Σε ένα ιδιαίτερα ενδιαφέρον χειρόγραφο που φυλάσσεται στο Ιστορικό και Παλαιογραφικό Αρχείο του ΜΙΕΤ (Χειρόγραφα, αρ. 16), και συγκεκριμένα στο τελευταίο τμήμα του, με τον τίτλο Πεντηκοστάριον, μπορούμε να παρακολουθήσουμε τη λειτουργική διάταξη των εορτών που τοποθετούνται την περίοδο μετά το Πάσχα.
Το ενδιαφέρον αυτού του χειρογράφου έγκειται στο πολύ μικρό μέγεθός του, 100 × 65 χιλ., το οποίο προφανώς σχετίζεται και με τη χρήση του.
Πιθανόν αντιγραμμένο από κάποιον κληρικό ή ιεροψάλτη, περιλαμβάνει τις βασικές πληροφορίες για τον λειτουργικό ετήσιο κύκλο των εορτών, κινητών και ακίνητων, πληροφορίες που θα ήταν απαραίτητες για τη σωστή εκτέλεση των καθηκόντων του. Η διάταξη και το περιεχόμενο του χειρογράφου παραπέμπουν στις αντίστοιχες διατάξεις που προστίθενται στα έντυπα Ωρολόγια, τα οποία πολύ πιθανόν να χρησιμοποίησε ως πηγή (χωρίς τα σχετικά «συναξάρια», που θα αύξαναν το μέγεθος του μικρού χειρογράφου), όπως το Ωρολόγιο του 19ου αιώνα που φυλάσσεται στο ΙΠΑ / ΜΙΕΤ (Σπάνια / Παλαίτυπα, Συλλογή Πέζαρου, αρ. 89).
Την πρώτη Παρασκευή μετά το Πάσχα, την εβδομάδα της Διακαινησίμου, οπότε έχει καθιερωθεί να εορτάζεται η Ζωοδόχος Πηγή, το χειρόγραφό μας παραθέτει το κοντάκιο της εορτής, όπως γίνεται και στα έντυπα Ωρολόγια.
Η ίδια η εορτή στην πραγματικότητα τελείται εις ανάμνηση των εγκαινίων του ναού που βρισκόταν σε πηγή η οποία είχε συνδεθεί με θαύματα αποδιδόμενα στη Θεοτόκο.[1] Η πηγή βρισκόταν εκτός των Θεοδοσιανών Τειχών της Κωνσταντινούπολης, κοντά στην Πύλη της Συληβρίας ή της Πηγής, όπως αποκαλούνταν εναλλακτικά λόγω της θαυματουργής πηγής. Σε χάρτη της βυζαντινής Κωνσταντινούπολης, σχεδιασμένο τον Αύγουστο του 1936, ο οποίος φυλάσσεται στο ΙΠΑ / ΜΙΕΤ (Παλαίτυπα / Σπάνια, Συλλογή Αρβανιτίδη, αρ. 51), το σημείο αναφέρεται ως Pegekirche / Balikli και βρίσκεται στη νοτιοδυτική πλευρά της πόλης.[2]
Περιγραφή της τοποθεσίας και των κτισμάτων κάνει ο Σκαρλάτος Βυζάντιος στην Κωνσταντινούπολιν (1851), αντίτυπο της οποίας φυλάσσεται επίσης στο ΙΠΑ / ΜΙΕΤ (Παλαίτυπα / Σπάνια, αρ. 223).[3]
Η πρώτη αναφορά σχετικά με την πηγή και την οικοδόμηση ναού στο σημείο αυτό γίνεται από τον Προκόπιο, ο οποίος αποδίδει την ανέγερση του ναού στον Ιουστινιανό τον 6ο αιώνα.[4] Σε μια πρωθύστερη αναφορά του Νικηφόρου Κάλλιστου Ξανθόπουλου τον 14ο αιώνα το κτίσιμο του ναού αποδίδεται, αντίθετα, στο Λέοντα Μακέλλη έναν αιώνα νωρίτερα, δηλαδή στα μέσα του 5ου αιώνα.[5] Σε κάθε περίπτωση ο ναός και το αγίασμα ήταν γνωστά και η λατρεία τους διαδεδομένη στο Βυζάντιο ως τον 15ο αιώνα. Τότε φαίνεται ότι ο ναός περιέπεσε σε αφάνεια, αλλά όχι και η πηγή, η οποία συνέχισε να είναι τόπος προσκυνήματος. Στο τέλος του 18ου αιώνα και κυρίως τον 19ο αιώνα, με την ανοικοδόμηση νέου ναού και νοσοκομείου στο σημείο, αναζωπυρώνεται το ενδιαφέρον για το προσκύνημα και τη λατρεία της Ζωοδόχου Πηγής.[6]
