Κατά τον 19ο αιώνα η δραστηριότητα των δυτικών μισιοναρίων στην Παλαιστίνη, με σκοπό τον προσηλυτισμό των χριστιανικών πληθυσμών στη Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία και στις προτεσταντικές ομολογίες, κορυφώνεται με τη δημιουργία δικτύου ξένων σχολών.[1] Αντιδρώντας σε αυτή την πρόκληση, ο Πατριάρχης Ιεροσολύμων Κύριλλος Β΄ (1845–1872) ιδρύει τη Θεολογική Σχολή του Τιμίου Σταυρού το 1855. Η Σχολή λειτούργησε στο κτίριο της Ιεράς Μονής του Σταυρού μέχρι το 1909.
Πατριάρχης Ιεροσολύμων Κύριλλος Β΄.
Πορτρέτο στην αίθουσα του πατριαρχικού θρόνου
Πηγή: Συλλογή Α. Τσελίκα (φωτογραφία)
Η ίδρυση της Θεολογικής Σχολής εντάσσεται και στο πλαίσιο της πολιτικής του Κυρίλλου για την εκπαίδευση των κληρικών και του ορθόδοξου ποιμνίου εντός και εκτός της δικαιοδοσίας του Πατριαρχείου Ιεροσολύμων, με τη δημιουργία σχολείων, αρρεναγωγείων, παρθεναγωγείων, καθώς και πατριαρχικού τυπογραφείου.
Η Θεολογική Σχολή του Τιμίου Σταυρού στα Ιεροσόλυμα σήμερα
Πηγή: © Αρχείο Οικογένειας Λαμπάκη
<https://www.aol.org.gr/theologiki-scholi-timioy-stayroy-ieroysalim/>
Η απόφαση για την ίδρυση της Θεολογικής Σχολής του Τιμίου Σταυρού ωστόσο είχε ληφθεί ήδη από το 1843, επί πατριαρχίας Αθανασίου Ε΄ (1754–1844), με τη σύμφωνη γνώμη της Αγιοταφικής Αδελφότητας.[2] Όμως η δυσχερής οικονομική κατάσταση στην οποία βρισκόταν το Πατριαρχείο Ιεροσολύμων και ο θάνατος του Πατριάρχη ένα χρόνο αργότερα ματαίωσαν τα σχέδια αυτά.
Η Ιερά Μονή Τιμίου Σταυρού στα Ιεροσόλυμα σήμερα
Πηγή: © Αρχείο Οικογένειας Λαμπάκη
<https://www.aol.org.gr/theologiki-scholi-timioy-stayroy-ieroysalim/>
Σημαντική στην ίδρυση της Θεολογικής Σχολής του Τιμίου Σταυρού υπήρξε η συνεισφορά του αρχιμανδρίτη Διονύσιου Κλεόπα (1816–1861), ο οποίος διετέλεσε πρώτος σχολάρχης της (1855–1856), πριν εκλεγεί τακτικός καθηγητής στη Θεολογική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών. Ήταν αυτός που πρότεινε στον Πατριάρχη Κύριλλο Β΄ να χρησιμοποιηθεί η Μονή του Τιμίου Σταυρού ως βάση της Θεολογικής Σχολής. Ο Κλεόπας φιλοδοξούσε η Σχολή να γίνει εφάμιλλη της Θεολογικής Σχολής της Χάλκης.
