Δὲν μιλᾶμε γιὰ γιατροὺς ἀγύρτες καὶ ψευτογιατρούς, γιὰ τοὺς ὁποίους ἔγραφε κάποτε (1805) ὁ γνωστὸς Γάλλος πρόξενος στὴν Πάτρα καὶ στὰ Γιάννενα Πουκεβὶλ ὅτι, ἀπὸ ὅπου περνοῦσαν αὐτοί, περισσότερες χῆρες καὶ ὀρφανὰ ἄφηναν στὸ διάβα τους παρὰ γιατρεμένους.[1] Μιλᾶμε γιὰ γιατρούς, σὲ κείνη τὴν ἐποχή, μὲ κάποιες σοβαρὲς γνώσεις ἰατρικῆς καὶ φαρμακευτικῆς, ποὺ μὲ φόβο Θεοῦ καὶ τῆς κοινωνίας προσπαθοῦσαν, μὲ ὅσα μέσα διέθεταν, νὰ ἁπαλύνουν τὸν πόνο καὶ νὰ θεραπεύσουν ἀρρώστους μὲ ἁπλὲς καὶ δύσκολες ἀσθένειες. Πέρα ἀπὸ τὶς ὅποιες ἀκαδημαϊκὲς ἢ παραδοσιακὲς καὶ πρακτικὲς γνώσεις τους καὶ τὴν πείρα τους, μποροῦσε ὁ καθένας νὰ ἔχει καὶ κάποιο βιβλίο, ἐγχειρίδιο βοήθημα, ποὺ θὰ τὸ συμβουλευόταν εἴτε γιὰ τὴ διάγνωση εἴτε γιὰ τὴ θεραπεία καὶ τὴν παρασκευὴ τοῦ ἀντίστοιχου φαρμάκου.
Σήμερα, ἂν ξεφυλλίσουμε ἕνα τέτοιο βιβλίο, εἶναι σίγουρο ὅτι θὰ τρομάξουμε. Μαντζούνια, πίλουλες, σερμπέτια, σκόνες καὶ ροσόλια ἀπὸ βότανα, μπαχάρια τῆς Ἀνατολῆς, ἁλάτια τῆς Βενετίας καὶ τῆς Πόλης, κέρατα ἐλαφιῶν, κοπριὲς πουλιῶν, ἐντόσθια ἄγριων ζώων, ὀνομασίες καὶ λέξεις ἄγνωστες, μυστηριώδεις καὶ μαγικὲς περνοῦν μπροστὰ ἀπὸ τὰ μάτια μας. Ἔχουμε στὰ χέρια μας ἕνα χειρόγραφο γιατροσόφι.
Ἡ φαντασία βρίσκει ἔδαφος νὰ θεριέψει καὶ νὰ δημιουργήσει κόσμους τρομακτικούς, ἡ περιέργεια ἐρεθίζεται καὶ προσπαθεῖ νὰ ἀνακαλύψει μέσα ἀπὸ σκοτεινοὺς δρόμους χαμένες γνώσεις. Ἡ πρόοδος τῆς ἰατρικῆς ἐπιστήμης, μὲ τὰ σύγχρονα τεχνικὰ μέσα ποὺ διαθέτει, μᾶς ἔχει δημιουργήσει ἕνα αἴσθημα ἀλαζονείας ἀπέναντι στὶς παλαιότερες μεθόδους καὶ πρακτικὲς γιὰ τὴν καταπολέμηση τῶν ἀσθενειῶν. Ἔχουμε συνηθίσει, ὅταν ἀκοῦμε τὴ λέξη «γιατροσόφι», νὰ καγχάζουμε καὶ νὰ τὸ εἰρωνευόμαστε, σὰν κάτι παρωχημένο, ἐπικίνδυνο, ἀπατηλὸ καὶ ἄξιο περιφρόνησης.[2] Δύσκολα μᾶς περνάει ἀπὸ τὸ μυαλὸ καὶ πολὺ δυσκολότερα μποροῦμε νὰ πεισθοῦμε πώς, γιὰ νὰ φτάσει ἡ ἰατρικὴ ἐπιστήμη ὣς ἐδῶ, στηρίχτηκε στὴ μακρόχρονη πείρα καὶ τὶς παρατηρήσεις ἐπίσημων γιατρῶν καὶ ἁπλῶν ἀνθρώπων ποὺ πάσχιζαν νὰ ἁπαλύνουν τὸν ἀνθρώπινο πόνο μὲ κάθε μέσο ποὺ τοὺς παρεῖχαν ἡ φύση καὶ ἡ θεία ἔμπνευση.
Στὴν Ἑλλάδα ἀπὸ τὴν ἀρχαιότητα ὣς καὶ τὴ βυζαντινὴ περίοδο ἡ ἰατρικὴ τέχνη παρουσιάζει σὲ ἀκαδημαϊκὸ ἐπίπεδο μιὰ συνεχὴ πρόοδο. Τὰ ἔργα τῶν δύο μεγάλων γιατρῶν τῆς κλασικῆς ἐποχῆς, τοῦ Ἱπποκράτη καὶ τοῦ Γαληνοῦ, στὰ μετέπειτα χρόνια συστηματοποιοῦνται σὲ ἐπιτομὲς ἀπὸ τὸν ᾿Ορειβάσιο, τὸν Παῦλο Αἰγινήτη καὶ τὸν Ἀέτιο Ἀμιδηνὸ καὶ σὺν τῷ χρόνῳ ἐμπλουτίζονται καὶ ὑπομνηματίζονται μὲ παρατηρήσεις ἀπὸ τὸν Ἀλέξανδρο Τραλλιανό, τὸν Στέφανο τὸν Ἀλεξανδρέα, τὸν ἰατροσοφιστὴ Λέοντα, τὸν Μελέτιο μοναχό, τὸν Νικόλαο Μυρεψό, τὸν Ἰωάννη Ἀκτουάριο καὶ ἄλλους.
Παράλληλα, στὸν ἑλληνικό, ἀλλὰ καὶ τὸν δυτικὸ κόσμο διοχετεύεται μέσῳ μεταφράσεων καὶ ἡ ἐξ ἀνατολῶν ἀραβικὴ ἐμπειρία, βασισμένη καὶ αὐτὴ κατὰ μέγα μέρος στὴν ἑλληνικὴ σοφία. Γιὰ λόγους πρακτικούς, τόσο στοὺς βυζαντινοὺς ξενῶνες (νοσοκομεῖα), ὅσο καὶ σὲ μεγάλα μοναστικὰ καὶ στρατιωτικὰ κέντρα, ἀλλὰ καὶ ἰδιωτικά, ἡ πλούσια ἰατρικὴ γνώση συμπυκνώνεται σὲ συστηματοποιημένες ἐπιτομές, ποὺ σιγὰ σιγὰ περνᾶνε καὶ σὲ λαϊκότερα στρώματα μὲ τὴ μορφὴ ἰατρικῶν ἐγχειριδίων.
