«Έρχεσαι να δεις πώς αντιμετωπίζουμε την ατυχία μας. Αλλά θα σου εξηγήσω ποια είναι η διαφορά ανάμεσα στη δική μας απώλεια και στη δική σας. Στερώντας σας την Κύπρο, σας κόψαμε ένα χέρι. Νικώντας τον στόλο μας, μας ξυρίσατε απλώς τα γένια. Ένα κομμένο χέρι δεν μπορεί να ξαναφυτρώσει, αλλά τα ξυρισμένα γένια ξαναβγαίνουν ακόμα πιο δυνατά».[1] Με αυτά τα λόγια λέγεται ότι αντιμετώπισε ο Μέγας Βεζύρης Sokollu Mehmet Pacha (1505/6–1579) τον Βενετό απεσταλμένο Marcantonio Barbaro (1518–1595) κατά τις διαπραγματεύσεις για ειρήνη μεταξύ Βενετίας και Οθωμανικής Αυτοκρατορίας μετά τη Ναυμαχία της Ναυπάκτου το 1571. Στη ναυμαχία αυτή ένας συνασπισμένος στόλος χριστιανικών κρατών, καρπός της Ιεράς Συμμαχίας (Sacra Liga) εναντίον της Οθωμανικής Aυτοκρατορίας, συγκρούεται με τον οθωμανικό στόλο στα ανοιχτά του Πατραϊκού Κόλπου, κοντά στα νησιά Εχινάδες.[2] Η νίκη των χριστιανών είναι απόλυτη. Σε πολλά μέρη της Ευρώπης η είδηση του γεγονότος γίνεται δεκτή με γιορτές και γενική χαρά.[3]
Giorgio Vasari, 1572, Sala Regia, Palazzo Venezia, Roma
Άραγε επρόκειτο όντως για μια ανώφελη νίκη για τους Ευρωπαίους, όπως υπονοεί ο Οθωμανός βεζύρης; Τα γεγονότα φαίνεται να το επιβεβαιώνουν: Η Κύπρος χάνεται οριστικά για τη Βενετία μετά την πτώση της Αμμοχώστου τον Αύγουστο του ίδιου έτους. Οι Οθωμανοί αποκαθιστούν τον στόλο τους ταχύτατα. Αντίθετα τα χριστιανικά κράτη δεν κερδίζουν ουσιαστικά ούτε μία σπιθαμή εδάφους από την Οθωμανική Αυτοκρατορία.[4]
Ο μεγάλος Γάλλος ιστορικός Fernard Braudel ωστόσο σχολιάζει: «Όμως, εάν, αντί να δίνουμε προσοχή μόνο στο τι επακολούθησε της Ναυμαχίας της Ναυπάκτου, προσέξουμε τι προηγείτο, η νίκη αυτή μοιάζει με τη λήξη μιας κακομοιριάς, με το τέλος ενός πραγματικού αισθήματος κατωτερότητας της χριστιανοσύνης και μιας όχι λιγότερο πραγματικής τουρκικής πρωτοκαθεδρίας. Η χριστιανική νίκη έφραξε το δρόμο σε ένα μέλλον που προοιωνιζόταν πολύ σκοτεινό».[5]
Είναι ακριβώς αυτή η ψυχολογική αντιστροφή που προκάλεσε στους Ευρωπαίους η είδηση της νίκης στη Ναύπακτο. Ο «τρόμος» που προκαλούσαν οι Οθωμανοί, η εντύπωση ότι η επέκτασή τους ήταν νομοτελειακό γεγονός, συνδεδεμένο με την ηθική κατάπτωση στο εσωτερικό της χριστιανικής Ευρώπης, η αίσθηση ανωτερότητας της οθωμανικής στρατιωτικής μηχανής έπαυσαν με την αναγγελία της μεγάλης νίκης των χριστιανικών δυνάμεων στη Ναύπακτο.