Εικόνα με τον Λωτ να ποτίζει το Δένδρο του Σταυρού
Ιερά Μονή Τιμίου Σταυρού στα Ιεροσόλυμα
Πηγή: © Αρχείο Οικογένειας Λαμπάκη
<https://www.aol.org.gr/theologiki-scholi-timioy-stayroy-ieroysalim/>
Η Σχολή ξεκίνησε τη λειτουργία της στις 3 Οκτωβρίου 1855, παρέχοντας δωρεάν εκπαίδευση, διαμονή, διατροφή και ρουχισμό στους σπουδαστές της, με την οικονομική υποστήριξη του Πατριαρχείου Ιεροσολύμων και του Ιερού Κοινού του Παναγίου Τάφου. Κατά τα πρώτα χρόνια της λειτουργίας της οι μαθητές της Σχολής δεν έπρεπε να ξεπερνούν τους εξήντα. Αργότερα περιορίστηκαν τους πενήντα.[3]
Κανονισμός της Θεολογικής Σχολής του Πατριαρχικού Θρόνου των Ιεροσολύμων, εν Ιεροσολύμοις, 1866
Πηγή: ΙΠΑ/ΜΙΕΤ, Παλαίτυπα/Σπάνια, Συλλογή Πατρ. Ιεροσολύμων, 20
Δεκτοί ως σπουδαστές γίνονταν χριστιανοί ορθόδοξοι νέοι μεταξύ 16 και 20 ετών, με εξαίρεση τους κληρικούς και όσους λαϊκούς κατάγονταν από πόλεις και χωριά της δικαιοδοσίας του Πατριαρχείου Ιεροσολύμων ή από άλλες ορθόδοξες κοινότητες, με την προϋπόθεση να έχουν την έγκριση του Πατριάρχη Ιεροσολύμων. Δεκτοί επίσης γίνονταν νέοι που ήταν βοηθοί των πατέρων της Αγιοταφικής Αδελφότητας και διέθεταν τις απαραίτητες γνώσεις των προκαταρκτικών μαθημάτων που διδάσκονταν στην Ελληνική Σχολή των Ιεροσολύμων, όπως κατήχηση, πρακτική αριθμητική, πολιτική γεωγραφία, το συντακτικό της ελληνικής γλώσσας και ανάγνωση της αραβικής. Οι αραβόφωνοι χριστιανοί ορθόδοξοι μαθητές έπρεπε να κατέχουν καλά την ανάγνωση της ελληνικής γλώσσας και το συντακτικό της αραβικής. Τέλος κάθε σπουδαστής έπρεπε να υποδείξει κάποιον αξιόπιστο εγγυητή, που θα διαβεβαίωνε για την ολοκλήρωση των σπουδών του και την εκπλήρωση των υποχρεώσεών του στη Σχολή. Όλοι οι σπουδαστές της Σχολής όφειλαν να χειροτονούνται είτε ως έγγαμοι είτε ως άγαμοι κληρικοί. Η φοίτηση των σπουδαστών ήταν εξαετής.
Κανονισμός της Θεολογικής Σχολής του Πατριαρχικού Θρόνου των Ιεροσολύμων, εν Ιεροσολύμοις, 1866
Πηγή: ΙΠΑ/ΜΙΕΤ, Παλαίτυπα/Σπάνια, Συλλογή Πατρ. Ιεροσολύμων, 20
Σύμφωνα με τον Κανονισμό της Σχολής του 1866, τα μαθήματα που διδάσκονταν οι σπουδαστές περιλάμβαναν Εισαγωγή στην Αγία Γραφή, Θεολογία, Ιερά, Εκκλησιαστική, Δογματική, Γενική και Ελληνική Ιστορία, Ελληνική Γλώσσα και Λογοτεχνία, Λατινική, Αραβική και Γαλλική Γλώσσα, Εκκλησιαστική Ρητορική και Θεολογικά Γυμνάσματα, Ερμηνευτική, Λογική, Ιστορία της Φιλοσοφίας, Ηθική Θεολογία, Εκκλησιαστικό Δίκαιο, Ποιμαντική και Κατηχητική, Εκκλησιαστική Μουσική, Αριθμητική, Άλγεβρα, Γεωμετρία, Ανθρωπολογία και Ψυχολογία και Φυσική Γεωγραφία.[4]
Χειρόγραφος κώδικας με σημείωμα του Πατριάρχη Ιεροσολύμων Κυρίλλου Β΄, 9 Αυγούστου 1858
Πηγή: ΙΠΑ/ΜΙΕΤ, Συλλογή Μικροφίλμ, αρ. 1590, Τιμίου Σταυρού χφ. 102
Η Θεολογική Σχολή του Τιμίου Σταυρού είχε βιβλιοθήκη πλούσια σε έντυπα και χειρόγραφα, ώστε να ανταποκρίνεται στις ανάγκες των διδασκάλων και των σπουδαστών. Ανάμεσα στους χειρόγραφους κώδικες ξεχωρίζουμε τον χαρτώο κώδικα 102, που περιέχει χρονογραφία ανωνύμου και (καθόσον γνωρίζουμε) ανέκδοτο σημείωμα με τη σφραγίδα της Σχολής:
«Ἐπὶ τῆς πατριαρχείας τοῦ Μακαριωτάτου Κυρίλλου τοῦ Β΄, ἐλήφθη ἐκ τῆς ἐν Λαύρᾳ τοῦ ἁγίου Σάββα τῇ ἐν τῇ ἐκκλησίᾳ Βιβλιοθήκης καὶ ὁ παρὼν χειρόγραφος χρονογράφος, ἐν ὧ ἐστὶ καὶ ἀνάμνησίς τις περὶ τοῦ Ἁγίου Ὄρους, διὰ τὴν Βιβλιοθήκην τῆς μεγάλης Πατριαρχικῆς Σχολῆς, ἧς καὶ τῇ σφραγίδι ἐπεσφράγισται, πρὸς χρῆσιν μόνο τῶν ἐν αὐτῇ διδασκόντων καὶ διδασκομένων. ˏαωνη΄ Αὐγούστου θ΄».