Ἡ ὀθωμανικὴ κατάκτηση ἀνέκοψε τὴν ἀκαδημαϊκὴ πρόοδο τῆς ἰατρικῆς ἐπιστήμης, ποὺ εἶχε ἀναπτυχθεῖ κατὰ τὴ βυζαντινὴ περίοδο, μὲ ἀποτέλεσμα ἡ ἰατρικὴ τέχνη νὰ ἀσκεῖται πλέον ἀπὸ ἐμπειρικοὺς γιατρούς, μὲ ἐλάχιστες ἢ καὶ ἀνύπαρκτες θεωρητικὲς γνώσεις πέρα ἀπὸ τὴ βασικὴ θεωρία τῶν τεσσάρων χυμῶν (αἷμα, φλέγμα, ξανθὴ καὶ μέλαινα χολὴ) τοῦ ἀνθρώπινου σώματος καὶ τῆς ἀλληλουχίας τους.
Στὰ τέλη τοῦ 16ου αἰώνα, ὅταν τὸ Γένος ξεκίνησε νὰ ἀνασυντάσσει τὶς πνευματικές του δυνάμεις μέσα στὸν ἑλληνικὸ χῶρο, ἄρχισε ταυτόχρονα νὰ γνωρίζει καὶ τὶς πρακτικὲς τὶς προερχόμενες ἀπὸ τὴ Δύση. Ἐμφανίζονται ἔτσι νέες ἰατρικὲς ἐπιτομές, σὲ ἐγχειρίδια γραμμένα σὲ ἁπλοελληνικὴ γλώσσα. Αὐτὰ εἶναι τὰ ὀνομαζόμενα ἀπὸ τοὺς φιλολόγους καὶ τοὺς παλαιογράφους «γιατροσόφια» ἢ «ἰατροσοφικοὶ κώδικες». Εἶναι χειρόγραφα βιβλία ποὺ περιέχουν συστηματοποιημένη ἰατρικὴ ὕλη κατὰ ἀσθένεια τῶν μελῶν τοῦ σώματος, ἀρχίζοντας ἀπὸ τὰ πάθη τῆς κεφαλῆς καὶ προχωρώντας πρὸς τὰ κάτω καὶ τὰ ἄκρα, καὶ μερικὲς φορὲς παρέχουν καὶ κάποιες πληροφορίες γιὰ τὴ φυσιολογία τοῦ ἀνθρώπινου σώματος. Παράλληλα ἐμφανίζονται καὶ οἱ συλλογὲς οἱ ἀποκαλούμενες «ἀντιδοτάρια», οἱ ὁποῖες ἔχουν φαρμακευτικὸ περιεχόμενο καὶ ἀναφέρονται σὲ ποικιλόμορφα φαρμακευτικὰ παρασκευάσματα.
Μιὰ ἁπλὴ ἀνάγνωση αὐτῶν τῶν κειμένων δὲν ἀφήνει καμιὰ ἀμφιβολία ὅτι καὶ ἡ ἀρχαία ἰατρικὴ γνώση ἔχει ἐπιβιώσει καὶ ἡ πλούσια βοτανολογικὴ πείρα δὲν ἔχει ὁλότελα χαθεῖ. Ὁ πρακτικὸς γιατρὸς γνωρίζει ὅτι ὁ Ἱπποκράτης, ὁ Γαληνός, ὁ Παῦλος ὁ Αἰγινήτης καὶ ὁ Μελέτιος μοναχὸς ἦταν σπουδαῖοι γιατροὶ καὶ ὁ Διοσκουρίδης μέγας βοτανολόγος, στὴν αὐθεντία τῶν ὁποίων στηρίχτηκαν ὅλοι οἱ δυτικοὶ γιατροὶ τοῦ ὕστερου Μεσαίωνα.
Ἕνα παρόμοιο χειρόγραφο εἶναι καὶ ὁ κώδικας ὑπ’ ἀρ. 23 ποὺ ἀνῆκε στὸν ἀείμνηστο ἀγαπητὸ φίλο Μάνο Χαριτάτο, τὸν ἱδρυτὴ τοῦ ΕΛΙΑ, ὁ ὁποῖος τὸν παραχώρησε πρὸ πολλῶν ἐτῶν (1989), μαζὶ μὲ ἄλλα ἰατροσοφικὰ χειρόγραφα, γιὰ μικροφωτογράφηση στὸ Ἱστορικὸ καὶ Παλαιογραφικὸ Ἀρχεῖο. Στὴ μικροφωτογράφηση αὐτὴ βασίζεται καὶ ἡ παρουσίασή του ἐδῶ.
Πρόκειται γιὰ ἕνα δερματόδετο βιβλίο διαστάσεων 230 × 170 χιλ. μὲ 209 φύλλα. Ἀνοίγοντάς το, ἀμέσως σχεδόν, ἀφοῦ προσπεράσουμε ἕξι λευκὰ παράφυλλα βιβλιοδεσίας, θὰ δοῦμε, στὸ φ. 7r, ὅτι προτάσσεται ἕνας πίνακας περιεχομένων (πίνακας Α) μὲ ὡραῖο εὐμέγεθες ἐπίτιτλο κόσμημα σὲ σχῆμα Π, σχεδιασμένο μὲ πλεκτὲς παράλληλες γραμμὲς καὶ πολύχρωμα γεμίσματα. Μοιάζει σὰν μιὰ ὡραία βαριὰ κουρτίνα σὲ ἐπίσημη αἴθουσα. Τὸν πίνακα τὸν ἔχει συντάξει ὁ ἴδιος ὁ γραφέας, ὀνόματι Δημήτριος, τὸ ἔτος 1807.
Ἐπίτιτλο κόσμημα στὸ φ. 7r, μὲ τὸν τίτλο: «Πίναξ τοῦ παρόντος Ἰατροσοφίου».
Ὁ ἴδιος μᾶς δίνει στὸ τέλος τοῦ βιβλίου του καὶ τὸ κτητορικὸ σημείωμά του: ὑπάρχει τὸ παρὸν τοῦ Διμητρίου Χ(ατζη-) Ἀποστ(όλη) τοῦ ἐξ Ἰωαννίνων να(χαγ)ὲ Ζαγόρι χορίον Μπάγια.[3]
Ὁ τίτλος τοῦ πίνακα εἶναι: Πίναξ τοῦ παρόντος Ἰατροσοφίου, καὶ ἀρχίζει μὲ τὴν ἐγγραφή: Ἅλας τοῦ ἀψινθίου. Ἡ παραπομπὴ στὸ βιβλίο γίνεται μὲ ἀραβικοὺς ἀριθμοὺς σὲ φύλλα, ἀλλὰ στὴν πραγματικότητα πρόκειται γιὰ σελίδες σημειωμένες μὲ τὸ χέρι τοῦ γραφέα.
