγγραφέα αγιολογικών κειμένων της βυζαντινής περιόδου.[11]

Μεταξύ των λοιπών χειρόγραφων πηγών αναφέρουμε ενδεικτικά τους νεότερους κώδικες ΕΒΕ 1031 (έτος: 1579, προέλευση: Τρίκαλα, Μονή Δουσίκου) (εικ. 1)[12] και ΕΒΕ 1036 (έτος: 1550/1551, προέλευση: Μετέωρα, Μονή Μεταμορφώσεως).[13]

Ο κώδ. Ιεροσολύμων, Παναγίου Τάφου 73 (16ος αι.) αποτελεί ξεχωριστή περίπτωση, καθώς περιλαμβάνει παραλλαγή του βίου της αγίας Ειρήνης που δεν επισημαίνεται προς το παρόν σε άλλη πηγή (εικ. 2).[14]

 

 

 

Μοναδική φαίνεται ότι είναι και η περίπτωση ενός βατικανού κώδικα (Vat. gr. 1190, 16ος αι.) που περιέχει το μαρτύριο της αγίας γραμμένο από τον Μανουήλ Μάζαρι.[15] Ο βίος της αγίας Ειρήνης διασώζεται σε αρκετές παραλλαγές και η έκτασή του ποικίλλει.[16]

Μάρτυρες της παράδοσης αποτελούν και οι έντυπες πηγές: Εκτενώς καταχωρίστηκε ο βίος της αγίας στους Βίους Αγίων που παράφρασε σε δημώδη λόγο ο επίσκοπος Κυθήρων Μάξιμος Μαργούνιος και εκδόθηκαν κατ’ επανάληψη από το 1600 και εξής (εικ. 3).

 

 

 

Στις αρχές του 19ου αι. η μνήμη της αγίας Ειρήνης καταχωρίστηκε στο Συναξαριστὴ τῶν δώδεκα μηνῶν τοῦ ἐνιαυτοῦ του οσίου Νικοδήμου του Αγιορείτου (Βενετία, 1819) (εικ. 4)[17] και αργότερα σε φυλλάδες, μαζί με την ακολουθία της. Μία από αυτές συνετέθη από τον Καλλίνικο Λυκαόνιο και τυπώθηκε στη Σύρο το 1877 (εικ. 5).[18]

 

 

 

 

 

Υμνογραφία και μνήμη της αγίας

 

Ο αρχαιότερος και πλέον διαδεδομένος ασματικός κανόνας της αγίας μεγαλομάρτυρος Ειρήνης αποδίδεται στον Θεοφάνη Γραπτό (9ος αι.), ενώ ανέκδοτα υμνογραφικά κείμενα εντοπίστηκαν στον κώδ. Σινά 637 (11ος–12ος αι.).[19]

Η αρχαιότερη πλήρης ακολουθία προς τιμήν της αγίας φαίνεται πως διασώζεται στον κώδ. Αγ. Όρους, Μ. Λαύρας Η-155 και χρονολογείται το 1774.[20]

Στα μέσα του 20ού αι. ο μοναχός υμνογράφος Γεράσιμος Μικραγιαννίτης αναπλήρωσε την ασματική ακολουθία της αγίας που εκδόθηκε το 1954.[21]

Η μνήμη της καθιερώθηκε να τιμάται στις 5 Μαΐου, αν και ορισμένες χειρόγραφες πηγές την τοποθετούν στις 4 του ίδιου μήνα, όπως και στις 21 Οκτωβρίου, ανάλογα με τον τόπο   εορτασμού.[22]

Ναοί της βυζαντινής περιόδου στην Κωνσταντινούπολη που αποδίδονται στην Ειρήνη του Θεού φαίνεται πως εσφαλμένα συνδέθηκαν με τη λατρεία της μεγαλομάρτυρος. Ο Μανουήλ Γεδεών αναφέρεται σε δύο ναούς αφιερωμένους στην αγία Ειρήνη, έναν στο Πέραμα και έναν άλλο στον Γαλατά (5ος και 6ος αι. αντίστοιχα), ενώ πιθανολογεί την ύπαρξη και ενός τρίτου.[23]

 

 

 

 

Ο ναός της αγίας Ειρήνης στην οδό Αιόλου

 

Στο ιστορικό κέντρο της Αθήνας βρίσκεται ο ναός που ανοικοδομήθηκε στη θέση μεσαιωνικού ναού αφιερωμένου στην αγία Ειρήνη.