Πολλά χειρόγραφα μεταφέρθηκαν από τη Λαύρα του Αγίου Σάββα στη Βιβλιοθήκη της Σχολής την περίοδο 1857–1864, για να διασωθούν από τη φθορά. Τη διαδικασία συγκέντρωσής τους στη Βιβλιοθήκη της Σχολής ολοκλήρωσε ο Πατριάρχης Νικόδημος (1883–1890).[5]
Το εσωτερικό του καθολικού της Ιεράς Μονής Τιμίου Σταυρού στα Ιεροσόλυμα
Πηγή: © Αρχείο Οικογένειας Λαμπάκη
<https://www.aol.org.gr/theologiki-scholi-timioy-stayroy-ieroysalim/>
Μετά την αποχώρηση του Κλεόπα τη διεύθυνση της Σχολής ανέλαβε για δύο χρόνια ο ιερομόναχος Νικόδημος Κωνσταντινίδης (μετέπειτα Μητροπολίτης Κυζίκου), και το 1859 αποφοίτησαν οι πρώτοι σπουδαστές της. Σχολάρχες διετέλεσαν επίσης ο ιεροδιάκονος Γερμανός Γρηγοράς (1858–1862), ο διάκονος Κύριλλος Αθανασιάδης (1862–1864), ο αρχιδιάκονος Φώτιος Αλεξανδρίδης (1864–1872), ο αρχιμανδρίτης Ιερώνυμος Μυριανθέας (1872–1874), ο αρχιμανδρίτης Επιφάνιος Ματτέος (1874–1875), μετέπειτα αρχιεπίσκοπος Ιορδάνου, και τέλος πάλι ο Φώτιος Αλεξανδρίδης (1875–1876).
Τα προβλήματα που προκλήθηκαν στην Αγιοταφική Αδελφότητα με το Βουλγαρικό Ζήτημα και την παύση του Πατριάρχη Κυρίλλου Β΄ το 1872, καθώς και η κατάσχεση των αγιοταφιτικών κτημάτων στη Βεσσαραβία από τη Ρωσία οδήγησαν στη διακοπή της λειτουργίας της Σχολής το 1876. Από το 1881 και μετά η Σχολή διέκοψε πολλές φορές τη λειτουργία της. Επαναλειτούργησε, αναδιοργανωμένη και στελεχωμένη, υπό τη σχολαρχία και πάλι του Φώτιου Αλεξανδρίδη, από το 1881 μέχρι τον Σεπτέμβριο του 1888, όποτε και αναλαμβάνει τη διεύθυνση ο αρχιμανδρίτης Ιερόθεος Δημητριάδης, μέχρι τον Μάιο του 1888. Εκείνον τον διαδέχτηκε ο Γερμανός Βασιλάκης (1894–1900), ενώ τελευταίος σχολάρχης ήταν ο σπουδαίος θεολόγος και μετέπειτα αρχιεπίσκοπος Αθηνών Χρυσόστομος Παπαδόπουλος (1900–1909). Το 1904 η βιβλιοθήκη της Σχολής εμπλουτίζεται με τη δωρεά των βιβλίων του Ιερώνυμου Μυριανθέα (1838–1898), ιδρύεται μουσείο της Σχολής και εκδίδεται η Νέα Σιών, το επίσημο εκκλησιαστικό περιοδικό του Πατριαρχείου Ιεροσολύμων.
Η σελίδα τίτλου του 7ου τόμου της «Ιστορίας της Ελλάδας» του George Finlay, από τη Βιβλιοθήκη της Θεολογικής Σχολής του Τιμίου Σταυρού, με σφραγίδα της Βιβλιοθήκης και του Μουσείου (χρον. 1905)
Η Σχολή, αν και λειτούργησε για βραχύ διάστημα, συνέβαλε στην ανάδειξη σημαντικού αριθμού αποφοίτων, με υψηλή θεολογική και επιστημονική κατάρτιση, που στη συνέχεια στελέχωσαν το Πατριαρχείο Ιεροσολύμων, καθώς και άλλα ορθόδοξα πατριαρχεία, ακόμη και άλλες ορθόδοξες Εκκλησίες.