Ἐπίτιτλο κόσμημα καὶ πρωτόγραμμα Ε στὴν ἀρχὴ τοῦ κειμένου στὸ φ. 27r: «Ἄλας τῆς ἀψινθίας».
Ὁ πίνακας φτάνει μέχρι τὸν ἀριθμὸ σελίδας 185, ἐνῶ τὸ ἀντίστοιχο κείμενο τελειώνει στὸν ἀριθμὸ σελίδας 189 (φ. 121v). Περιλαμβάνει ἅλατα, τινκτοῦρες (βαφές), καταπότια, πίλουλες (χάπια), λάδια, βάλσαμα, σπίρτα (πνεύματα), σπέτζιες (φαρμακευτικὲς συνταγὲς) καὶ ποῦλβες (σκόνες), κονφετζιόνες (σκευασίες), ἐσέντσιες (οὐσίες), ἐλεττουάρια (ἐκγλείγματα), νερά, σιρόπια, ἀλοιφές, ἐπώνυμες σκευασίες ὀνομαζόμενες «ἱερές».
Μετὰ τὸν πίνακα αὐτὸν ἀκολουθεῖ (φ. 12r) ἕνας ἄλλος πίνακας (πίνακας Β), μὲ ἄνθινη ἐπίτιτλη ταινία καὶ μὲ τίτλο: Ἕτερος πίναξ κατὰ ἀλφάβητον. Ἐδῶ ἀναγράφονται φαρμακευτικὰ παρασκευάσματα κατὰ ἀλφαβητικὴ σειρά, μὲ παραπομπὴ σὲ κεφάλαια, καὶ ἀρχίζει μὲ τὴν ἐγγραφή: Ἀλοιφὴ κόκκινη καὶ τελειώνει στὸ γράμμα Χ (χάπια) καὶ τὸν ἀριθμὸ κεφαλαίου σογ΄ (273). Ἀναφέρονται ἀλοιφές, γλυστήρια (κλύσματα), ἔμπλαστρα, καταπότια, μαντζούνια, νερά, πίλουλες, σκόνες, σπίρτα, τσερότα, χάπια. Τὸ ἀντίστοιχο κείμενο ἐκτείνεται ἀπὸ τὸ φ. 128r ἕως τὸ φ. 179v. Παρ’ ὅλα αὐτὰ τὸ κείμενο συνεχίζει καὶ μὲ ἄλλα χάπια, ἀλοιφὲς καὶ τινκτοῦρες, μέχρι τὸ φ. 184v.
Ἐπίτιτλο κόσμημα καὶ πρωτόγραμμα Ε στὸ φ. 159r: «Ἑρμηνεία διὰ νὰ κάνεις σαλμπορνέλα».
Ἐπίτιτλο κόσμημα καὶ πρωτόγραμμα Ε στὸ φ. 167r: «Μαντζούνι ὀπιάτικον διὰ τὴν δυσεντερίαν».
Ἐπίτιτλο κόσμημα στὸ φ. 169r: «Πίλολες τῆς ἀσταφέτιδας».
Ἐπίτιτλο κόσμημα καὶ πρωτόγραμμα Ε στὸ φ. 174r: «Ῥετζέτα τῆς καλῆς καρδίας».
Ἂς ἔρθουμε τώρα στὸ κυρίως σῶμα τοῦ χειρογράφου. Ἀμέσως μετὰ τὸ τέλος τοῦ πίνακα Β στὸ φ. 25r διαβάζουμε τὴν ἐπιγραφή, μὲ κεφαλαῖα καὶ πεζὰ γράμματα: Ἐκλογαὶ ἐκ τῆς Αὐγουστιανῆς Φαρμακοποιίας καὶ ἕτερα ἐκ τῆς Φαρμακοποιίας[4] Νικολάου Λεμερύου[5] καὶ ἐκ τοῦ Ἰωσέππου τοῦ Ντοντζέλλη[6] καὶ ἑτέρων ἄλλων ἀξίων συγγραφέων μεταφρασθὲν ἐκ τοῦ λατινικοῦ παρὰ Ἐμμανουὴλ Σμυρναίου ἔτει σωτηρίῳ αψογ΄ (1773).
Ἐπίτιτλο κόσμημα στὸ φ. 25r, μὲ τὸν τίτλο: «Ἐκλογαὶ ἐκ τῆς Αὐγουστιανῆς Φαρμακοποιίας».
Στὸ ἑπόμενο ὅμως φύλλο (φ. 26r) ἔχουμε ἄλλον ἕναν τίτλο, ὡς ἑξῆς: Ἐκ τῆς Αὐγουστιανῆς Φαρμακοποιίας ἀνανεωμένης ἐκτεθείσης εἰς Αὐγούσταν τὴν Βινδελικῶν, ἔτει αψλδ΄ (1734). Κλάσις εἰκοστὴ δευτέρα κατεβατὸν τια΄ τμῆμα πρῶτον περὶ τῶν συνήθων ἰατρικῶν μεταφρασθὲν ἐκ τοῦ λατινικοῦ εἰς τὴν ἁπλῆν γλῶσσαν, ἐν ἔτει αωϛ΄ 1806.
Ὁ δεύτερος τίτλος τοῦ κειμένου τῆς «Αὐγουστιανῆς Φαρμακοποιίας» τοῦ 1734 στὸ φ. 26r καὶ ἡ σημείωση τῆς γραφῆς τοῦ τμήματος αὐτοῦ: «Ἐν ἔτει αωϛ΄, 1806». Διακοσμημένα πρωτογράμματα Ε καὶ Κ.
