Ο ερχομός στη Σχολή Αγίου Όρους
Το 1753 ο περίφημος Ευγένιος Βούλγαρης (1716–1806), Κερκυραίος κληρικός και πολυμαθής δάσκαλος, αναλαμβάνει, κατόπιν προσκλήσεως του πατριάρχη Κύριλλου Ε΄ του Καράκαλλου, τη διεύθυνση της Σχολής Αγίου Όρους (έτος ίδρυσης 1749), κοντά στη Μονή Βατοπεδίου. Τη μετονομάζει σε Αθωνιάδα Ακαδημία και, αξιοποιώντας την προηγούμενη διδακτική του εμπειρία σε Ιωάννινα και Κοζάνη, αρχίζει ο ίδιος τη διδασκαλία των μαθημάτων ανώτερης βαθμίδας: φιλοσοφία και θετικές επιστήμες. Μεταλαμπαδεύει καινοφανείς γνώσεις στους μαθητές του και εγκαινιάζει τη νεωτερική διδασκαλία στην εκπαίδευση.
Αν και γνωρίζει την ελληνική φιλοσοφική παράδοση, ο Βούλγαρης εμπνέεται πρωτίστως από τη φιλοσοφία των νεοτέρων (Descartes, Locke, Wolff, Genovesi κ.ά.)· εισάγει στο μάθημά του τη διδασκαλία φιλοσοφικών έργων Ευρωπαίων διανοητών, τα οποία έχει μεταφράσει ο ίδιος· διδάσκει Λογική, Εισαγωγή στη Φιλοσοφία, Μεταφυσική· μεταφράζει και παραδίδει μαθήματα Αριθμητικής, Γεωμετρίας, Φυσικής, Αστρονομίας.
Παραλαμβάνει ένα σχολείο 20 μαθητών στο Άγιο Όρος και μέσα σε λίγα μόλις χρόνια, ενεργοποιώντας δικές του δυνάμεις, αυξάνει τον αριθμό τους σε 200 περίπου: Δύο μαθήματα όφειλε να παραδίδει την ημέρα, και ο ίδιος μαρτυρεί ότι παρέδιδε τρία και τέσσερα. Επινοούσε τρόπους για να διδάσκει ένα μάθημα στους μαθητές του από δύο διαφορετικές πραγματείες. Η σχολή λειτουργούσε αδιαλείπτως, ακόμη και τις αργίες, και δεν έπαυε παρά μόνο ύστερα από θερμή παράκληση των μαθητών. Ο Βούλγαρης πλήρωνε πέντε και έξι υποδιδασκάλους, αντί για έναν μόνο που όφειλε, σύστησε μαθήματα λατινικών, χωρίς να είναι υποχρεωμένος, ενίσχυσε τη διδασκαλία των επιστημονικών μαθημάτων με δικά του έξοδα, διέθετε μέρος του μισθού του σε άπορους και άρρωστους μαθητές. «Μέτρησον τὸ πλῆθος τῶν πολλῶν μου ἱδρώτων», γράφει στον Κύριλλο.
Την περίοδο της σχολαρχίας του Βούλγαρη η Αθωνιάδα Ακαδημία αγγίζει το ύψιστο σημείο της φήμης της: Μαθητές καταφθάνουν από διαφορετικά σημεία της χερσαίας και νησιωτικής Ελλάδας, από τα Βαλκάνια και τη Μικρά Ασία για να παρακολουθήσουν τα μαθήματα του Κερκυραίου κληρικού με την υψηλή επιστημονική κατάρτιση. Ωστόσο σχεδόν έξι μόλις χρόνια μετά την ανάληψη των καθηκόντων του, τον Ιανουάριο του 1759, ο ίδιος αναγκάζεται σε φυγή.
