Πρόκειται για το χειρόγραφο ΙΠΑ/ΜΙΕΤ 21, που αποτελείται από 239 χαρτώα φύλλα με τρία μη αριθμημένα παράφυλλα στην αρχή (<Ι-ΙΙΙ>) και τρία στο τέλος (<IV-VΙ>) και με περίτεχνα διακοσμητικά επίτιτλα ζωγραφισμένα και ιστορημένα πρωτογράμματα γραμμένα σε επίλεκτη επιγραφική κεφαλαιογράμματη γραφή με κόκκινο και πράσινο χρώμα. Τα φύλλα έχουν ξακριστεί όταν ο χειρόγραφος κώδικας δέθηκε πιο πρόσφατα, με αποτέλεσμα να χαθούν κάποια γράμματα και λέξεις στις σημειώσεις στα περιθώρια. Το χειρόγραφο φέρει διπλή αρίθμηση: η πρώτη (με υπογράμμιση, που ακολουθούμε εδώ) αριθμεί κάθε φύλλο recto (1, 2, 3, κλπ.), η δεύτερη μετρά σελίδες recto και verso αλλά αριθμεί μόνο το recto (1, 3, 5, 7, κλπ).
Το χειρόγραφο περιέχει διδακτικά κείμενα, κατά κύριο λόγο συλλογές αποφθεγμάτων από αρχαίους, βυζαντινούς και μεταβυζαντινούς συγγραφείς και Πατέρες της Εκκλησίας. Το διδακτικό κείμενο, σε αττική ή αττικίζουσα γλώσσα ή και καθαρεύουσα με δημώδεις εκφράσεις, είναι γραμμένο με διάστιχο κενό χρησιμοποιώντας μελάνι σκούρου καστανού χρώματος και μεγάλα και ευκρινή γράμματα χωρίς συντομογραφίες, ώστε να είναι απολύτως κατανοητά από τους αναγνώστες μαθητές. Συνοδεύεται από διάστιχες «γλώσσες» με ερμηνείες λέξεων και φράσεων σε απλή γλώσσα για την κατανόηση του κειμένου, γραμμένες πάνω από το διδακτικό κείμενο με πολύ μικρά γράμματα, καθώς και διάφορα ιστορικά, πραγματολογικά και άλλα σχόλια και παράλληλα κείμενα, με ή χωρίς παραπομπές, στο περιθώριο, αυτή τη φορά με μεσαίου ή ίσου μεγέθους γράμματα, εφαρμόζοντας την «ψυχαγωγική μέθοδο» διδασκαλίας (βλ. Α. Γ. Σκαρβέλη-Νικολοπούλου, Μαθηματάρια τῶν Ἑλληνικῶν Σχολείων κατά τήν Τουρκοκρατία, Αθήνα, 1994· F. Nousia, Byzantine Textbooks of the Palaeologan Period, Βατικανό, 2016). To μαθηματάριο αυτό απευθύνεται σε αρχάριους μαθητές, όπως μαρτυρεί η σημείωση στο φ. 31r: «Τέλος τῶν μαθημάτων Διάλογοι τῶν Ἀρχαρίων …».
Συγκεκριμένα το χειρόγραφο περιέχει τα εξής έργα:
– (φφ. 1r-7v) Ἰγνατίου τοῦ εὐλαβεστάτου σκευοφύλακος τῆς Μεγάλης Ἐκκλησίας παραίνεσις τοῖς νέοις κατά στοιχεῖον
(фф. 8r-v) κενό φύλλο
– (φφ. 9r-18), <Διάλογοι ἑλληνικοί χάριν τῶν ἀρχαρίων>:
1 фф. <8ar-v>) το φύλλο έχει αποκοπεί και περιείχε τον Διάλογο Α΄ (που τελειώνει στο φ. 9r, στίχ. 3).