Ὡς πρὸς τὰ προσωπογραφικὰ καὶ χρονολογικὰ στοιχεῖα ποὺ μᾶς παρέχει τὸ χειρόγραφό μας, δυστυχῶς, δὲν ἔχουμε ἀπὸ ἀλλοῦ κάποιες περαιτέρω πληροφορίες γιὰ τὴ δράση τῶν προσώπων ποὺ ἐμπλέκονται σὲ αὐτό, τόσο γιὰ τὸν μεταφραστὴ Ἐμμανουὴλ Σμυρναῖο ὅσο καὶ γιὰ τὸν γραφέα καὶ κτήτορα Δημήτριο ἐκ Μπάγια Ζαγορίου. Εἶναι βέβαιο ὅτι ὁ Ἐμμανουὴλ Σμυρναῖος ἦταν λόγιος καὶ εἶχε σπουδάσει τὴν ἰατρική. Τὰ πρωτότυπα κείμενα τῶν ἔργων ποὺ μετέφρασε ἀσφαλῶς θὰ μποροῦσε νὰ τὰ ἔχει μελετήσει εἴτε ἐκτὸς ἑλληνικοῦ χώρου εἴτε καὶ ἐντός, π.χ. στὴν Κωνσταντινούπολη, στὰ Ἰωάννινα, στὴν Κοζάνη, στὸν Τύρναβο, στὴ Σμύρνη, ἀλλὰ καὶ στὴ Μολδοβλαχία, ὅπως ἔπραξαν οἱ σύγχρονοι ὁμότεχνοί του πρὶν ἀπὸ τὴν Ἐπανάσταση τοῦ ’21 Χαρίσιος Μεγδάνης [καὶ Γεώργιος Σακελλάριος],[7] Διονύσιος Πύρρος ὁ Θετταλὸς [8] καὶ Γεώργιος Φωτεινός,[9] ἐφόσον ἐγνώριζε λατινικὰ καὶ καταπιάστηκε μὲ τὴ μετάφραση σπουδαίου φαρμακευτικοῦ ἔργου. Ἀπὸ χρονολογικὴ σκοπιά, ὁ Ἐμμανουὴλ Σμυρναῖος ἐργάζεται μεταφραστικὰ τὸ ἔτος 1773 καὶ μετὰ ἀπὸ πολλὰ χρόνια ἐμφανίζεται νὰ ἐργάζεται πάλι τὸ 1806. Ὁ γραφέας ἐν προκειμένῳ δὲν ἀπέχει καθόλου χρονολογικὰ ἀπὸ τὸν μεταφραστή, ἀφοῦ ὁ ἴδιος δηλώνει ὅτι τελείωσε τὸν πρῶτο πίνακα περιχομένων τὸ 1807 καὶ συνέχισε μέχρι τὸ 1808, ὅπως φαίνεται ἀπὸ ἕνα κατακλειστικὸ σχέδιο στὸ φ. 93v, ὅπου παρεμβάλλει τὸν ἀριθμὸ 1808. Μολονότι εἶναι ἀπελπιστικὰ ἀνορθόγραφος (κάτι ποὺ δὲν εἶναι καθόλου σπάνιο σὲ τέτοιου εἴδους χειρόγραφα),[10] ἐντούτοις εἶναι καλλιγράφος καὶ διακοσμεῖ τὸ χειρόγραφό του μὲ πολύχρωμα ἐπίτιτλα. Ἐπίσης στὸ φ. 5r, ποὺ εἶναι παράφυλλο τῆς βιβλιοδεσίας, ὁ ἴδιος ἔχει γράψει μὲ λατινικοὺς χαρακτῆρες μιὰ ἑλληνικὴ συνταγή: Dianà evgalis ladi apo canela. Τὸ στοιχεῖο αὐτὸ μᾶς κάνει νὰ σκεφτοῦμε ὅτι ὁ ἐκ Ζαγορίου τῆς Ἠπείρου γραφέας Δημήτριος δὲν ἀποκλείεται νὰ ζοῦσε στὴ Σμύρνη σὲ ἕνα περιβάλλον φραγκολεβαντίνικο καὶ ἐνδεχομένως νὰ ἀσκοῦσε τὴν ἰατρική. Τέλος φροντίζει ὥστε ἡ βιβλιοδεσία τοῦ χειρογράφου νὰ εἶναι ἰδιαίτερα ἐπιμελημένη, μὲ ἕνα κομψότατο πρόστυπο ὠοειδὲς σχέδιο στὸ κέντρο τῆς κάθε πινακίδας.
Βιβλιοδετικὸ κόσμημα στὶς πινακίδες τοῦ χειρογράφου.
Ἂς δοῦμε τώρα τοὺς τίτλους μερικῶν ἀπὸ τὶς πρῶτες ἐγγραφές, ὅπου γίνεται ἀναφορὰ στὴν κατασκευή, τὴ χρήση, τὶς ἐνέργειες καὶ συχνὰ στὶς ἀπόψεις ἀρχαίων καὶ μεταγενέστερων ἰατρῶν, φαρμακοποιῶν, βοτανολόγων καὶ ἀλχημιστῶν, Ἑλλήνων καὶ ξένων, εἴτε δυτικῶν, ἀπὸ τὸν Μεσαίωνα καὶ τοὺς νεότερους χρόνους, εἴτε καὶ Ἀράβων.
– Ἄλας τῆς ἀψινθίας. Ἐκ τοῦ ἰατροῦ Τζιοζέππε Ντονζέλλη μεταγενέστερον ἔτει αψμγ΄ (1743) περὶ ἀλάτων.
– Λάουδανον ὀπιάτικον, ἤγουν λάουδανον ὑπνωτικόν.
– Τάρταρο βιτριολάτο.
– Βιτριόλο τοῦ μάρτη ἤγουν ἅλας τοῦ σιδέρου.
– Ματζιστέριο τοῦ τάρταρου ἢ τάρταρο βιτριολάτον κατὰ τὸν Ντοντζέλλη.
– Λάουντανον λικουίντουμ ἤγουν λάουδανος ἀνελυτός.
– Λάουδανος κυδωνιάτος.
– Ἐλεκτουάριον διὰ ρόδων ἀμπάτε. Ἐκ τῆς Φαρμακοπέας τοῦ Νικολοῦ Λεμερῆ.
– Περὶ τῶν καταποτίων ἤγουν πίλουλων.
– Καταπότια τοῦ ἀγαρικοῦ διορθωμένα.
– Πίλουλες διὰ τὸ φῶς οἱ μεγαλύτερες διορθωμένες. Εἶναι καλὲς διὰ νὰ καθαρίζουν τὸ φλέγμα καὶ διὰ τὲς ἀσθένειες τῶν ὀμματίων διὰ νὰ καθαρίζουν τὸ φῶς.
– Τινκτούρα τοῦ χόρτου τοῦ ὑπερικοῦ.
Καὶ ἀπὸ τὸν δεύτερο πίνακα, στὸ φ. 128r, διαβάζουμε τοὺς τίτλους τῆς ἑνότητας αὐτῆς καὶ τῶν πρώτων ἐγγραφῶν της, ποὺ ἀναφέρονται σὲ φαρμακευτικὲς σκευασίες κατὰ ἀσθένεια καὶ πάσχον μέλος τοῦ σώματος.
– Ἰατροσόφιον πᾶν ὠφέλιμον ἐκ τῶν σοφωτάτων καὶ ἰατρῶν Γαληνοῦ καὶ Ἱπποκράτους καὶ ἑτέρων πολλῶν καὶ θαυμαστῶν.
– Ἀλοιφὴ κόκκινη τοῦ διδασκάλου καὶ ἰατροῦ Λεμόρτ.
– Ἀλοιφὴ εἰς κάθε λογῆς καψίματα.
– Ἀλοιφὴ τοῦ μερκουρίου, ἤγουν τοῦ διάργυρου στιπτική.
– Ἀλοιφὴ διὰ νὰ ἐβγάζει κόκκαλα τζακισμένα.
– Ἀλοιφὴ εἰς φίστουλαν.
– Ἀλοιφὴ δροσιστική, ξηραίνει καὶ τὰ κουκούδια τῆς κεφαλῆς.