[6] Ένας από τους συμμετέχοντες στη ναυμαχία, αναφερόμενος αργότερα στην απώλεια του ενός χεριού του κατά τη μάχη, εξέφρασε απλά και ξεκάθαρα αυτό το γενικό αίσθημα: «Γινώσκω ωσαύτως ότι είς την παρά Ναύπακτον μάχην απώλεσα την μίαν των χειρών μου, ουδέ φρονώ ότι η θυσία αύτη είναι μέγα τι ως προς την τιμήν ότι έτυχον παρών είς την κλεινήν εκείνην ημέραν. Μ’είναι προσφιλές το τραύμα μου και μοι περιποιεί τιμήν. Πολύ μάλλον ποθώ την μνήμην εκείνην, ή την χείρα της οποίας εστερήθην»· δεν ήταν άλλος από τον μεγάλο Ισπανό συγγραφέα Μιγκέλ ντε Θερβάντες.[7]
Το μνημείο του Μιγκέλ ντε Θερβάντες στη Ναύπακτο
Η νέα αυτή πραγματικότητα που διαμορφώθηκε μετά τη νίκη αποτυπώθηκε σε πληθώρα κειμένων σύγχρονων με το γεγονός και εμπεδώθηκε παντού χάρη στη δύναμη της τυπογραφίας, η οποία γνώριζε ιδιαίτερη διάδοση στην Ευρώπη την περίοδο αυτή. Τυπώνονται φυλλάδια, που λειτουργούν σαν εφημερίδες για τους Ευρωπαίους αναγνώστες, αναμεταδίδοντας σχεδόν ταυτόχρονα με τα γεγονότα την είδησή τους.[8] Παράλληλα γράφονται και τυπώνονται και έργα που αναφέρονται στη χριστιανική συμμαχία και τη νίκη της στη Ναύπακτο, όπως εκείνο του Cosimo Filiarchi, Trattato della guerra, et dell’unione de’principi christiani contra i Turchi, & gli altri infedeli (Βενετία, 1572).[9] Το έργο που γνώρισε τη μεγαλύτερη διάδοση στην Ευρώπη και αφορούσε τη Ναυμαχία της Ναυπάκτου γράφτηκε από τον Giovanni Pietro Contarini και τυπώθηκε επίσης στη Βενετία το 1572. Πρόκειται για το Historia delle cose successe dal principio della guerra mossa da Selim Ottomano a’Venetiani, fino al dì della gran giornata vittoriosa contra Turchi.[10]
Γραμμένο αρχικά στα ιταλικά, μεταφράστηκε ένα χρόνο αργότερα στα λατινικά, ώστε να καταστεί προσβάσιμο σε ένα ευρύτερο ευρωπαϊκό κοινό. Η λατινική αυτή μετάφραση τυπώθηκε στη Βασιλεία από τον Pietro Perna.[11] Ένα αντίτυπό της φυλάσσεται στις συλλογές του Ιστορικού και Παλαιογραφικού Αρχείου του ΜΙΕΤ (ΙΠΑ/ΜΙΕΤ, Παλαίτυπα/Σπανια, Συλλογή Αρβανιτίδη, αρ. 22).[12]
Ο συγγραφέας του έργου, ο οποίος ανήκε στο αστικό στρώμα της Βενετίας, όπως τεκμηριώνει ο Gino Benzoni,[13] υιοθετεί κατά την παρουσίαση των γεγονότων μια διπλή προσέγγιση: Ενώ καταγράφει με λεπτομέρειες την τακτική, τους συμμετέχοντες, τις γραμμές και τις κινήσεις των στόλων, αποδίδει ταυτόχρονα το αποτέλεσμα αποκλειστικά και μόνο στη θεία χάρη.