Θεόφιλος (Χατζημιχαήλ), Άθως ή Άγιον Όρος (1933). Πηγή: «Το Άγιον Όρος στην ελληνική τέχνη», Αθήνα 2007, 49
Η αναχώρηση από την Αθωνιάδα
Τους λόγους της φυγής του θα καταγράψει σε επιστολή του προς τον πρώην πλέον πατριάρχη Κύριλλο, εκείνον που κάποτε τον ανέδειξε στη διεύθυνση της αγιορείτικης σχολής, αλλά τώρα τον κατακρίνει με σφοδρότητα, παρωθώντας κι άλλους εναντίον του: η στέρηση της διδασκαλικής υπεροχής που είχε πρωτύτερα απέναντι στους μαθητές του και του επέτρεπε να καταστέλλει τους αλαζόνες και να προστατεύει τους αδύναμους· η αποθράσυνση των υπηρετούντων την Ακαδημία και οι ύβρεις στο πρόσωπό του· η διαίρεση των μαθητών σε τέσσερις ομάδες («ὡς ἡ Ἰουδαία ἐπὶ τῆς μοναρχίας τοῦ Αὐγούστου»), που αντιμάχονταν η μία την άλλη· η παρέμβαση του Κύριλλου στη διδακτική του μέθοδο, η αθέτηση της συμφωνίας εκ μέρους του πατριάρχη για την αμοιβή του Ευγένιου, οι απειλές εναντίον του για σωματική βλάβη. Αυτά ήταν μερικά από τα αίτια που κατέγραψε ο Βούλγαρης για τη φυγή του από την Αθωνιάδα Ακαδημία, η οποία, μετά την απομάκρυνσή του, έχασε σύντομα τη λάμψη της, σημαδεύτηκε από αντιδράσεις και αποχωρήσεις μαθητών και, με διακυμάνσεις στη λειτουργία της, έσβησε οριστικά τη δεύτερη δεκαετία του 19ου αιώνα.[1]
Γνωστή ως «απολογητική», η επιστολή του Βούλγαρη προς τον Κύριλλο Ε΄ χρονολογείται στις 29 Ιανουαρίου 1759 και αναγνωρίζεται ως η πλέον διαδεδομένη μεταξύ όσων είχε συντάξει ο Επτανήσιος ιερωμένος.
Ένας αθησαύριστος μάρτυρας της χειρόγραφης παράδοσης του κειμένου σώζεται στα Ιστορικά Αρχεία ΕΛΙΑ/ΜΙΕΤ (αρχείο Μετοχίου Πατριαρχείου Ιεροσολύμων, Κωνσταντινούπολη, φάκ. 2), σε λυτό τεύχος-τετράδιο (214 × 150) του τελευταίου —κατά προσέγγιση— τετάρτου του 18ου αιώνα. Πρωτοπαρουσιάζεται εδώ σήμερα με την ευκαιρία της 70ής επετείου επανίδρυσης της Αθωνιάδας Ακαδημίας (1953) και τίθεται στη διάθεση των μελετητών.
Έκδοση της επιστολής του Ευγένιου Βούλγαρη στο Γ. Αινιάν, Συλλογή ανεκδότων συγγραμμάτων του αοιδίμου Ευγενίου του Βουλγάρεως, τ. 1, Αθήνα 1838, 54–64 (εκ παραδρομής, η χρονολογία της επιστολής ως ᾳψβ΄, αντί ᾳψνθ΄). Για άλλες εκδόσεις του κειμένου βλ. Αγγελομάτη-Τσουγκαράκη, 61 σημ. 3, 90.