 

 

 

 

Ο βυζαντινός ναός που προϋπήρχε υπέστη φθορές κατά την Επανάσταση του 1821, οι οποίες αποκαταστάθηκαν το 1834–35. Μετά την ανακήρυξη της Αθήνας ως πρωτεύουσας του ελληνικού κράτους (1834), ο ναός της αγίας Ειρήνης αποτέλεσε τον μητροπολιτικού ναό της πόλης, όπου ελάμβαναν χώρα οι επίσημες τελετές.

Η ανοικοδόμηση του ναού από τον αρχιτέκτονα Λύσανδρο Καυταντζόγλου έλαβε χώρα στο διάστημα 1846–1850, σε μια περίοδο της ελληνικής ιστορίας όπου αφενός η εκκλησιαστική αρχιτεκτονική δεν είχε ακόμη παγιωθεί, αφετέρου κυριαρχούσε έντονος κλασικισμός, ενώ η αξία των βυζαντινών μνημείων δεν είχε ακόμη εκτιμηθεί και γίνονταν ελεύθερα προσθήκες και επεμβάσεις σε αυτά.[24]

Στην περίπτωση της αγίας Ειρήνης ο Καυταντζόγλου, προσπαθώντας να συνδυάσει διαφορετικές τάσεις, δημιούργησε μια τρίκλιτη βασιλική με τρούλο νεοκλασικού ρυθμού με βυζαντινά και αναγεννησιακά στοιχεία. Επρόκειτο για το πρώτο έργο του στην Ελλάδα, για το οποίο μάλιστα σχεδίασε τρεις παραλλαγές της πρόσοψης (εικ. 7).[25] Για την ανέγερση χρησιμοποιήθηκαν υλικά από κατεδαφισμένες εκκλησίες της Αθήνας. Τα εγκαίνια τελέστηκαν το 1850. Ωστόσο η αγιογράφηση και διακόσμηση του ναού ολοκληρώθηκε δεκαετίες αργότερα, το 1892.[26]

 

 

 

Το έργο της αγιογράφησης ανατέθηκε στον Σπυρίδωνα Χατζηγιαννόπουλο από τον Φουρνά Ευρυτανίας (1820-1905), μαθητή του Κωνσταντίνου Φανέλλη (1791–1863) και του Λουδοβίκου Θείρσιου (Ludwig Thiersch), ο οποίος είχε δεχτεί ισχυρές επιρροές από την ευρωπαϊκή ζωγραφική.[27] Μέσα στον πλούσιο διάκοσμο του ναού ξεχωρίζει η μεγάλων διαστάσεων τοιχογραφία του απόστολου Παύλου στον Άρειο Πάγο (εικ. 8).

 

 

 

 

Επιγραφή με το όνομα του Χατζηγιαννόπουλου υπάρχει στο νότιο κλίτος του ναού (εικ. 9).[28]

 

 

 

 

Στο ναό της αγίας Ειρήνης στην οδό Αιόλου έλαβαν χώρα σημαντικά γεγονότα της εποχής εκείνης, όπως ο πρώτος εορτασμός της 25ης Μαρτίου ως εθνικής επετείου (1838), η κηδεία του Κολοκοτρώνη (1843) κ.ά. Ο ναός παρέμεινε μητροπολιτικός έως το 1862.[29]

 

 

 

 

 

Ευχαριστώ τον π. Θωμά Χρυσικό, πρωτοπρεσβύτερο στον Ι.Ν. Αγίας Ειρήνης της οδού Αιόλου, για την άδεια λήψης φωτογραφιών, και τους ανθρώπους που φροντίζουν το ναό, για τη διευκόλυνση της επίσκεψής μου σε αυτόν.

 

 

 

Δρ. Βενετία Χατζοπούλου

ΙΠΑ / ΜΙΕΤ

 

 

 

 

 

[1] Αναλυτική αγιολογική προσέγγιση της αγίας μεγαλομάρτυρος Ειρήνης στο Ε. Δουνδουλάκης, Αγία Μεγαλομάρτυς Ειρήνη. Αγιολογικά, υμνολογικά, εορτολογικά, Αθήνα 2018, σ. 15–35.