Αξιοσημείωτο ως προς αυτό είναι το γεγονός ότι δεν αφιερώνει το έργο του σε κάποιο σημαίνον πρόσωπο από τους συμμετέχοντες ή από τους κύκλους των βενετικών αρχών, αλλά σε έναν —αμφιλεγόμενο— Βενετό κληρικό.[14] Όπως σημειώνει ο Benzoni, με αυτό τον τρόπο έθετε το κείμενο εκτός της κυρίαρχης βενετικής πολιτικής, ταυτιζόμενος περισσότερο με την παπική προπαγάνδα. Με αυτό άλλωστε συνδέεται και το γεγονός ότι μόλις ένα χρόνο μετά την έκδοσή του το έργο μεταφράστηκε και εκδόθηκε στα λατινικά, αποβλέποντας πλέον σε ένα ευρύτερο χριστιανικό κοινό πέρα από τα όρια του βενετικού περιβάλλοντος. Και δεν είναι τυχαίο ότι την έκδοση αυτή την ανέλαβε ο τυπογράφος Pietro Perna στη Βασιλεία,[15] γύρω από τον οποίο είχε σχηματιστεί ένας κύκλος μεταρρυθμιστών λογίων που συστηματικά εργάζονταν πάνω στη μεταφορά ιταλικών έργων στα λατινικά με αποδέκτη το ευρύτερο ευρωπαϊκό κοινό.[16] Ο μεταφραστής του έργου Nicholas Stupan/Stopano (1542–1621) είχε ήδη μεταφράσει αρκετά έργα από τα ιταλικά, μεταξύ των οποίων τον Ηγεμόνα του Μακιαβέλι για λογαριασμό του Perna. Η πρόθεση πίσω από τη λατινική μετάφραση του έργου του Contarini διαφαίνεται ίσως και από την αφιέρωσή της στον ρωμαιοκαθολικό ηγούμενο της Μονής του Αγίου Βλασίου: μια ακόμα έμμεση ένδειξη ότι το έργο απευθύνεται σε όλους τους χριστιανούς της Ευρώπης, όπως άλλωστε καθολικά χριστιανικός ήταν και ο χαρακτήρας της νίκης, σύμφωνα με τον συγγραφέα του. Το 1645 το κείμενο ξανατυπώνεται στα ιταλικά, στη Βενετία. Αυτή τη φορά ο εκδότης το αφιερώνει στην ίδια τη Βενετία.
Η περιπέτεια των κειμένων και των εκδόσεών τους δείχνει κατ’ αρχάς τη δύναμη της τυπογραφίας στις ευρωπαϊκές κοινωνίες της εποχής, ταυτόχρονα όμως φανερώνει και τους τρόπους με τους οποίους τα γεγονότα προσλαμβάνονταν και διαδίδονταν. Η μετάδοσή τους δεν ήταν αδιαμεσολάβητη, ούτε αθώα· συχνά υπαγορευόταν από περισσότερο ή λιγότερο κρυφά «προγράμματα» μεμονωμένων προσώπων ή κοινωνικοπολιτικών ομάδων με πολύ συγκεκριμένες πολιτικοθρησκευτικές επιδιώξεις και προσδοκίες. Επιχειρώντας να διαβάσουμε μέσα από εκδοτικά τεκμήρια τα γεγονότα ενταγμένα στις εκάστοτε ιδεολογικές συνιστώσες τους, διαμορφώνουμε σταδιακά μια όλο και πιο άρτια, πιο διαφοροποιημένη και πιο πλούσια εικόνα για τις αντιλήψεις των Ευρωπαίων γύρω από τον εαυτό τους και τους άλλους. Το αντίτυπο που φυλάσσεται στις συλλογές του ΙΠΑ/ΜΙΕΤ αποτελεί ένα παράδειγμα για το πόσο αποκαλυπτικό μπορεί να είναι ένα βιβλιακό τεκμήριο.
Φωτογραφία τίτλου: ΙΠΑ/ΜΙΕΤ, Παλαίτυπα/Σπάνια, Συλλογή Αρβανιτίδη, αρ. 22: Παρένθετος χάρτης, λεπτομέρεια
Σταύρος Γριμάνης, ΙΠΑ/ΜΙΕΤ
[1] Αναφέρεται στο Andrew Wheatcroft, Infidels. A History of the Conflict between Christendom and Islam, Νέα Υόρκη 2007, 447.
[2] Η βιβλιογραφία γύρω από τη Ναυμαχία της Ναυπάκτου είναι πολύ μεγάλη. Ενδεικτικά, βλ. Hugh Bicheno, Crescent and Cross. The Battle of Lepanto 1571, Λονδίνο 2004 και Fernard Braudel, Μεσόγειος, τ. 3: Γεγονότα, πολιτική, άνθρωποι, Αθήνα 1998, 157 κ.ε.
[3] Carlo Campana / Marie Viallon. «Les célébrations de la victoire de Lépante», στο La fête au XVIe siècle. Actes du Xe colloque du Puy-en-Velay, 2003, 55–78 (https://shs.hal.science/halshs-00562664). Ian Fenlon, «Lepanto: The Arts of Celebration in Renaissance Venice», Proceedings of the British Academy 58 (1987), 201–236. E. H. Gombrich, «Celebrations in Venice of the Holy League and of the Victory of Lepanto», στο Studies in Renaissance and Baroque Art Presented to Anthony Blunt, Λονδίνο 1967, 62–68.
