Το τεκμήριο
Πρόκειται για τον τελευταίο τόμο της σειράς ημερολογίων Πνευματική Πρωτοχρονιά, ο οποίος εκδόθηκε στην Κωνσταντινούπολη για το έτος 1963 από την Έλενα Α. Αθανασιάδου. Είναι αφιερωμένος στη μνήμη της μητέρας της, Πολυξένης Α. Αθανασιάδου, η οποία καταγόταν από το Σούλι.
Ο τόμος έχει την ίδια έκταση με τους προηγούμενους της σειράς (δηλαδή περίπου 100 σελίδες), 8ο σχήμα (16 × 24 εκ.), αλλά παρουσιάζει διαφορές ως προς το περιεχόμενο. Στο χαρτονένιο του εξώφυλλο διατηρεί τα ίδια διακοσμητικά στοιχεία με τον τόμο του 1962, ενώ το χρώμα στο φόντο και στο εσωτερικό των σχημάτων είναι διαφορετικό. Περιλαμβάνει ποιήματα και ένα πεζό κείμενο, που τα έχει γράψει η ίδια η Έλενα Α. Αθανασιάδου και σχετίζονται με τη ζωή και το χαμό της μητέρας της. Τέλος περιέχεται μια φωτογραφία της Πολυξένης Α. Αθανασιάδου.
Η αφιέρωση της εκδότριας στη μητέρα της
Η ιστορία
Το ετήσιο ημερολόγιο Πνευματική Πρωτοχρονιά κυκλοφορούσε στην Κωνσταντινούπολη από το 1958 μέχρι το 1963 την πρώτη ή τις πρώτες μέρες κάθε νέου έτους. Εκδότρια, συντάκτρια και διευθύντριά του ήταν η Έλενα Α. Αθανασιάδου. Η Αθανασιάδου ήταν πτυχιούχος της Ανώτατης Σχολής Οικονομικών Επιστημών[1] και της Δημοσιογραφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Σταμπούλ, ενώ το 1961 αναφέρεται και ως φοιτήτρια της Νομικής Σχολής. Ήταν ακόμη εκδότρια του ετήσιου ημερολογίου Πασχαλινή Πνοή (1957–1963)[2] και των εφημερίδων Δημοκρατία και Επίκαιροι Αντίλαλοι της Κωνσταντινούπολης.
Σελίδα από το ημερολόγιο του 1960,
με πρωτοχρονιάτικες ευχές «εις 60 γλωσσικάς διαλέκτους»
Ως διεύθυνση του γραφείου της αναφέρεται: Τσιφτέ Γκελινλέρ αρ.40, Κουμ Καπού, και ως διεύθυνση αλληλογραφίας: P.K. 29, Kum Kapu, Istanbul. Το ημερολόγιο τυπωνόταν στο τυπογραφείο Basildigi yer Guler Basimevi και πωλούνταν 5 λίρες ο τόμος.
Οι σελίδες των τόμων ανέρχονται κατά μέσο όρο στις 100, από τις οποίες αρκετές, κυρίως στην αρχή και στο τέλος, δεν ήταν αριθμημένες. Σημειωτέον ότι η σελιδαρίθμηση είναι συνεχόμενη από τόμο σε τόμο. Ο πρώτος τόμος είναι μικρότερου σχήματος 14 × 20,5 εκ., ενώ οι επόμενοι έχουν διαστάσεις 16 × 24 εκ. Είναι δεμένοι με μαλακά χαρτονένια εξώφυλλα, τα περισσότερα από τα οποία φέρουν εικόνες. Ως προς την εσωτερική εικονογράφηση, απαντούν (σε περιορισμένη κλίμακα) εικόνες, φωτογραφίες τόπων και προσώπων, σχέδια, σκίτσα, γελοιογραφίες και πίνακες διαφόρων καλλιτεχνών. (π.χ. Φώτης Κόντογλου, Βακαλό, Αντώνης Πρωτοπάτσης, Πίνδαρος Παλατωνίδης, Αλεξάνδρα Χάλαρη, Φίλιππος Μανιώτσης κ.ά.).