2 (φφ. 9r-10r) Διάλογος Β΄ Ἀντώνιος καί Δημήτριος
3 (φφ. 10r-11r) Διάλογος Γ΄ Ἰωάννης καί Ματθαῖος
4 (φφ. 11r-12r) Διάλογος Δ΄ Μάρκος καί Ἀθανάσιος
5 (φφ. 12r-13v) Διάλογος Ε΄ Ἰωάννης καί Ἀνδρέας
6 (φφ. 13v-14v) Διάλογος ΣΤ΄ Πέτρος καί Δῆμος
7 (φφ. 14v-16r) Διάλογος Z΄ Γεώργιος καί Νικόλαος
– (φφ. 17r-41r) Τῶν ἐπτά Σοφῶν καί τῶν σύν αὐτοῖς συναριθμουμένων ἀποφθέγματα. Συμβουλαί καί ὑποθῆκαι:
1 (φφ. 17r-20v) Κλεοβούλου τοῦ Εὐαγόρου τοῦ Λινδίου.
2 (φφ. 20v-23v) Σόλωνος Ἐξηκεστίδου Σαλλακινίου.
3 (φφ. 24r- 26v) Χίλωνος Δαματήτου Λακεδαιμονίου.
4 (φφ. 27r-29v) Πιττακοῦ Ὑρραδίου Μιτυληναίου (sic).
5 (φφ. 29v-32r) Θαλοῦ τοῦ Ἐξαμίου (sic) Μιλησίου.
6 (φφ. 32v-35v) Βίαντος Ταυτάμου (sic) Πριηνέως.
7 (φφ. 35v-38r) Περιάνδρου Κυψέλου Κορινθίου.
8 (φφ. 38r-41r) Ἀναχάρσιδος Γνούρου Σκύθου.
– (φφ. 43r-62v) Ἔκθεσις κεφαλαίων παραινετικῶν, σχεδιασθεῖσα παρά Ἀγαπητοῦ διακόνου τῆς ἁγιωτάτης τοῦ Θεοῦ Μεγάλης Ἐκκλησίας ὧν ἡ ἀκροστιχίς ὧδέ πως ἔχει. Τῷ θειοτάτῳ καί εὐσεβεστάτῳ βασιλεῖ ἡμῶν Ἰουστινιανῷ, Ἀγαπητός ὁ ἐλάχιστος διάκονος.
– (φφ. 64r-75v) Γαβρίου Ἕλληνος Τετράστιχα.
– (φφ. 76r-80v) Δημοφίλου ἐκ τῶν Πυθαγορείων ἐτῶν.
– (φφ. 80v-90v) Τοῦ αὐτοῦ γνῶμαι Πυθαγωρικαί (sic).
– (φφ. 91r-163v) Θεοδώρου τοῦ Πτωχοπροδρόμου τετράστιχα ἰαμβεῖα καί ἡρῶα εἰς τα κεφαλαιωδῶς ῥηθέντα ἐν τῇ Παλαιᾶ πάση Γραφῆ.
– (φφ. 165r-173r) Τοῦ ἐν ἁγίοις πατρός ἡμῶν Γρηγορίου τοῦ Ναζιανζηνοῦ τοῦ αὐτοῦ μικρά δίστιχα.
– (φφ. 174r-186r) Τοῦ αὐτοῦ τετράστιχα Γρηγορίου.
– (φφ. 188r-196v) Παραδείγματα Γεωργίου Κορέσση εἰς διάφορα συμβαλλόμενα.
– (φφ. 196v-221v) Παραινετικά τα (sic) καί ὁμοιότητες.
– (φφ. 223r-239v) Κάτωνος Ρωμαίου γνῶμαι παραινετικαί δίστιχοι ἃς μετήνεγκεν ἐκ τῆς Λατίνων φωνῆς εἰς τήν Ἑλληνίδα διάλεκτον, Μάξιμος μοναχός ὁ Πλανούδιος.