Ἀφοῦ ὁ γραφέας μας, ὁ Δημήτριος Χατζη-Αποστόλης, ὁλοκλήρωσε τὶς δύο ἀρχικὲς ἑνότητες, συμπλήρωσε στὴ συνέχεια τὸ ἔργο του μὲ τέσσερις προσθῆκες, ἐκ τῶν ὁποίων οἱ δύο πρῶτες εἶναι ἄκρως ἀπαραίτητες γιὰ τὴ σωστὴ χρήση τοῦ βιβλίου του καὶ τὴν ἀσφαλὴ ἐφαρμογὴ τῶν συνταγῶν. Ἡ πρώτη (φ. 123r–v) εἶναι μιὰ πολὺ χρήσιμη ἀναγραφὴ μέτρων καὶ σταθμῶν καὶ μερικῶν συμβόλων φαρμακευτικῶν-χημικῶν οὐσιῶν, καὶ ἡ δεύτερη (φ. 189r–203v) ἔχει τίτλο: Ἀρχὴ τῶν βοτάνων διάλεξις, ἤτοι λεξικὸν Διοσκορίδους, Ἱπποκράτους καὶ Γαληνοῦ τῶν μεγάλων καὶ σοφωτάτων ἰατρῶν κατὰ ἀλφάβητον.
Ἐπίτιτλο κόσμημα καὶ πρωτόγραμμα Α στὸ φ. 189r: «Ἀρχὴ τῶν βοτάνων».
Δὲν πρόκειται γιὰ μιὰ ἁπλὴ καταγραφὴ βοτάνων στὴν ἀρχαία ἑλληνική, ἀλλὰ περιλαμβάνονται καὶ οἱ ἀντίστοιχες ὀνομασίες τους στὰ νεότερα ἑλληνικὰ (εἰς τὸ ρωμαϊκόν), στὰ λατινικὰ-ἰταλικὰ (φράγκικα) καὶ στὰ τουρκικὰ ἢ ἀραβικὰ (φυσικὰ μὲ ἑλληνικὰ γράμματα). Ἡ χρησιμότητά της εἶναι αὐτονόητη γιὰ τὴν ἐποχὴ καὶ τὸν τόπο ὅπου γράφεται τὸ βιβλίο. Σὲ μιὰ τέτοια πολυπολιτισμικὴ καὶ πολύγλωσση κοινωνία κάθε γιατρὸς ἦταν ἀναγκαῖο νὰ γνωρίζει τὶς ὀνομασίες αὐτὲς στὴ γλώσσα τοῦ κόσμου ὅπου μποροῦσε νὰ βρεθεῖ. Ἔτσι ἔχουμε παρόμοια πολύγλωσσα λεξικά ἤδη ἀπὸ τὴν ἐποχὴ τοῦ μεγάλου βοτανολόγου Πεδάνιου Διοσκουρίδη, ἀλλὰ καὶ στὴ νεότερη ἐποχὴ τοῦ μεγάλου, ἀλλὰ ἄγνωστου ἀκόμη στοὺς πολλοὺς ἰατροῦ Νικολάου Ἱερόπαιδος τοῦ ἐκ Βελισδονίου τῶν Ἀγράφων, πού, πέρα ἀπὸ τὰ ἄλλα ἔργα του, συνέταξε καὶ ἕνα ἀνάλογο τετράγλωσσο λεξικὸ βοτάνων καὶ ἄλλων φαρμακευτικῶν ὑλῶν. Γιὰ παράδειγμα, στὸ χειρόγραφο ποὺ παρουσιάζουμε, ἤδη ἀπὸ τὰ πρῶτα λήμματα καταλαβαίνουμε τὸ πνεῦμα τοῦ συντάκτη:
– Ἀβρότονον λεγόμενον πελὶν ὀτοῦ τούρκικα, χροσάνι, βανδέδον.
– Ἄλιξ ἡ ἀγριάδα.
– Ἄμυλον καταστατόν, ὁ νισεστές.
– Ἀμόργη τρυγία, λάσπη ἐλαίου ἢ οἴνου.
– Ἄγνος, λυγαρέα.
– Ἄνθεμος, χαμόμηλα, παπάτια, ἀπεράθια.
Οἱ δύο τελευταῖες ἐγγραφὲς (φ. 204r–205r) ἔχουν καὶ αὐτὲς τὸ ἰδιαίτερο ἐνδιαφέρον τους. Ἡ μία ἔχει τίτλο: Μέρος φυσικοῦ ἄνδρός τε καὶ γυναικῶν. Πρόκειται γιὰ ἑρμηνεία τῆς φυσιογνωμίας τοῦ κάθε ἀνθρώπου σὲ σχέση μὲ τὸ χαρακτήρα του.
Ἐπίτιτλο κόσμημα στὸ φ. 204r: «Μέρος τοῦ φυσικοῦ ἀνδρός τε καὶ γυναικῶν».
Ἡ ἄλλη ἐγγραφὴ (φ. 205r–v) ἔχει τίτλο: Εἴδησις διὰ τὲς φλέβες τῶν ἀνθρώπων ἤγουν τοῦ σώματος. Ὅπως εἶναι εὐνόητο, ἡ ἀναγραφὴ αὐτὴ ἀφορᾷ ὅσους ἐφάρμοζαν τὴ θεραπευτικὴ πρακτικὴ τῆς φλεβοτομίας, ἡ ὁποία ἦταν εὐρύτατα διαδεδομένη. Ἡ περαιτέρω ἐπεξεργασία τοῦ περιεχομένου τοῦ κώδικα καὶ ἡ κειμενολογική του ἀνάλυση ἤδη μᾶς ἀπασχολοῦν, καὶ τὰ ἀποτελέσματα δὲν θὰ ἀργήσουν νὰ δημοσιευθοῦν.
Θὰ διερωτηθεῖ ἴσως σήμερα κάποιος ποιὰ μπορεῖ νὰ εἶναι ἠ πρακτικὴ ἀξία ἑνὸς τέτοιου κειμένου. Ὅσο καὶ ἂν φαίνεται παράξενο, ἡ ἀξία του, πέρα ἀπὸ τὴν καθαυτὸ ἱστορικὴ μαρτυρία ποὺ παρέχει γιὰ πρόσωπα καὶ τόπους, εἶναι καθόλα πολύτιμη, γιατὶ, σὲ συνδυασμὸ καὶ μὲ ἄλλες ἀντίστοιχες πηγές, μπορεῖ νὰ προσφέρει ὑλικὸ γιὰ περαιτέρω ἔρευνα ἰατρικὴ καὶ φαρμακολογική, καὶ αὐτὸ ἔχει ἤδη γίνει σὲ ἀρκετὲς περιπτώσεις σὲ ἀκαδημαϊκὸ περιβάλλον, μὲ σύγχρονα μέσα καὶ μὲ αἰσιόδοξες προοπτικές. Ἀρκεῖ νὰ ὑπάρχει γνώση, φαντασία συνδυαστική, περιέργεια καὶ τόλμη προσέγγισης σὲ πολλαπλὰ ἐπίπεδα.