Είναι χαρακτηριστικό ότι, για να δηλώσει τον τόπο έκδοσης, η εκδότρια επιλέγει τον όρο Ισταμπούλ ή Σταμπούλ, αντί του Κωνσταντινούπολη, όπως συνηθιζόταν στις ελληνικές εκδόσεις.
Στον πρόλογο του πρώτου τόμου (1958) η εκδότρια αναφέρει ότι η συγκεκριμένη εκδοτική προσπάθεια είναι καρπός της επιτυχίας που σημείωσε τον προηγούμενο χρόνο η ετήσια ημερολογιακή έκδοση Πασχαλινή Πνοή —επίσης δικό της δημιούργημα— και εκφράζει την ελπίδα της ότι «με τον αυτόν ενθουσιασμόν θα γίνη δεκτή και η Πνευματική Πρωτοχρονιά».[3]
Παρά τις δυσχέρειες, η εκδότρια κατόρθωσε, «με σειράν συνεργασιών από εκλεκτούς διανοουμένους»,[4] να δημιουργήσει ένα ετήσιο έντυπο ευρείας αποδοχής. Αρχικά η έκδοση έχει έντονο θρησκευτικό προσανατολισμό. Ωστόσο η τάση αυτή περιορίστηκε αισθητά στον επόμενο τόμο, και τελικά το περιοδικό μετατράπηκε σε «λογοτεχνική και φιλολογική έκδοση με ποικίλη ύλη, κοινωνιολογική και επιστημονική, γραφείσα από εκλεκτούς συνεργάτας», που είχε ως σκοπό «όχι μόνον την τέρψιν, αλλά και την μορφωτικήν ανύψωσιν του φιλαναγνωστικού κοινού της Πόλεώς μας».[5]
Στις πρώτες σελίδες των τόμων, μετά τον πρόλογο της εκδότριας, ακολουθεί το μηνιαίο ημερολόγιο και εορτολόγιο του έτους, ενώ στις τελευταίες περιλαμβάνονται διαφημιστικές καταχωρίσεις επιχειρήσεων της ομογένειας, αλλά και Τούρκων. Ενδιάμεσα παρεμβάλλονται πεζά κείμενα και ποιήματα γνωστών Ελλήνων συγγραφέων, μελών της ελληνικής κοινότητας της Πόλης, συνήθως δασκάλων, καθηγητών, πανεπιστημιακών, επιστημόνων και ιερέων, καθώς και πολλά κείμενα της ίδιας της Αθανασιάδου. Για παράδειγμα, δημοσιεύονται κείμενα των Φώτη Κόντογλου, Στρατή Μυριβήλη, Ανδρέα Καραντώνη, Π. Πολίτη, Τάκη Δόξα, Στρατή Δούκα, Αλέξη Πάλμα, Χρυσάνθη Ζιτσαία, Άλκη Θρύλου, Μαργαρίτα Δαλμάτη, Νικηφόρου Βρεττάκου, Ιάσονος Δεπούντη, Χρυσοστόμου Σ. Κωνσταντινίδη και πολλών άλλων γνωστών και αγνώστων στο ευρύ κοινό. Υπάρχουν ακόμα ηθογραφίες, αφιερώματα σε συγγραφείς και ποιητές, αλλά και νεκρολογίες. Εντύπωση προκαλεί η παρουσία κειμένων που αφορούν τομείς πέραν της λογοτεχνίας, όπως φιλοσοφία, ψυχολογία, αστρονομία, μηχανική κ.ά. Καταγράφονται ακόμα όλες οι δωρεές βιβλίων και περιοδικών που δέχτηκε η εκδότρια και γίνεται αναφορά στην αυθόρμητη συμπαράσταση και τα θερμά λόγια που εξέφραζαν με «σωρείαν … επιστολών» φίλοι και άγνωστοι αναγνώστες του ημερολογίου. Στον επίλογο του κάθε τόμου η εκδότρια ευχαριστεί όλους όσους συνεργάζονται μαζί της στη δημιουργία του, απολογείται για τα τυχόν λάθη, ενώ κλείνει πάντα με την ίδια ευχή: «Εύχομαι δε να είμεθα όλοι καλά διά να ξανασυναντηθούμε εις τας σελίδας του ταπεινού μου πονήματος, που ελπίζω να συνεχίσω την έκδοσιν και την Πρωτοχρονιά του 19…».