[4] Braudel, ό.π., 260 κ.ε.
[5] Braudel, ό.π., 248.
[6] Asli Çirakman, From the “Terror of the World” to the “Sick Man of Europe”. European Images of Ottoman Empire and Society from the Sixteenth Century to the Nineteenth, Νέα Υόρκη 2005, 70–72 και 82 κ.ε.
[7] Από τον Πρόλογο του συγγραφέα στο Δεύτερο Μέρος του Δον Κιχώτη, (μετάφραση Ισίδωρου Σκυλίτση, Τεργέστη 1864, 203)
[8] Για την εφήμερη τυπογραφία, βλ. το σχετικά πρόσφατο Rosa Salzberg, Ephemeral City. Cheap Print and Urban Culture in Renaissance Venice, Manchester 2014.
[9] Trattato della guerra, et dell’unione de’principi christiani contra i Turchi, & gli altri infedeli. Di M. Cosimo Filiarchi da Pistoia. […] Con due tauole, una de’capitoli l’altra delle cose più notabili. In Venetia, appresso Gabriel Giolito di Ferrarii, MDLXXII [1572].
[10] Historia delle cose successe dal principio della guerra mossa da Selim Ottomano a’Venetiani, fino al dì della gran giornata vittoriosa contra Turchi, descritta […] da M. Gio. Pietro Contarini Venetiano. In Venetia, appresso Francesco Rampazetto, MDLXII [1572]. Πρόσφατα μεταφράστηκε στα αγγλικά: From Cyprus to Lepanto. Giovanni Pietro Contarini History of the Events, Which Occurred from the Beginning of the War Brought against the Venetians by Selim the Ottoman, to the Day of the Great and Victorious Battle against the Truks, εισ.-μτφρ.-σημ. Kiril Petkov, Νέα Υόρκη / Μπρίστολ 2019.
[11] Ioannis Petri Contareni Veneti, Historiae de bello nuper Venetis a Selimo II Turcarum Imperatore illato, Liber unus, ex Italico sermone in latinum conversus a Ioan. Nicolao Stupano philos. et medico, Basileae per Petrum Pernam, anno M.D.LXIII [1573].
[12] Το αντίτυπο του ΙΠΑ/ΜΙΕΤ είναι συσταχωμένο μαζί με το Rvinae Pannonicae Libri Qvatvor: Continentes Statvm Reipvb: E Religionis In Vngaria, Transylvania vicinisq[ue] regionibus imperante Ioanne Secundo Electo Rege Vngariae &c. Autore Christanno Schesaeo Mediensi Transsylvano, Witebergae: Schleich & Schöne, 1571.
[13] Gino Benzoni, «Contarini, GianPietro», Dizionario Biografico degli Italiani 28 (1983). https://www.treccani.it/enciclopedia/gianpietro-contarini_%28Dizionario-Biografico%29.
[14] Πρόκειται για τον πατριάρχη Ακυηλίας Giovanni Grimani (1506–1593), ο οποίος είχε αντιμετωπίσει προβλήματα από τις εκκλησιαστικές αρχές εξαιτίας ορισμένων θεολογικών του θέσεων. Anna-Laura Puliafito, «Il Duodecimo libro di lettere dedicatorie di diversi (Bergamo 1603)», Margini 9 (2015), 3–11, ιδίως: 7–9. Ο Benzoni υποθέτει μια σχέση εξάρτησης μεταξύ του συγγραφέα και του κληρικού. Βλ. Pio Paschini, «Giovanni Grimani accusato d’eresia», στο Pio Paschini, Tre illustri prelati del Rimascimento. Ermolao Barbaro, Adriano Castellesi, Giovanni Grimani, Ρώμη 1957, 133–196.
[15] Για τον Πέρνα, βλ. Leandro Perini, La vita e i tempi di Pietro Perna, Ρώμη 2002.
[16] Susana Gambino-Longo, «La traduction latine des Dialoghi della Historia de Francesco Patrizi da Cherso par Nicholas Stupan (1570) et la réception européenne de sa théorie de l’histoire», Astérion. Philosophie, histoire des idées, pensée politique 16 (2017). https://journals.openedition.org/asterion/2927.