Το χειρόγραφό μας έχει ενδιαφέρουσα ιστορία. Ξεκινά με την ολοκλήρωσή του στις 16 (ις΄) ή 17 (ιζ΄) Αυγούστου 1798 (φ. 239r· στο φ. 62v σημειώνεται το ίδιο έτος 1798) από τον αντιγραφέα Μιχαήλ Λευκοπολίτη, ο οποίος πρόσθεσε την ημερομηνία και το όνομά του στα φύλλα 62v και 239r και υπογράφει στo τέλος της αντιγραφής κάθε σχεδόν κειμένου, «δια χειρός ἐμοῦ Μιχαήλ Λευκοπολίτου καί τῷ Θεῷ δόξᾳ» (φφ. 14v, 31r, 62v, 75v, 90v, 163v, 173r, 186r και 239r), υποθέτουμε για να κατοχυρώσει το αντιγραφικό έργο του και για την αμοιβή του.
Το επώνυμο «Λευκοπολίτης» μαρτυρεί την καταγωγή του. Η Λευκόπολις βρισκόταν στην θέση του Τύρα, που ήταν αποικία των Μιλησίων, στην εκβολή του ποταμού Δνείστερου στην Μαύρη Θάλασσα. Όταν η πόλη καταλήφθηκε από τους Τούρκους το 1503, μετονομάστηκε σε Άκ-Κερμάν, δηλ. «Λευκό φρούριο». Στα τέλη του 18ου αιώνα εμφανίζεται με το όνομα Λευκόπολις (Левкополь). Λόγω της γειτνίασής της με την Οδησσό ανέπτυξε σημαντική εμπορική δραστηριότητα, κυρίως σε σιτηρά και οίνο. Με το τέλος του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου (1918), η περιοχή της Βεσσαραβίας, στην οποία βρισκόταν η Λευκόπολις, ενοποιήθηκε με την Ρουμανία και το όνομα της πόλης άλλαξε σε Cetatea Albă ενώ από το 1944 είναι γνωστή ως Bilhorod-Dnistrovskyi και ανήκει στην Ουκρανία.
Χειρόγραφο μαθηματάριο από τον ίδιο αντιγραφέα, Μιχαήλ Λευκοπολίτη, σώζεται στην ειδική συλλογή των ελληνικών χειρογράφων που προέρχονται από το Ρωσικό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο στην Κωνσταντινούπολη (РАИК 178), το οποίο κατά τον 19ο αι. παρουσίασε έντονη δραστηριότητα στην Βαλκανική και την Ορθόδοξη Ανατολή συλλέγοντας θησαυρούς, ανάμεσα στους οποίους και ελληνικά χειρόγραφα (βλ. Κ. Κ.Παπουλίδης, Τό Ρωσικό Ἀρχαιολογικό Ἰνστιτοῦτο Κωνσταντινουπόλεως (1894-1914), Θεσσαλονίκη, 1987). Το δεύτερο αυτό χειρόγραφο του Λευκοπολίτη φυλάσσεται στην βιβλιοθήκη της Ακαδημίας Επιστημών της Ρωσίας με νέα καταχώρηση (αρ. 158). Σύντομη περιγραφή του χειρογράφου αυτού δίνει η Ν. Λεμπέντεβα στον κατάλογο των ελληνικών χειρογράφων της Βιβλιοθήκης της Ακαδημίας Επιστημών της Ένωσης Σοβιετικών Σοσιαλιστικών Δημοκρατιών (N. Lebedeva, Описание Руко-писного отдела Библиотеки Академии Наук СССР, т. 5. Греческие рукописи, Λένινγκραντ [Αγ. Πετρούπολη], 1973 σ. 178-179).