Δεν είναι γνωστό πότε ακριβώς καθιερώθηκε ο εορτασμός αυτός. Στην Έκθεσιν βασιλείου τάξεως η παρουσία του αυτοκράτορα μνημονεύεται την Πέμπτη της Αναλήψεως,[7] ενώ στο Συναξάριον της Κωνσταντινουπόλεως αναφέρεται η 9η Ιουλίου ως ημέρα μνήμης των εγκαινίων του ναού.[8] Η πρώτη σαφής μαρτυρία για τη θέση της εορτής την Παρασκευή της Διακαινησίμου προέρχεται από τον Νικηφόρο Κάλλιστο Ξανθόπουλο τον 14ο αιώνα,[9] που ίσως σχετίζεται με την επί των χρόνων του Ανδρόνικου Β΄ Παλαιολόγου (1282–1328) αναβίωση της λατρείας της Πηγής.[10] Στην ίδια ημέρα ωστόσο περιλαμβάνονται και τα λειτουργικά αναγνώσματα που συνδέονται με τη μετά το Πάσχα περίοδο. Τέτοιο είναι το ευαγγελικό ανάγνωσμα από το Κατά Ιωάννην στο οποίο εξιστορείται το γνωστό επεισόδιο της εκδίωξης των εμπόρων που βρίσκονταν στο ναό των Ιεροσολύμων από τον Ιησού (Ιω. Β´ 12–22). Το ανάγνωσμα βρίσκεται σε σπάραγμα από ευαγγελιστάριο του 17ου αιώνα που φυλάσσεται στο ΙΠΑ / ΜΙΕΤ (Χειρόγραφα, αρ. 32) και περιλαμβάνει τα αναγνώσματα της περιόδου μετά το Πάσχα.
Σταύρος Γριμάνης,
Ιστορικό και Παλαιογραφικό Αρχείο του ΜΙΕΤ
[1] Για τις σχετικές αγιολογικές πηγές, βλ. F. Halkin, Bibliotheca Hagiographica Graeca, τ. 3, Βρυξέλλες 1957, 137, αρ. 22–24b. Πρβλ. S. Efthymiadis, «Le monastère de la Source en Constantinople et ses deux recueils de miracles. Entre Hagiographie et Patriographie», REB 64–65 (2006–2007), 238–309 και A.-M. Talbot, «Miracles of the Pege», στο Miracle Tales from Byzantium, Λονδίνο 2012, 203–297.
[2] Topographische und archäologische Karte von Konstantinopel im Mittelalter, gezeichnet von MISN [M. Is. Nomidis], Druckerei Kephalides, Galata, Balik Basar, Kurschunlu Han, No. 27–29, 1938. Ο Νομίδης είχε συγγράψει και μια πραγματεία για την πηγή, το ναό και το μοναστήρι: Η Ζωοδόχος Πηγή, Τύποις Κεφαλίδου, Σταμπούλ 1937. Στο τέλος περιλαμβάνεται και δισέλιδος χάρτης με τα ίδια σχεδόν στοιχεία με τον αντίστοιχο της γερμανικής έκδοσης. Ένα αξιοσημείωτο στοιχείο είναι η σβάστικα στο πίσω μέρος της γερμανικής έκδοσης, όπως φαίνεται και στη φωτογραφία που δημοσιεύουμε εδώ. Το 1886 είχε δημοσιευθεί υπό το όνομα του διευθύνοντα της μονής Ευγενίου (Αναστασιάδη) παρόμοια μελέτη με τον τίτλο Η Ζωοδόχος Πηγή και τα ιερά αυτής προσαρτήματα (Αθήνα, Τυπογραφείον Παπαλεξανδρή). Για τα πολύ ενδιαφέροντα ζητήματα της συγγραφής, του πραγματικού συγγραφέα και της συμβολής του Μανουήλ Γεδεών σε αυτή την έκδοση, βλ. Ι. Πετροπούλου, «Μανουήλ Γεδεών – Ευγένιος Ιερεύς: Η Ζωοδόχος Πηγή [1886] ή Λόγος περί του Βιβλίου», ΔΚΜΣ 10 (1993–1994), 173–203.