Ἀγαμέμνων Τσελίκας
Φιλόλογος-παλαιογράφος, τ. προϊστάμενος τοῦ ΙΠΑ / ΜΙΕΤ
[1] Φραγκίσκος Κάρολος Οὖγγος Λαυρέντιος Πουκεβίλ, Ταξίδι στὸ Μοριά, μτφρ. Ὄλγα Ρομπάκη / Ἑλένη Γαρίδη, Ἀθήνα 1980, σ. 355.
[2] Γιὰ τὸ εἶδος αὐτὸ τῶν χειρογράφων, βλ. Ἀγαμέμνων Τσελίκας, «Τὰ ἑλληνικὰ γιατροσόφια. Μιὰ περιφρονημένη κατηγορία χειρογράφων», στὸ Θανάσης Διαμαντόπουλος (ἐπιμ.), Ἰατρικὰ βυζαντινὰ χειρόγραφα, ἐκδ. Δόμος, Ἀθήνα 1995, σσ. 57–69. Τοῦ ἰδίου, «Ἡ συνάντηση Ἀνατολῆς καὶ Δύσης στοὺς νεοελληνικοὺς ἰατροσοφικοὺς κώδικες», στὸ Θέματα ἑλληνικῆς παλαιογραφίας, Ἰνστιτοῦτο Ἀρέθας – Μεσογειακὸ Ἰνστιτοῦτο Ἐρευνῶν Παλαιογραφίας, Βιβλιολογίας καὶ Ἱστορίας τῶν Κειμένων, β΄ ἔκδ., Ἀθήνα 2008, σσ. 555–564 [ἀνακοίνωση στὴ συνάντηση στρογγυλῆς τραπέζης γιὰ τὴν Ἱστορία τῆς Ἰατρικῆς στὴ Μεσόγειο στὸ Ἰνστιτοῦτο Φιλολογίας τοῦ Συμβουλίου Ἐπιστημονικῶν Ἐρευνῶν τῆς Μαδρίτης, Μαδρίτη 1998]. Ἐξαιρετικῆς σημασίας καὶ χρησιμότητας εἶναι τὸ βιβλίο τοῦ Γιάννη Καρᾶ Οἱ ἐπιστῆμες στὴν Τουρκοκρατία. Χειρόγραφα καὶ ἔντυπα, τ. Γ΄: Οἱ ἐπιστῆμες τῆς ζωῆς, ἐκδ. Ἑστία, Ἀθήνα 1994. Χρησιμότατα ἐπίσης εἶναι καὶ τὰ βιβλία: Νικόλαος Ἱερόπαις ἐξ Ἀγράφων (;), Πραγματεία περὶ φυσιολογίας καὶ παθολογίας (Βιβλιοθήκη Νεωτέρων Ἑλλήνων Ἰατρῶν, 1), πρόλ. Γ. Ν. Ἀντωνακόπουλος, εἰσ.-ἔκδ. Ἀγαμέμνων Τσελίκας / Γιάννης Ν. Ἠλιούδης, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, Τμῆμα Ἰατρικῆς, Λάρισα 1996. Νικόλαος Ἱερόπαις ἐξ Ἀγράφων, Ἐκδόσεις μερικαὶ εἰς ἀρχάριον ἰατρὸν (Βιβλιοθήκη Νεωτέρων Ἑλλήνων Ἰατρῶν, 2), πρόλ. Γ. Ν. Ἀντωνακόπουλος, εἰσ.-ἔκδ. Ἀγαμέμνων Τσελίκας / Γιάννης Ν. Ἠλιούδης, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, Τμῆμα Ἰατρικῆς, Λάρισα 1997. Τὸ γιατροσόφι τοῦ Χιώτη «ταπεινοῦ» Παντολέοντα. Περὶ ἰατρικῆς βιβλίον δεδοκιμασμένον καὶ ὑπὸ πολλῶν διορθωμένον, φιλολ. & ἐπιστ. ἐπιμ.-εἰσ.-εὑρετ. Ἀγαμέμνων Τσελίκας, μεταγρ. χφ. Κατερίνα Μούλια, ἐκδ. Πορεία, Ἀθήνα 2012. Κωνσταντίνος Μηνάς, Ἰατροσόφιον τοῦ δέκατου ὄγδοου αἰώνα, ἐκδ. Βερέττα, Ρόδος 2012. Ἀγαμέμνων Τσελίκας, «Δύο συναγωγὲς ἰατρικῶν λέξεων καὶ ἰατρικὲς συνταγὲς ἀπὸ τὸν ἰατροσοφικὸ κώδικα Παναγίου Τάφου 339 τοῦ Πατριαρχείου Ἱεροσολύμων», στὸ «Εὔκρατον». Πρακτικὰ Ἐπιστημονικῆς Συνάντησης πρὸς τιμὴν τοῦ κ. Γεωργίου Ἀντωνακόπουλου, Λάρισα 2014, σσ. 107–176. Andreas K. Demetriades / Kyriakos Demetriades / Georgios N. Hadjikyriakou / Georgios Chatzikostis, Iatrosophikón. Folklore Remedies from a Cyprus Monastery. Original Text and Parallel Translation of Codex Machairas A.18, Foundation Anastasios G. Leventis, Nicosia 2015. Ἀγαμέμνων Τσελίκας, «Δύο ἰατροσοφικοὶ κώδικες στὴ βιβλιοθήκη τοῦ Ἱστορικοῦ καὶ Παλαιογραφικοῦ Ἀρχείου τοῦ ΜΙΕΤ», στὸ Λαϊκὴ ἰατρικὴ καὶ ἰατρικὴ ἐπιστήμη. Σχέσεις ἀμφίδρομες. Πρακτικὰ Πανελληνίου Ἐπιστημονικοῦ Συνεδρίου, Ἀθήνα, 7–11 Μαρτίου 2012 (Δημοσιεύματα τοῦ Κέντρου Ἐρεύνης τῆς Ἑλληνικῆς Λαογραφίας, 33), τ. Β΄, Ἀθήνα 2018, σσ. 33–112.
[3] Εἶναι τὸ σημερινὸ χωριὸ Κῆποι.
[4] Pharmacopoeia Augustana Renovata, revisa et appendice aliquot medicamentorum selectiorum aucta. Cum sac. Caes. et Cathol. Majestatis privilegio, Augustae Vindelicorum, Typis et Sumptibus Joannis Jacobi Lotteri, MDCCXXXIV (Augsburg 1734).
[5] Nicolas Lémery (1645–1715), Γάλλος φαρμακοποιὸς καὶ χημικός, γεννήθηκε στὴ Ρουένη. Ὑπῆρξε φαρμακοποιὸς τοῦ Λουδοβίκου ΙΔ΄.