Αναλυτική περιγραφή του χειρογράφου δημοσιεύθηκε το 1907 στα Πρακτικά του Ρωσικού Αρχαιολογικού Ινστιτούτου από τον διευθυντή του Θεόδωρο Ιβάνοβιτς Ουσπένσκι (1845-1928) (Известия Русского Археологического Института в Константинополе т. XIV, 2-3, София, 1907, σ. 163/233-231/165). Σύμφωνα με την περιγραφή αυτή που περιέχεται στον απολογισμό πεπραγμένων του Ινστιτούτου για το ίδιο έτος, το χειρόγραφο αυτό, αγοράστηκε μαζί με άλλα τρία έγγραφα Μητροπολιτών (των ετών 1863, 1883 και 1885). Περιέχει πανομοιότυπη συλλογή κειμένων στη νεοελληνική γλώσσα προσθέτοντας το σημείωμα του αντιγραφέα μας, όπου αναφέρει και το όνομα του πατέρα του και την πόλη και έτος αντιγραφής του μαθηματαρίου: «Διά χειρός ἐμοῦ τοῦ Μιχαήλ υἱοῦ του χατζή Ἰορδάνου τό σπέρμα Ζαϊζό. Λευκοπολιόθεν 1798» (η προτελευταία φράση είναι δύσκολο να ερμηνευθεί).
Σύμφωνα με την περιγραφή του Ουσπένσκι, ο αντιγραφέας ακολουθεί την ίδια μέθοδο, υπογράφοντας το όνομά του στο τέλος της αντιγραφής σχεδόν κάθε κεφαλαίου. Σε δύο μάλιστα κεφάλαια έχει προσθέσει τις ημερομηνίες που ολοκλήρωσε την αντιγραφή τους με διαφορά ένδεκα μηνών μεταξύ τους (25 Ιανουαρίου 1798 και 10 Δεκεμβρίου 1798), ενώ σε ένα άλλο κεφάλαιο αναφέρει μόνο το έτος (1797). Παρατηρούμε λοιπόν από τις χρονολογίες των δύο χειρογράφων (16 ή 17 Αύγουστου 1798 το πρώτο και 25 Ιανουαρίου και 10 Δεκεμβρίου 1798 το δεύτερο) ότι ο Μιχαήλ Λευκοπολίτης αντέγραφε ταυτόχρονα τα δύο μαθηματάρια στην Λευκόπολη, ένδειξη ότι υπήρχε ζήτηση σε ελληνικά σχολικά μαθηματάρια είτε από ελληνικές οικογένειες είτε από ξένους που ήθελαν να μάθουν ελληνικά. Σημειωτέον ότι στα τέλη του 18ου αιώνα, μετά την Συνθήκη του Κιουτσούκ Καϊναρτζή (1774), πολλοί Έλληνες εγκαταστάθηκαν στην Ρωσία, από την Οδησσό μέχρι τον Καύκασο, συμβάλλοντας στα γράμματα και τις τέχνες, εκδίδοντας βιβλία και ιδρύοντας και κτίζοντας σχολεία, εκπαιδευτήρια για άπορα παιδιά, ναούς, κλπ. Χρειάζεται να γίνει περισσότερη έρευνα για να εξακριβώσουμε τις συνθήκες αντιγραφής των δύο μαθηματαρίων και τις πηγές των κειμένων που περιέχουν σε σύγκριση με άλλα παρόμοια χειρόγραφα και έντυπα βιβλία.
Φαίνεται λοιπόν ότι τα δύο «δίδυμα» χειρόγραφα του Λευκοπολίτη είχαν παράλληλους βίους. Δύο σημειώσεις στο πρώτο χειρόγραφο του Λευκοπολίτη μας επιτρέπουν να συμπεράνουμε ότι το 1905, δύο χρόνια πριν το δεύτερο χειρόγραφο αποκτηθεί από το Ρωσικό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο (1907), ήταν στην κατοχή Έλληνα ιδιοκτήτη που το παρέλαβε από τον πατέρα του, οποίος το έδεσε σε βιβλίο στην Σμύρνη 36 χρόνια πριν (ΙΠΑ/ΜΙΕΤ 21, φ. Ιr): «Ἔδεσα ἐν Σμύρνῃ τῇ 17 Σεπτεμβρίου 1869. Χαρ. Γ. Διδασκάλου» και «Ἔλαβον τοῦτο παρά τοῦ Πατέρα μου Χαρ. Γ. Διδασκάλου το 1905. Ἰωάννης Χ. Δασκαλόπουλος». Για τον Χαράλαμπο και το γιο του Ιωάννη δεν έχουμε πληροφορίες προς το παρόν. Στο πάνω περιθώριο του φ. 1r συναντούμε τα αρχικά του πρώτου κατόχου Χ.Γ.Δ με μολύβι.
