Το τεκμήριο
Γαλάτεια Καζαντζάκη, Οι τρεις φίλοι. Αναγνωστικό Β΄ Δημοτικού, Έκδοση 6. διορθωμένη, Αθήναι: Εκδοτικός Οίκος Δ. και Π. Δημητράκου, 1923.
Το αναγνωστικό της Γαλάτειας Καζαντζάκη τυπώθηκε στην Αθήνα από τον Εκδοτικό Οίκο Δ. και Π. Δημητράκου το 1923. Πρόκειται για τη διορθωμένη 6η έκδοση, και διδασκόταν στη Β΄ Τάξη του Δημοτικού Σχολείου. Είναι ένα μυθιστόρημα για παιδιά, που αποτελείται από 79 κεφάλαια, εκτείνεται σε 163 σελίδες και έχει σχήμα 8ο (20,5 εκ.). Περιέχει 4 ολοσέλιδες ασπρόμαυρες εικόνες, ενώ η εικόνα που στολίζει το εξώφυλλό του είναι έγχρωμη. Το μέγεθος της γραμματοσειράς των τριών πρώτων κεφαλαίων είναι μεγαλύτερο απ’ ό,τι στα υπόλοιπα κεφάλαια.
Η υπόθεση του μυθιστορήματος: Ο Παύλος, ένα παιδί στην εφηβεία, καλός μαθητής, αγαπάει τη θάλασσα και τα ταξίδια. Όταν επισκέπτεται την οικογένειά του ο ξενιτεμένος αδερφός του πατέρα του, το παιδί κατορθώνει να πείσει τους γονείς του να ακολουθήσει τον θείο του στο ταξίδι της επιστροφής του. Στο πλοίο ο Παύλος θα γνωρίσει τα παιδιά του καπετάνιου, τον Νίκο και την Ανθούλα. Το πλοίο θα ναυαγήσει, και οι τρεις φίλοι, μαζί με το σκυλί του Παύλου, τον Πιστό, θα βρεθούν ναυαγοί σε ένα έρημο νησί. Τα παιδιά θα ζήσουν μόνα τους στο νησί για δύο χρόνια. Θα επιδείξουν θάρρος, υπευθυνότητα, σεβασμό προς τη φύση. Επιδεικνύουν εφευρετικότητα, αλλά κυρίως συνεργάζονται, δείχνουν αλληλεγγύη και αναπτύσσουν μια ισχυρή φιλία. Όταν τελικά θα επιστρέψουν στα σπίτια τους, ο Παύλος θα πει: «Τώρα καταλαβαίνω πως όλοι οι άνθρωποι είμαστε αδερφοί και πως δεν υπάρχει γλυκύτερο πράμα από την πατρίδα».
Η ιστορία
Μετά την αναθεώρηση του Συντάγματος το 1911 και τον γλωσσικό συμβιβασμό εκ μέρους του πρωθυπουργού Ελευθερίου Βενιζέλου, ως επίσημη γλώσσα του κράτους επιβλήθηκε η καθαρεύουσα, γεγονός που απογοήτευσε τους υποστηρικτές του εκπαιδευτικού δημοτικισμού. Παρότι η Γαλάτεια Καζαντζάκη ήταν πρωτοπόρα φεμινίστρια, με αριστερές πεποιθήσεις, το αναγνωστικό της πρωτοεκδόθηκε το 1914 στην καθαρεύουσα (Οι τρεις φίλοι. Ελληνικόν αναγνωσματάριον προς χρήσιν των μαθητών της Δευτέρας Τάξεως του Δημοτικού Σχολείου, εν Αθήναις: Καταστήματα Μιχαήλ Ματζεβελάκη, 1914) και εγκρίθηκε «κατά τον Νόμον ΓΣΑ» για να χρησιμοποιηθεί ως επίσημο διδακτικό εγχειρίδιο κατά την τετραετία 1914–1918. Όμως λίγο πριν από την έναρξη της σχολικής χρονιάς ξέσπασε ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος, που οδήγησε την Ελλάδα σε μια περίοδο πολιτικής και κοινωνικής αστάθειας.
Ο εκδότης Μιχάλης Μαντζεβελάκης κατηγόρησε την Καζαντζάκη ότι τύπωσε το βιβλίο (την πρώτη έκδοση) σε συνεργασία με τον βιβλιοπώλη Κορνάρο, ενώ εξουσιοδοτημένος ήταν ο ίδιος. Μάλιστα υποστήριξε ότι η Επιτροπή έκανε τόσες πολλές μεταβολές στο βιβλίο ώστε το μόνο που απέμεινε ίδιο ήταν ο τίτλος και το όνομα της συγγραφέα. Το ζήτημα έφτασε στον εισαγγελέα, ο οποίος διέταξε να κατασχεθούν τα κλεψίτυπα τυπογραφικά φύλλα. Ωστόσο η υπόθεση δεν επηρέασε αρνητικά την πεζογράφο. Το αναγνωστικό εγκρίθηκε τελικά εκ νέου το 1917, αφού μεταφράστηκε βιαστικά στη δημοτική, στο πνεύμα της εκπαιδευτικής και γλωσσικής μεταρρύθμισης που είχε εντωμεταξύ συντελεστεί. Η Πηνελόπη Δέλτα επαίνεσε τη γλώσσα και το ύφος του βιβλίου και το θεώρησε από ηθική άποψη ανώτερο από άλλα αναγνωστικά. Ωστόσο είχε μεγαλύτερες προσδοκίες από τη συγγραφέα του ως προς τη συγγραφή. Το αναγνωστικό Οι τρεις φίλοι δεν κατόρθωσε να ξεφύγει από τα κυρίαρχα τότε στερεότυπα για την οικογένεια και την πατρίδα, αλλά σίγουρα αξιοποίησε με ευρηματικό τρόπο το πρότυπο του Ροβινσώνα Κρούσου.
Τα στοιχεία αντλήθηκαν από το Επίμετρο της Ελένης Κεχαγιόγλου που συνοδεύει τη φωτογραφική αναπαραγωγή της έκδοσης του 1923 την οποία κυκλοφόρησε το 2014 η εφημερίδα Το Βήμα.
Βιβλιοθήκη ΕΛΙΑ / ΜΙΕΤ