[2] https://daten.digitale-sammlungen.de/~db/0010/bsb00109052/images/index.html

[3] Synaxarium ecclesiae Constantinopolitanae (e codice Sirmondiano nunc Berolinensi), επιμ. H. Delehaye, Βρυξέλλες 1902, σ. 654, στήλη 2, σειρές 19–20.

[4] Ο F. Halkin σημειώνει, σχετικά με την αγία αυτή, πως «όλα τα υπάρχοντα δεδομένα ανάγονται εις μίαν περίεργον αγιολογικήν παράδοσιν, ήτις δεν φαίνεται συναρτωμένη με ιστορικήν πραγματικότητα» (Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαιδεία, τ. 5, σ. 444–445). Για το θρυλικό στοιχείο στο βίο της αγίας Ειρήνης, βλ. M. van Esbroeck, «The Saint as a Symbol», στο S. Hackel (επιμ.) The Byzantine Saint, Crestwood, N.Y. 2001, σ. 138–139. Για το ίδιο θέμα, βλ. Δουνδουλάκης (σημ. 1), σ. 34–35.

[5] Delehaye (σημ. 3), σ. 657, στήλη 1, σειρές 5–8.

[6] Συναξαριστὴ τῶν Δώδεκα Μηνῶν τοῦ Ἐνιαυτοῦ … Νῦν δὲ δεύτερον μεταφρασθεὶς ἀμέσως ἐκ τοῦ Ἑλληνικοῦ Χειρογράφου Συναξαριστοῦ, … καὶ εἰς τρεῖς Τόμους διαιρεθείς, ὑπὸ τοῦ ἐν μοναχοῖς ἐλαχίστου Νικοδήμου Ἁγιορείτου … Tόμος Tρίτος … Περιέχων τοὺς τέσσαρας μῆνας τοῦ Mαΐου, Ἰουνίου, Ἰουλίου, καὶ Aὐγούστου, ͵αωιθ΄, Ἐν τῇ Tυπογραφίᾳ Πάνου Θεοδοσίου τοῦ ἐξ Ἰωαννίνων, Ἐν Bενετίᾳ 1819.

[7] Ε. Λέκκος, Αγία Ειρήνη η Μεγαλομάρτυς και η Χρυσοβαλάντου. Βίος καὶ Παρακλητικὸς Κανών, Αθήνα 2007, σ. 3.

[8] Van Esbroeck (σημ. 4), σ. 138.

[9] Δουνδουλάκης (σημ. 1), σ. 24–25, 29.

[10] Βλ. σημ. 3.

[11] Δουνδουλάκης (σημ. 1), σ. 16–17.

[12] https://digitalcollections.nlg.gr/nlg-repo/dl/el/browse/3157 Ο βίος της αγίας Ειρήνης στα φ. 160r–163r.

[13] https://digitalcollections.nlg.gr/nlg-repo/dl/el/browse/3160 Ο βίος της αγίας Ειρήνης στα φ. 117r–119v.

[14] F. Halkin, Novum Auctarium Bibliothecae hagiographicae graecae (Subsidia hagiographica, 65), Βρυξέλλες 1984, σ. 120. Και στη διεύθυνση:

https://clavis.brepols.net/clacla/OA/Details.aspx?id=69275CDFF2E943EF9865B7F126B0270C

[15] https://clavis.brepols.net/clacla/OA/Details.aspxid=A73E143F8DAA4F6CBE84AEA726FC2A85

[16] Για τις παραλλαγές του βίου της αγίας Ειρήνης, βλ. F. Halkin, Bibliotheca hagiographica graeca (Subsidia hagiographica, 8a), Βρυξέλλες ³1957 και εδώ, σημ. 11. Επίσης ηλεκτρονικά στη βάση Clavis Clavium:

https://clavis.brepols.net/clacla/OA/Details.aspx?id=ECFA605EFB2D4D438B15A496764C1A6E

[17] Βλ. σημ. 6.