Στο φ. 8v (τέλος α’ τετραδίου) άλλο χέρι σημειώνει: «φερτα» και «μουράτης του σαββα». Τα δύο ονόματα εμφανίζονται σε κατάλογο δωρεών για κεκοιμημένους συγγενείς στην εφημερίδα της Κωνσταντινούπολης Ἐκκλησιαστικὴ Ἀλήθεια, έτος ΙΓ΄, τεύχ. 22 (30 Ιουλίου 1893), σ. 172: «Ἐθνικά Φιλανθρ. Καταστήματα. Δωρεαί παρά διαφόρων εἰς χρήματα, κατά τήν ἀπό 1 ἰανουαρίου μέχρι 30 ἰουνίου 1893 περίοδον. Αἱ κατ’ εὐθείαν πρός τό ἐν Γαλατᾷ Γενικόν Ταμεῖον … Ἀβραάμ Μουράτογλου, ὑπέρ μνήμης τοῦ ἐν τῇ Ζωοδόχῳ Πηγῇ ἐνταφιασθέντος ἀδελφοῦ τοῦ μακαρίτου Σάββα καί τῶν κεκοιμημένων συγγενῶν του, Μουράτη, Σάββα, Ἰωάννου, Ἀναστασίας, Προδρόμου, Ἀβραάμ, Μαρίας και Ἀναστασίας 4400 [γρόσια] χρυσά». Αν αυτά τα ονόματα σχετίζονται με την σημείωση, κάτι που είναι δύσκολο να επιβεβαιωθεί, μας κατευθύνουν προς την Κωνσταντινούπολη.
Μια ενδιαφέρουσα σημείωση με μολύβι στο κενό φ. 187 αφορά την πιο πρόσφατη ιστορία του χειρογράφου και πιθανό ιδιοκτήτη:«Δέν τό ἀριθμισες ἀδελφέ Μιχάλη». Το ίδιο χέρι υπέγραψε ακριβώς από κάτω με το μονόγραμμα σε κεφαλαία γράμματα «ΣΤΕ ΜΟΥΖΑΚΗΣ», ενώ στο κενό φ. 222r σημείωσε «Μιχάλη |πολύ σπατάλη στό χαρτί ἔκανες | ΓΕΩΡΓΙΕ (;) (μονόγραμμα) | Το εἴχε στήν ἀποθήκη | ΣΤΕ ΜΟΥΖΑΚΗΣ ˏαϠπβ΄[1982]». Υποθέτουμε ότι το χέρι αυτό ανήκει σε κάποιον σύγχρονο μελετητή με αυτό το επώνυμο και με το όνομα ΣΤΕΛΙΟΣ ή ΣΤΕΦΑΝΟΣ ή κάποιο παρόμοιο όνομα, ο οποίος φαίνεται να αποτείνεται με χιούμορ στον Μιχαήλ Λευκοπολίτη, παρατηρώντας τον ελαφρά γιατί άφησε κενές σελίδες στο χειρόγραφο, χωρίς να κάνει έτσι οικονομία στο χαρτί. Το ίδιο σύγχρονο χέρι προσέθεσε με μπλε στυλό πίσω από την έμπροσθεν πινακίδα δύο σημειώσεις που περιγράφουν/επεξηγούν σχηματικά (σε κάποιον μη ειδικό παλαιογράφο) τα διακοσμητικά επίτιτλα και τα πρωτογράμματα που εισάγουν κάθε κείμενο: «Ἔγχρωμη ἱστορημένη ἐπικεφαλίδα = □ και Ἔγχρωμον ἱστορημένο κεφαλαῖον γράμμα = Χ».