Η Σχολή διέκοψε τελικά τη λειτουργία της στις 27 Ιουνίου 1909, λόγω οικονομικών δυσκολιών, αλλά και λόγω της σύγκρουσης ανάμεσα στους Αγιοταφίτες και τον Πατριάρχη Δαμιανό (1897–1931).
Η Θεολογική Σχολή του Τιμίου Σταυρού στα Ιεροσόλυμα
Πηγή: © Αρχείο Οικογένειας Λαμπάκη
<https://www.aol.org.gr/theologiki-scholi-timioy-stayroy-ieroysalim/>
Στις 15 Ιουνίου 2022 η Ιερά Σύνοδος του Πατριαρχείου Ιεροσολύμων, υπό την προεδρία του Πατριάρχη Ιεροσολύμων κ. Θεοφίλου Γ΄ (2005–), αποφάσισε την ανασύσταση της Θεολογικής Σχολής του Τιμίου Σταυρού και ανέθεσε στον Γέροντα Δραγομάνο Αρχιμανδρίτη Ματθαίο, Σχολάρχη της Πατριαρχικής Σχολής του Όρους Σιών και νέο Ηγούμενο της Μονής Τιμίου Σταυρού, την επαναλειτουργία της Θεολογικής Σχολής της Μονής του Τιμίου Σταυρού, σε συνεργασία με τις ορθόδοξες θεολογικές σχολές στην Ελλάδα.
Δρ Μαρία Λίτινα
Ιστορικό και Παλαιογραφικό Αρχείο του ΜΙΕΤ
Φωτογραφία τίτλου:
Η Θεολογική Σχολή του Τιμίου Σταυρού στα Ιεροσόλυμα
Πηγή: © Αρχείο Οικογένειας Λαμπάκη
<https://www.aol.org.gr/theologiki-scholi-timioy-stayroy-ieroysalim/>
[1] Χ. Παπαδόπουλου, Η Ιερά Μονή του Σταυρού και η εν αυτή Θεολογική Σχολή, εν Ιεροσολύμοις 1905, 87 [ΙΠΑ/ΜΙΕΤ, Παλαίτυπα/Σπάνια, Συλλογή Πατρ. Ιεροσολύμων, 29].
[2] «Τὸ ἐκτὸς τῆς Ιερουσαλὴμ Μοναστήριον, τοῦ τιμίου Σταυροῦ ἐπισκευασθῆναι καὶ ἀποκατασθῆναι Σχολεῖον τοῦ ἱεροῦ κλήρου». Χ. Παπαδόπουλου, Η Ιερά Μονή του Σταυρού και η εν αυτή Θεολογική Σχολή, εν Ιεροσολύμοις 1905, 83 [ΙΠΑ/ΜΙΕΤ, Παλαίτυπα/Σπάνια, Συλλογή Πατρ. Ιεροσολύμων, 29].
[3] Κανονισμός της Θεολογικής Σχολής του Πατριαρχικού Θρόνου των Ιεροσολύμων, εν Ιεροσολύμοις, 1866, 13 [ΙΠΑ/ΜΙΕΤ, Παλαίτυπα/Σπάνια, Συλλογή Πατρ. Ιεροσολύμων, 20].
[4] Κανονισμός της Θεολογικής Σχολής του Πατριαρχικού Θρόνου των Ιεροσολύμων, εν Ιεροσολύμοις, 1866, 16–18 [ΙΠΑ/ΜΙΕΤ, Παλαίτυπα/Σπάνια, Συλλογή Πατρ. Ιεροσολύμων, 20].
[5] Α. Παπαδόπουλος-Κεραμεύς, Ἱεροσολυμιτικὴ βιβλιοθήκη, ἤτοι κατάλογος τῶν ἐν ταῖς βιβλιοθήκαις τοῦ ἁγιωτάτου ἀποστολικοῦ τε καὶ καθολικοῦ ὀρθοδόξου πατριαρχικοῦ θρόνου τῶν Ἱεροσολύμων καὶ πάσης Παλαιστίνης ἀποκειμένων ἑλληνικῶν κωδίκων, τ. 2, Αγία Πετρούπολη 1894.