Το τεκμήριο
Το βιβλίο Τα ψηλά βουνά του Ζαχαρία Παπαντωνίου εκδόθηκε το 1918 από το Εθνικό Τυπογραφείο. Η ασπρόμαυρη εικονογράφηση της έκδοσης είναι του ζωγράφου και γλύπτη Πέτρου Ρούμπου, ενώ αρκετά σχέδια, μεταξύ των οποίων και το εξώφυλλο, έγιναν από τον ίδιο τον Ζαχαρία Παπαντωνίου. Είναι αφιερωμένο στη μνήμη του δημοδιδάσκαλου Λάμπρου Παπαντωνίου, πατέρα του συγγραφέα. Έχει έκταση 182 σελίδες και στην ουσία αποτελεί μια νουβέλα, ενώ περιλαμβάνει και παράρτημα με ποιήματα, όπως η «Ξανθούλα» του Διονύσιου Σολωμού, και παρτιτούρες δύο τραγουδιών που γράφτηκαν από τον Ζαχαρία Παπαντωνίου και μελοποιήθηκαν το ένα από τον Γεώργιο Λαμπελέτ και το άλλο από την Χαρίκλεια Καλομοίρη.
Η σελίδα τίτλου της έκδοσης του 1919
Η ιστορία
Τα Ψηλά βουνά είναι μια ιστορία που αφηγείται σε 79 κεφάλαια τις καλοκαιρινές περιπέτειες μιας ομάδας παιδιών στα βουνά της Ρούμελης. Εκεί τα παιδιά οργανώνονται σε μια μικρή κοινότητα. Χτίζουν, μαγειρεύουν, ανοίγουν δρόμους, αλέθουν σιτάρι, μαθαίνουν τα ορυκτά του βουνού, ανακαλύπτουν από πού έρχεται το νερό. Αναλαμβάνουν ρόλους, γίνονται νοσοκόμοι, δάσκαλοι, δασοφύλακες.
Η απλή, αλλά γλαφυρή περιγραφή του τοπίου, που αναδεικνύει τη βουκολική ατμόσφαιρα, συνδυάζεται με συχνούς διαλόγους. Η αφήγηση είναι κατά κύριο λόγο τριτοπρόσωπη, αλλά συχνά μεταπηδά στο πρώτο πρόσωπο, μεταφέροντας προσωπικές σκέψεις των παιδιών και των ζώων. Ο συγγραφέας περνά τα μηνύματά του μέσα από την πλοκή και την ποιητική περιγραφή της φύσης, με τρόπο αβίαστο, με τρυφερότητα και χιούμορ και, κυρίως, αποφεύγοντας το διδακτισμό.
Το βιβλίο εγκρίθηκε ως αναγνωστικό της Γ΄ Δημοτικού στις 21 Οκτωβρίου 1918, στο πλαίσιο της εκπαιδευτικής μεταρρύθμισης του Ελευθερίου Βενιζέλου, η οποία καθιέρωνε για πρώτη φορά τη χρήση της δημοτικής γλώσσας στο σχολείο. Η πρώτη έκδοση κυκλοφόρησε τον Ιανουάριο του 1919. Η δεύτερη έκδοση πήρε άδεια κυκλοφορίας στις 29 Σεπτεμβρίου 1919, και τον Οκτώβριο του 1919 ήταν διαθέσιμα στους μαθητές 80.000 αντίτυπα. Στο εξώφυλλο πολλών από αυτά αναγράφεται ως χρονιά έκδοσης το 1918, γιατί χρησιμοποιήθηκαν εξώφυλλα που είχαν περισσέψει από την πρώτη έκδοση. Σε αυτή την περίπτωση ανήκει και το αντίτυπο που φυλάσσεται στη Βιβλιοθήκη ΕΛΙΑ/ΜΙΕΤ. Η τιμή της πρώτης έκδοσης του βιβλίου ήταν 2,50 δραχμές και της δεύτερης 1,80 δραχμές (τα σχολικά βιβλία τότε δεν διανέμονταν δωρεάν στους μαθητές).
Στη Συντακτική Επιτροπή των Ψηλών βουνών συμμετείχαν ο παιδαγωγός Αλέξανδρος Δελμούζος, ο γλωσσολόγος Μανόλης Τριανταφυλλίδης, ο δάσκαλος Δημοσθένης Ανδρεάδης και οι λογοτέχνες Παύλος Νιρβάνας και Ζαχαρίας Παπαντωνίου.
«Το αναγνωστικό αυτό διαφέρει από κάθε άλλο που μπήκε ως τώρα στο δημοτικό σχολείο, όσο η αυγή από τη νύχτα», έγραψε ο Γρηγόριος Ξενόπουλος στη Διάπλασιν των παίδων το 1919. Πράγματι διαφοροποιούνταν από τα υπόλοιπα αναγνωστικά που χρησιμοποιούνταν ως τότε στα σχολεία, καθώς δεν είχε αποσπασματικό χαρακτήρα ούτε αποτελούσε ανθολογία κειμένων. Το βιβλίο ήταν για την εποχή του καινοτόμο και προοδευτικό, και ακόμη και σήμερα θεωρείται εμβληματικό και διαχρονικό παράδειγμα επιτυχημένου σχολικού βιβλίου. Αξίζει να αναφερθεί ότι το καλοκαίρι του 1974 , όταν μετά τη πτώση της Δικτατορίας χρειάστηκε να αντικατασταθούν τα σχολικά βιβλία, τα Ψηλά βουνά επιλέχθηκαν πάλι ως το αναγνωστικό της Γ΄ Δημοτικού.
Το κείμενο του Γρηγόριου Ξενόπουλου για το βιβλίο στη «Διάπλασιν των παίδων» το 1919
Όταν ολοκλήρωσε τον κύκλο του ως αναγνωστικό, συνέχισε την πορεία του του ως παιδικό λογοτεχνικό βιβλίο, πραγματοποιώντας δεκάδες εκδόσεις, ενώ το 2018 και το 2019 μεταφράστηκε στα αγγλικά και στα γαλλικά από την αγγλική και τη γαλλική Βικιθήκη αντίστοιχα.
Πηγές:
• Ζαχαρίας Λ. Παπαντωνίου, Τα ψηλά βουνά. Αναγνωστικό Γ΄ Δημοτικού, εικόνες Πέτρος Ρούμπος, σχέδια Ζαχαρίας Παπαντωνίου, Αθήνα: [Εθνικό Τυπογραφείο], 1919.
• Ζαχαρίας Λ. Παπαντωνίου, Τα ψηλά βουνά. Αναγνωστικό Γ΄ Δημοτικού, εικόνες Πέτρος Ρούμπος, σχέδια Ζαχαρίας Παπαντωνίου, Αθήνα: Το Βήμα, 2013 [φωτογραφική ανατύπωση της έκδοσης του 1929]
• Η διάπλασις των παίδων, αρ.6 (6.1.1919)
Μαρία Αρβανιτάκη
Βιβλιοθήκη ΕΛΙΑ/ΜΙΕΤ