Άλλες σημειώσεις περιλαμβάνονται στα εξής φύλλα:
φ. 2, σημείωση στο περιθώριο με την ρήση που αποδίδεται στον Κλεόβουλο τον Ρόδιο (6ος αι π.Χ.): «ὅ,σύ μείσεις [leg. μισεῖς] ἐτέρῳ μή ποιήσῃς».
φφ. 41r, 173r, σημείωση στο περιθώριο με την ρήση που αποδίδεται στον Φερεκίδη του Βάβυος από την Σύρο (6ος αι π.Χ.): «Μήτε χρυσόν τίμα, μήτε ἄργυρον».
φ. 239v, σημειώσεις από (α) τρίτο χέρι 18ου αι. «κίριε ἅγιε ὀ θεος, ἅγιος ισχιρός ἅγιος ἀθάνατος ἐλέησον ἡμας», (β) τέταρτο χέρι 18ου αι. που διορθώνει: «ἅγιος ὁ θεός ἅγιος ἱσχιρός ἅγιος ἀθάνατος ἐλέησον ἡμᾶς», (γ) πέμπτο χέρι που μιμείται αυτό του Λευκοπολίτη με διαφορετικό μελάνι: «Αὐτό τό βυβλίον εἶναι τοῦ Μιχαήλ».
Ολοκληρώνουμε την σύντομη περιγραφή μας με ένα ωραίο μικρό ποίημα (στο φ. 7v), κατά πάσα πιθανότητα έργο του ίδιου Μιχαήλ Λευκοπολίτη, που αναφέρεται (ανορθόγραφα) στο μικρό αυτό πόνημα (δηλ. το μαθηματάριο) και την αξία της γνώσης, στολίδι και σωτηρία της ψυχής:
«Ὁ Θεός ὁ εύεργέτης, καί τῶν ὅλων πλαστουργέτης / ἔπλασε ἡμᾶς ἀρχῆθεν, χῶμα πέρνοντας ἐκ γῆθεν /ἐνεφύσησε καί πνεῦμα εἰς ἡμᾶς μέ θεῖον νεῦμα / καί δυπλοῦς ἐποίησέ μας, θαυμασίως ἔπλασἐ μας / χρέως ἔχομεν ἐν βίω, νά στολήσομεν τά δύω / τήν ψυχήν τε καί τό σῶμα, ποῦ ἐπλάσθη καί τό χῶμα / μέ χρηστά καί καλά ἤθη μέ τῶν ἀρετῶν τά πλήθη / διά τοῦτο φίλον τέκνον, ἐκ Θεοῦ εὐλογημένον / ἄν ὁπόταν ὁμιλοῦμεν, μέ καλούς ἀνταμοθοῦμεν / πέρνομεν κἄποιαν χάριν καί ὠφέλειαν / μέχρη βάθους γηρατείου, καί ζωή τῇ τρισολβίου / πόνημα τόδε τό μικρόν ἀρίστως ἐφευρέθη / ὅλον εἰς τέσσαρα λοιπόν τμῆματα δἰηρέθη / ὅπου λοιπόν ἀν δύνασαι, στόλιζε τήν ψυχήν σου / ὑιός νά γένῃς τοῦ Θεοῦ, νά σώσῃς τήν ψυχήν σου».
Το χειρόγραφο αυτό αγοράστηκε από την κυρία Αικατερίνη Βλάχου το έτος 1983 εις μνήμην του αντιπροέδρου του ΜΙΕΤ και επόπτη του ΙΠΑ ακαδημαϊκού Λίνου Πολίτη. Ευχαριστώ θερμά τον φιλόλογο-παλαιογράφο και πρώην προϊστάμενο του Ιστορικού και Παλαιογραφικού Αρχείου του ΜΙΕΤ, κύριο Αγαμέμνονα Τσελίκα για την βοήθειά του στην συγγραφή της περιγραφής αυτού του μαθηματαρίου που κοσμεί τη συλλογή μας.
Δρ Μαρία Λίτινα
Υπεύθυνη ΙΠΑ/ΜΙΕΤ