[18] Ἀκολουθία τῆς Ἁγίας Μεγαλομάρτυρος καὶ Ἰσαποστόλου Εἰρήνης … Συντεθεῖσα παρὰ τοῡ Κυρίου Καλλινίκου Λυκαονίου … Ἐκδίδεται ἐπηυξημένη ἐπιμελείᾳ καὶ ἀναλώμασι … Ἀναστασίου Ἰωάννου Τόγια Ἱερέως, Ἐκ τοῡ Τυπογραφείου Γρηγορίου Κανέλλου, Ἐν Ἑρμουπόλει Σύρου 1877.

[19] Δουνδουλάκης (σημ. 1), σ. 37–38, 45 κ.ε.

[20] Ε. Δουνδουλάκης, «Η Ακολουθία της Αγ. Μεγαλομάρτυρος Ειρήνης στον Λαυρεωτικό κώδικα Η-155. Από τους διωγμούς των χριστιανών στην Επανάσταση του Δασκαλογιάννη (1770)», Θεολογία 93.2 (2022), σ. 81–94.

[21] Δουνδουλάκης (σημ. 1), σ. 40. Περιγραφή της εν λόγω έκδοσης στο: Δ. Στρατηγόπουλος, Έντυπες ακολουθίες αγίων. Συλλογή Ντόρης Παπαστράτου, Αθήνα 2007, σ. 91: Ἀκολουθία τῆς ἁγίας ἐνδόξου…

[22] Για το ζήτημα των διαφοροποιήσεων όσον αφορά την ημέρα μνήμης της αγίας Ειρήνης, βλ. Δουνδουλάκης (σημ. 1), σ. 83–86.

[23] Μ. Γεδεών, Βυζαντινόν εορτολόγιον, Κωνσταντινούπολη 1899, σ. 99 [ανατ. από τους τ. 25 και 26 του Ελληνικού Φιλολογικού Συλλόγου] και Δουνδουλάκης (σημ. 1), σ. 86–88.

[24] Για το ζήτημα της αποκατάστασης των βυζαντινών μνημείων την περίοδο αυτή, βλ. Ε.-Α. Χλέπα, Τα βυζαντινά μνημεία στη νεότερη Ελλάδα. Ιδεολογία και πρακτική των αποκαταστάσεων 1833–1839, Αθήνα 2011, σ. 52.

[25] Για τον Λ. Καυταντζόγλου και την ανοικοδόμηση του ναού της αγίας Ειρήνης, βλ. ενδεικτικά Δ. Φιλιππίδης, Η ζωή και το έργο του αρχιτέκτονα Λύσανδρου Καυταντζόγλου (1811–1885), Αθήνα 1995, σ. 165 κ.ε.

[26] Για την εικονογράφηση του ναού, βλ. F. Loyer, L’Architecture de la Grèce au XIXe siècle (1821–1912) (Mondes Méditerranéens et Balkaniques, 10), Αθήνα 2017, σ. 111.

[27] Δ. Παπαστάμος, Η επίδραση της ναζαρηνής σκέψης στη νεοελληνική εκκλησιαστική ζωγραφική, Αθήνα 1977, σ. 96, 102, σ. 115–116.

Ν. Γραίκος, «Το έργο του Φουρνιώτη ζωγράφου Σπυρίδωνα Χατζηγιαννόπουλου (Φουρνάς 1820-Αθήνα 1905) και το ερώτημα της συνάφειάς του με την αγιογραφική παράδοση του Διονυσίου του “εκ Φουρνά”», στο Ιστορία & Πολιτισμός Δημοτικής Ενότητας Φουρνά Ευρυτανίας. Πρακτικά συνεδρίου. Φουρνάς, Κλειτσός, Βράχα, 20, 21, 22 Ιουλίου 2012, τ. 1, Αθήνα 2013, σ. 381–405.

[28] Αντιστοίχως, στο βόρειο κλίτος, καταγράφονται τα ονόματα των καλλιτεχνών που ανέλαβαν τη διακόσμηση: Β. Γ. Κώττας και Αντ. Ι. Πέτας. Βλ. επίσης Παπαστάμος (σημ. 27), 116.

[29] Για το ναό της αγίας Ειρήνης, βλ. επίσης Θ. Γιοχάλας / Τ. Καφετζάκη, Αθήνα. Ιχνηλατώντας την πόλη με οδηγό την ιστορία και τη λογοτεχνία, Αθήνα ⁷2021, σ. 184–185.