[6] Giuseppe Donzelli (Νάπολη, 1596–1670), φαρμακοποιὸς καὶ ἱστορικὸς μὲ μεγάλη δραστηριότητα. Ἔργο του εἶναι τὸ Teatro Farmaceutico, Dogmatico, e Spagirico del dottore Giuseppe Donzelli, Napoletano, Barone di Digliola … con l’aggiunta in molti luoghi del dottor Tomaso Donzelli, figlio dell’autore, et in questa ultima impressione corretto, & accresciuto con un Catalogo dell’Herbe Native del Suolo Romano del signor Gio. Giacomo Roggieri Romano, In Venezia, MDCCIIII (1704), Apresso Antonio Bortoli.
[7] Χαρίσιος Μεγδάνης, Ἀκεσὼ ἢ Ἑνωμένη Φαρμακολογία καὶ Φαρμακοποιία. Ὁ ὑπ’ ἀρ. 30 χειρόγραφος κώδικας τῆς Κοβενταρίου Βιβλιοθήκης τῆς Κοζάνης, εἰσ.-ἐπιστ. & ἐκδ. ἐπιμ. Ἀγαμέμνων Τσελίκας, Κοζάνη 2015.
[8] Φαρμακοποιία Γενικὴ ἐκ τῶν πλέον νεωτέρων σοφῶν χυμικῶν καὶ φαρμακοποιῶν συγγραφέων τῆς Εὐρώπης, μάλιστα ἐκ τοῦ σοφοῦ χυμικοῦ Βρουνιατέλου συνερανισθεῖσα παρὰ τοῦ σοφολογιωτάτου διαδασκάλου καὶ ἰατροῦ Διονυσίου Πύρρου τοῦ Θετταλοῦ, Ἐν Κωνσταντινουπόλει 1818.
[9] Ἑλληνικὴ Φαρμακοποιία. Διηρειμένη (sic) εἰς μέρη τρία. Τὸ πρῶτον μέρος περιέχει ἓν Λεξικὸν τῆς Φαρμακοποιίας, τὸ δεύτερον μέρος μίαν Συνοπτικὴν Θεωρίαν τῆς Χημείας, καὶ τὸ τρίτον μέρος ὅλον τὸ κατασκευαστικόν, τὸ ὡς ἐπὶ τὸ πλεῖστον μέχρι τοῦδε χρήσιμον. Φιλοπονηθεῖσα παρὰ Γ. Φ .Β., ἐρανισθεῖσα ἐκ διαφόρων λατινικῶν καὶ γαλλικῶν χημικοφαρμακευτικῶν συγγραφέων, Σμύρνη, ἐν τῷ τυπογραφείῳ Α. Δαμιανοῦ 1835.
[10] Τὰ ἀποσπάσματα τοῦ κειμένου ἐδῶ ὀρθογραφοῦνται.
Σχετικές εκδόσεις:
Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης
Τριάντα έξι ολόκληρα χρόνια ο Σ. Γερουλάνος συνέλεγε διαφάνειες, φωτογραφίες και καρτποστάλ από παραστάσεις σε αρχαία αγγεία, στήλες και τοιχογραφίες που απεικονίζουν επεμβάσεις και θεραπείες τραυμάτων στην Αρχαιότητα. Κατά καιρούς χρησιμοποιούσε μέρος του υλικού σε διαλέξεις.
Ο ακριβής και γλαφυρός λόγος και η έξοχη εικονογράφηση ζωντανεύουν τους τραυματισμούς κατά τους αθλητικούς αγώνες, τον πόλεμο, το κυνήγι και τα ατυχήματα της καθημερινής ζωής. Οι εικόνες συνοδεύονται από κατατοπιστικές λεζάντες αποτελώντας αφ’ εαυτών ένα πολύτιμο λεύκωμα. Σε ιδιαίτερα κεφάλαια οι συγγραφείς πραγματεύονται τις ποικίλες μορφές ιατρικής φροντίδας και την πρόοδο της αρχαίας ελληνικής ιατρικής από τον Μύθο στον Λόγο, καταδεικνύοντας συνάμα την πολλαπλή διαχρονική σημασία της εξέλιξης αυτής για τον άνθρωπο.
Κέντρο Επιστημονικών Ερευνών Κύπρου
Οι γητειές δεν είναι μέρος μιας και μοναδικής θρησκείας. Αυτές υπήρχαν και κατά την αρχαιότητα και συχνά επικαλούνταν και την ισχύ δυνάμεων, που αναγνωρίζονταν από τις επίσημες θρησκείες ως θείες. Ο φόβος και ο πόνος ήταν, απ΄ ό,τι φαίνεται, συνεργοί υπέρ της δημιουργίας ενός κύκλου, μέσα στον οποίο οι δύο πνευματικές δυνάμεις, η νόηση και η εσωτερική ενορατική αίσθηση, μπορούσαν να δικαιολογήσουν την κάθε προσπάθεια για κατευνασμό του πλήθους των δυσκολιών και των ασθενειών, που μάστιζαν τους ανθρώπους.
Μέσα από τις γητειές της Κύπρου βλέπουμε ξεκάθαρα τις ασθένειες να προσωποποιούνται, για να μπορούν να συμμετέχουν σε διάλογο και να εγκαθιστούν ένα είδος επικοινωνίας μεταξύ του ορατού και του αόρατου κόσμου. Το φαινόμενο, όμως, δεν αποτελεί Κυπριακή ιδιαιτερότητα, αφού και σε άλλους λαούς, όπως τους Σλάβους, τους Αλβανούς, τους Γερμανούς, τους σουηδούς, του Νορβηγούς κλπ, το ίδιο συμβαίνει. Αυτή η ενανθρώπηση φαίνεται να φτάνει μέχρι τους αρχαίους Έλληνες, οι οποίοι θεωρούσαν τις ασθένειες ως παιδιά της Έριδος.
Ακαδημία Αθηνών
Ο κ. Τουλ θεωρεί ότι το περί καρδίης βιβλίο πιθανώτατα δεν ανήκει στην Ιπποκρατική εποχή, αλλά ότι εγράφει από κάποιον Αλεξανδρινό ιατρό, που είχε την πρόθεση για να γίνει πιστευτός, να αποδώσει στον μέγα Ιπποκράτη τα επιτεύγματα μεταγενέστερης εποχής. Το περί καρδίης βιβλίο εκίνησε το ενδιαφέρον πολλών ερευνητών ως προς την γνησιότητα αυτού ως περιεχομένου στην Ιπποκρατική Συλλογή. Ο κ. Τουλ εξετάζοντας την περιγραφομένη στο βιβλίο αυτό ανατομία της καρδιάς εξαίρει την ως επί το πλείστον εκπληκτικώς ορθή ανατομική περιγραφή, αλλά και καταλήγει στο συμπέρασμα ότι ο συγγραφέας του βιβλίου αγνοεί τον μηχανισμό της κυκλοφορίας του αίματος.