[3] Σκαρλάτος Βυζάντιος, Η Κωνσταντινούπολις, τ. 1, Αθήνα 1851, 335–339. Βλ. και R. Janin, Le géographie ecclésiastique de l’empire Byzantine, I: Le siège de Constantinople et le Patriarchat oecuménique, τ. 3: Les églises et les monastères, Παρίσι 1953, 226.
[4] Προκόπιος, Περί κτισμάτων, εκδ. G. Dindorf, τ. 3, Βόννη 1838, 184–185.
[5] Νικηφόρος Κάλλιστος Ξανθόπουλος, Εκκλησιαστική ιστορία, 15, κεφ. 25, PG, στ. 72–77. Ο Ξανθόπουλος πολύ πιθανόν να βασίστηκε σε προγενέστερη πηγή του 12 αιώνα, βλ. ΜΙΣΝ [= Μ. Ισ. Νομίδης], Η Ζωοδόχος Πηγή, Τύποις Κεφαλίδου, Σταμπούλ 1937, 13. Πρβλ. Νικηφόρος Κάλλιστος Ξανθόπουλος, Περί συστάσεως του σεβασμίου οίκου της εν Κωνσταντινουπόλει Ζωοδόχου Πηγής, και των εν αυτώ υπερφυώς τελεσθέντων θαυμάτων. Και ο βίος του εν αγίοις Κλήμεντος Αρχιεπισκόπου Βουλγάρων, συγγραφείς παρά του αγιωτάτου Αρχιεπισκόπου της Πρώτης Ιουστινιανής κυρίου Θεοφυλάκτου, νυν πρώτον τύποις εκδοθέντα επιστασία Αμβροσίου ιερομονάχ. του Παμπέρεως, Λιψία 1802.
[6] Ν. Παπαστράτου, Χάρτινες εικόνες. Ορθόδοξα θρησκευτικά χαρακτικά (1665–1899), τ. 1, Αθήνα 1986, 172.
[7] Η Ζωοδόχος Πηγή και τα ιερά αυτής προσαρτήματα, υπό Ευγενίου ιερέως, διευθυντού της Ι. Μονής της Ζωοδόχου Πηγής, Τυπογραφείον Παπαλεξανδρή, εν Αθήναις αωπστ΄, 66.
[8] Βλ. Synaxarium Ecclesiae Constantinopolitanae, εκδ. H. Delehaye, Βρυξέλλες 1902, στ. 810.
[9] Νικηφόρος Κάλλιστος Ξανθόπουλος, Συναξάρια εις τας επισήμους εορτάς, του Τριωδίου και του Πεντηκοσταρίου, μεταφρασθέντα εις κοινήν γλώσσαν, παρά του εν ιερεύσι ελαχίστου, Ματθαίου Κιγάλα του Κυπρίου, Βενετία 1650, ξβ΄.
[10] Για τη λατρεία της Ζωοδόχου Πηγής, βλ. C. Harissiadis, «La fête de la source vivifiante», στο La mère de Jésus-Christ et la communion des Saints dans la liturgie. Conférences S. Serge, XXXIIe semaine d’etudes liturgiques, Paris 25–28 juin 1985, Ρώμη 1986, 103–116 και I. Kimmelfield, «The Shrine of the Theotokos at Pege», στο B. Shilling / P Stephenson, Fountains and Water Culture at Byzantium, Cambridge 2016, 299–313.