Το ημερολόγιο Πνευματική Πρωτοχρονιά 1963 εμφανίζει διαφορές σε σύγκριση με τους προηγούμενους τόμους της σειράς. Φαίνεται ότι ο τόμος δημιουργήθηκε βιαστικά, καθώς αποκλίνει τόσο στην εμφάνιση όσο και στο περιεχόμενο και δεν ακολουθεί την καθιερωμένη δομή και το ύφος του ημερολογίου. Πέρα από τις σελίδες με τις διαφημιστικές καταχωρίσεις, απουσιάζουν ο πρόλογος, ο επίλογος και τα κείμενα άλλων συγγραφέων. Η απόκλιση από τα καθιερωμένα πρότυπα οφείλεται πιθανώς στην αδόκητη απώλεια της μητέρας της εκδότριας, γεγονός που την ανάγκασε να αλλάξει τελευταία στιγμή τα σχέδιά της και να προσδώσει εντελώς προσωπικό χαρακτήρα στην ετήσια έκδοσή της.
Εξάλλου είναι η περίοδος κατά την οποία οι Έλληνες της Κωνσταντινούπολης αναγκάζονται να εγκαταλείψουν τις περιουσίες και τον τόπο τους, ως συνέπεια των ανθελληνικών μέτρων του τουρκικού κράτους και διαφόρων γεγονότων, τα οποία επί σειρά ετών επέφεραν τη δραματική μείωση του ελληνικού πληθυσμού στην Πόλη και τελικά τον εκτοπισμό του. Πράγματι τα τεκταινόμενα δεν άφησαν ανεπηρέαστη ούτε τη δυναμική Έλενα Α. Αθανασιάδου, η οποία σύντομα (μάλλον το 1963) θα εγκαταλείψει την Πόλη για να εγκατασταθεί στην Αθήνα. Εδώ θα συνεχίσει την εκδοτική της δραστηριότητα με την εφημερίδα Η Φωνή των Κωνσταντινουπολιτών, η οποία ήταν μια «μηνιαία πολιτική, κοινωνική και οικονομική εφημερίς των εκ Τουρκίας Ελλήνων», που φιλοδοξούσε να αποτελέσει τον συνδετικό κρίκο ανάμεσα στους διωκόμενους Έλληνες και την Κωνσταντινούπολη. Το πρώτο φύλλο της εφημερίδας κυκλοφόρησε τον Νοέμβριο του 1964 και είναι το μοναδικό που φυλάσσεται στη Βιβλιοθήκη ΕΛΙΑ/ΜΙΕΤ. Στην πρώτη σελίδα του φύλλου είναι δημοσιευμένη μια ανοικτή επιστολή της εκδότριας προς τον πρωθυπουργό της Τουρκίας Ισμέτ Ινονού, γραμμένη στα ελληνικά, στα αγγλικά και στα γαλλικά.
Στη Βιβλιοθήκη ΕΛΙΑ/ΜΙΕΤ βρίσκονται όλοι οι τόμοι του ημερολογίου Πνευματική Πρωτοχρονιά. Ο τόμος του 1960 φέρει ιδιόχειρη αφιέρωση της Έλενας Α. Αθανασιάδου στον Γιάννη Ρίτσο.
Η ιδιόχειρη αφιέρωση της Έλενας Α. Αθανασιάδου στον Γιάννη Ρίτσο
Βιβλιοθήκη ΕΛΙΑ/ΜΙΕΤ
Πηγές
• Πνευματική Πρωτοχρονιά, 1958, 1959, 1960, 1961, 1962, 1963.
• Η Φωνή των Κωνσταντινουπολιτών, φ.1, Νοέμβριος 1964.
[1] «… ισοτίμου με τον του τίτλου Master του Πανεπ. Harvart [sic] της Αμερικής». Πνευματική Πρωτοχρονιά 1962, σελ. πριν από τον πρόλογο.
[2] Η πλήρης σειρά φυλάσσεται στη Βιβλιοθήκη ΕΛΙΑ/ΜΙΕΤ.
[3] Πνευματική Πρωτοχρονιά 1963, σελ. προλόγου.
[4] Πνευματική Πρωτοχρονιά 1959, σελ. προλόγου.
[5] Στο ίδιο.