Ακαδημία Αθηνών
Η παρούσα μελέτη επικεντρώνεται σε μία μόνον επιστήμη, την ιατρική, και σε έναν συγκεκριμένο γεωγραφικό χώρο, την αρχαία Μακεδονία, ενώ, για να δοθεί μια πλήρης και συγκροτημένη εικόνα της σχέσεως των αρχαίων Μακεδόνων με την επιστήμη του Ασκληπιού, συμπληρωματικά εξετάζονται και οι γιατροί που ακολούθησαν τον Αλέξανδρο στην εκστρατεία του, καθώς και εκείνοι που άσκησαν την τέχνη τους στις Αυλές των Διαδόχων.
Τα ιοβόλα ζώα και τα δηλητήρια φάρμακα στην αρχαία ελληνική ιατρική
Ακαδημία Αθηνών
Η συγγραφή αυτοτελούς έργου στο οποίο γινόταν πραγμάτευση των σχετικών με τα ιοβόλα ζώα, δηλ. για τα ζώα εκείνα, τα οποία με το τσίμπημα ή το δάγκωμά τους, εναποθέτουν στο τραύμα το δηλητήριό τους, τον ιόν, που είναι δυνατόν να προκαλέσει από ένα απλό ερύθημα ή οίδημα έως και θάνατο του δηχθέντος, εντοπίζεται στον τέταρτο προχριστιανικό αιώνα και συνδέεται με το όνομα του Θεοφράστου του Ερέσιου (π.371/0-287/6). Ακολούθως ιδιαίτερα συγγράμματα με το ίδιο θέμα έχουν συνταχθεί από αρκετούς γιατρούς, ενώ άλλοι έχουν εντάξει σχετικές ενότητες σε ευρύτερου περιεχομένου έργα τους, συνήθως φαρμακολογικά̇͘͘͘∙̇͘͘ τέλος με το όνομα πολλών γιατρών συνδέεται η σύνθεση φαρμάκων κατά ιοβόλων, χωρίς όμως να μαρτυρείται η συγγραφή από αυτούς και του έργου, στο οποίο ήταν ενταγμένο το σχετικό θεραπευτικό βοήθημα.
Ακαδημία Αθηνών
Η παρούσα κριτική έκδοση βασίζεται στην εξέταση των ήδη γνωστών χειρογράφων, αλλά και άλλων που δεν είχαν χρησιμοποιήσει οι προηγούμενοι εκδότες.
Τα κεφάλαια της Εισαγωγής έχουν προέλθει είτε από συνόψιση είτε από μεταφορά των συμπερασμάτων της εργασίας μου που έχει δημοσιευθεί στη σειρά “Πονήματα” του Κέντρου Εκδόσεως Έργων Ελλήνων Συγγραφέων (ΚΕΕΕΣ) της Ακαδημίας Αθηνών με τίτλο “Προλεγόμενα στην κριτική έκδοση των Αλεξιφαρμάκων του Νικάνδρου”, όπου και εκτενής κριτικός σχολιασμός του κειμένου.
Ακαδημία Αθηνών
Ο Αριστοτέλης υποστήριζε ότι ο “ιατρός, με τις γνώσεις του και τις εμπειρίες του, συμβάλλει στην αποκατάσταση της σωματικής και ψυχικής υγείας, στο πλαίσιο της ιατρικής ηθικής, η οποία αποτελεί το πρότυπο της κοινωνικής ηθικής για την ευδαιμονία της κοινωνίας ως υπέρτατο πολιτικό αγαθό”. Η επιρροή του στην σύγχρονη φιλοσοφική και πειραματική σκέψη είναι τεράστια. Ο Αριστοτέλης υπήρξε ο πρώτος γνήσιος πειραματικός επιστήμονας στην ιστορία, και κάθε μεταγενέστερος επιστήμονας καθοδηγείται από τη σκέψη του και τα διδάγματά του. Σήμερα βιώνουμε μία εξελισσόμενη επανάσταση στον τομέα της διαγνωστικής και θεραπευτικής ιατρικής που προλαμβάνουν την εκδήλωση νόσων, βελτιώνουν την υγεία, ανακουφίζουν από τον πόνο, σώζουν ανθρώπινες ζωές και επιμηκύνουν την παραγωγική περίοδο της ζωής του ανθρώπου. Η Ιατρική κατά τον Αριστοτέλη είναι τέχνη και επιστήμη, η οποία οφείλει να υπακούει σε ηθικούς προβληματισμούς που πηγάζουν από την άσκηση της στο πλαίσιο δομημένων ηθικών κανόνων.
Λαϊκή Ιατρική και Ιατρική Επιστήμη. Σχέσεις αμφίδρομες, τόμος Α΄
Ακαδημία Αθηνών
Είναι γνωστό ότι το Κέντρο Λαογραφίας διαθέτει ένα πλούσιο αρχείο για θέματα της παραδοσιακής θεραπευτικής, οργανωμένο σε βάση δεδομένων, καθώς οι τρόποι και τα μέσα θεραπείας των πάσης φύσεως ασθενειών του ανθρώπου και των ζώων αποτέλεσαν εξ αρχής της δημιουργίας του Λαογραφικού Αρχείου αντικείμενο έρευνας και μελέτης. Έτσι, στην πρώτη ουσιαστική αρχειοθετική κωδικοποίηση του λαογραφικού υλικού, η οποία λειτούργησε και ως Ερωτηματολόγιο των ποικίλων θεμάτων του λαϊκού πολιτισμού, δηλαδή στα «Ζητήματα Ελληνικής Λαογραφίας» του Γ. Α. Μέγα, η Λαϊκή Ιατρική [Κεφάλαιον ΙΑ΄. Δημώδης Ιατρική: Α΄. Γενικά. Β΄. Ασθένειαι. Γ΄. Ιατροί και ιάτραιναι. Ιατροσόφια. Δ΄. Ιατρικά όργανα και εργαλεία. Ε΄. Φάρμακα. Σ΄. Θεραπευτική. Ζ΄. Ειδική θεραπευτική. Η΄. Προληπτική χρήσις φαρμάκων. Θ΄. Διαιτητική. Ι΄. Χειρουργική. ΙΑ΄. Κτηνιατρική] εκτείνεται σε ένδεκα μεγάλες ενότητες, υποδιαιρούμενες σε 100 περίπου κατηγορίες ανθρωπονόσων και ζωονόσων. Στη Βάση αυτή, που διαρκώς εμπλουτίζεται, σημαντικό μέρος της καταλαμβάνει η περιγραφή και χρήση των βοτάνων, η χειρουργική αλλά και οι μαγικοθρησκευτικοί τρόποι θεραπείας, όπως η προσφυγή σε τόπους λατρείας, τα τάματα, οι εγκοιμήσεις, τα αγιάσματα και οι επωδές-ξόρκια.
Στο συνέδριο πραγματοποιήθηκαν συνολικά 62 ανακοινώσεις από τις 65, που περιελάμβανε το πρόγραμμα. Από αυτές στα πρακτικά δημοσιεύονται οι 55.