«Ἀπολογία τοῦ σοφωτάτου κὺρ Εὐγενίου περὶ τῆς ἐκ τῆς σχολῆς τοῦ Ἁγίου Ὄρους φυγῆς. […] Οὐδεὶς νόμος, Παναγιώτατε δέσποτα, κύριέ μου, κύριε Κύριλλε, οὔτε θεῖος, οὔτε ἀν(θρώπ)ινος κατακρίνει ποτέ τινα ἀνεξετάστως». Ιστορικά Αρχεία ΕΛΙΑ/ΜΙΕΤ, αρχείο Μετοχίου Πατριαρχείου Ιεροσολύμων, Κωνσταντινούπολη, φάκ. 2, φ. 1r
Ημερομηνία σύνταξης της επιστολής: ᾳψνθ΄ [1759] Ἰαννουαρίου κθ΄ (φ. 8r)
Η παλαιά Αθωνιάδα Σχολή στις Καρυές. Πηγή: Φωτογραφικό Αρχείο ΕΛΙΑ/ΜΙΕΤ
Φωτογραφία εξωφύλλου: Η πρώτη Αθωνιάδα Ακαδημία κοντά στη Μονή Βατοπεδίου και το υδραγωγείο της, όπως σώζονται σήμερα. Πηγή: vatopedi.gr
Βενετία Χατζοπούλου
Βιβλιογραφία:
• Α. Αγγέλου, «Το Χρονικό της Αθωνιάδας (Δοκίμιο ιστορίας της σχολής με βάση ανέκδοτα κείμενα)», Νέα Εστία (Χριστούγεννα 1963), Αθήνα 1963, 84–105 (ανατ. στο Α. Αγγέλου, Των Φώτων. Όψεις του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, Αθήνα 1988, 111–132).
• Π. Κιτρομηλίδης, «Η Μονή Βατοπαιδίου και η παιδεία του γένους. Η συνεισφορά της Αθωνιάδας», Ιερά Μεγίστη Μονή Βατοπαιδίου. Ιστορία–παράδοση–τέχνη, Άγιον Όρος 1996, 72–80.
• Β. Μακρίδης, «Η φυγή του Ευγένιου Βούλγαρη από την Αθωνιάδα: μία μαρτυρία του Αθ. Πάριου στις αρχές του 19ου αι., το ιστορικό της πλαίσιο και η σημασία της», Ίστωρ 9 (1996), 87–183, εδώ: 87–96, και Ίστωρ 10 (1997), 139–183.
• Ε. Αγγελομάτη-Τσουγκαράκη, «Οι επιστολές του Ευγενίου Βούλγαρη προς τον πατριάρχη Κύριλλο Ε΄», στο Χ. Καρανάσιος (επιμ.), Ευγένιος Βούλγαρης. Ο homo universalis του Νέου Ελληνισμού. 300 χρόνια από τη γέννησή του (1716–2016), Αθήνα 2018, 61–118, εδώ: 90–94.
• Κ. Πέτσιος, «Η μετοχέτευση της ευρωπαϊκής φιλοσοφίας στη νεοελληνική σκέψη μέσω των μεταφράσεων: Η συμβολή του Ευγενίου Βούλγαρι», στο Καρανάσιος, ό.π., 269–327.
• Πατάπιος μοναχός Καυσοκαλυβίτης, «Ο Ευγένιος Βούλγαρης Σχολάρχης της Αθωνιάδος (1753–1759) και οι πνευματικές ζυμώσεις στο Άγιον Όρος κατά τον 18ο αιώνα», στο Κ. Πέτσιος (επιμ.), Πρακτικά Β΄ Πανηπειρωτικού Συνεδρίου. Η πνευματική κίνηση στα Ιωάννινα τον 18ο αι. και η παρουσία του Ευγενίου Βούλγαρη, Ιωάννινα 2018, 205–226.
[1] Η Αθωνιάδα Ακαδημία επαναλειτούργησε στις Καρυές το 1842. Μεταφέρθηκε στη βατοπεδινή Σκήτη του Αγίου Ανδρέου το 1930, όπου λειτουργεί και σήμερα. Επανιδρύθηκε το 1953. Βλ. Γ. Σμυρνάκης, Το Άγιον Όρος, Αθήνα 1903, 190. Αθωνιάς Ακαδημία. 250 έτη από της ιδρύσεώς της. Πρακτικά Επιστημονικής Ημερίδας, Αθήνα (11–12 Δεκεμβρίου 1999), Ι. Μ. Μονή Βατοπεδίου 2008.
